2014 July | Fiona Vella

Archive for July, 2014

Se nħallu dan l-għerf jintilef?

F’dawn l-aħħar snin, madwar id-dinja, qed naraw jinbet mill-ġdid l-interess fil-prattiċi tradizzjonali relatati mal-fejqan, kemm tal-ġisem u tal-moħħ u kif ukoll tal-ispirtu. Probabbilment il-bniedem intebaħ li wasal iż-żmien li jnaqqas id-dipendenza totali fuq il-mediċini, u minflok jerġa’ jitgħallem isib il-bilanċ tiegħu permezz ta’ metodi aktar naturali. Ħafna tefgħu għajnejhom fuq l-Orjent, l-aktar minħabba li f’dawn il-pajjiżi, wieħed isib filosofiji mill-iżjed antiki dwar dawn l-użanzi. Infatti, ħarsa waħda lejn ir-reklamar li jikkonċerna dan l-aspett, fosthom anki f’Malta, tarahom jirreferu għall-metodi użati f’dawk il-lwogi. Imma fir-realtà, kemm minna jafu li f’pajjiżna stess, wieħed isib numru ta’ anzjani li jħaddnu wkoll għerf bħal dan li ilu ġej minn żmien żemżem, tant li huma stess lanqas jafu l-oriġini tiegħu?

Tal-massaġġi

F’żogħżiti, meta kien ikollha xi tip ta’ uġiegħ fil-muskoli, niftakar lil ommi ssemmi li kienet sejra għand “tal-massaġġi”. Nistqarr li bħala żagħżugħa, ma tantx kont nemmen bl-effettività ta’ dawn l-affarijiet. Madanakollu ommi kienet issostni li nies bħal dawn kienu kapaċi jserrħu l-bniedem minn ħafna uġiegħ u tbatija. Għaddew is-snin u dawn il-memorji kważi nsejthom kompletament, sakemm sibt ruħi qed nistudja l-Memorja Pubblika u t-Tradizzjoni Orali ta’ pajjiżna, u dlonk ġejt miġbuda lura lejn dan it-tip ta’ ambjent.

Bosta minnhom waslu biex jieqfu

Fittex ‘l hemm u fittex ‘l hawn, ftit ftit irnexxieli niskopri illi fil-gżejjer tagħna għad fadal numru ċkejken ħafna ta’ anzjani li għadhom jipprattikaw massaġġi fuq in-nies flimkien mal-użu ta’ żjut u ħxejjex mediċinali. Bosta minnhom jinsabu f’età avvanzata, minn 70 sena ‘l fuq, u għaldaqstant waslu biex jieqfu kompletament minn dan ix-xogħol tagħhom.

“Hu xogħol ta’ strapazz u biż-żmien ma tkunx tiflaħ tkompli aktar,” qaluli. “Iżda n-nies jibqgħu jfittxuk. U meta tarahom iħabbtulek il-bieb għax ikunu muġugħin u b’ħarsa ta’ ħniena jitolbuk biex tgħinhom, spiss ma jkunx hemm għażla ħlief li tipprova tagħtihom daqqa t’id. Imma kemm ikun aħjar li kieku xi ħadd aktar żagħżugħ jitħajjar jinteressa ruħu sabiex jitħarreġ f’din is-sengħa!”

Hekk ukoll sostniet miegħi Rita Attard, mara ta’ 81 sena mill-Mellieħa, li f’diversi rħula u wisq aktar fil-gżira t’Għawdex, hi magħrufa għal din il-kapaċità tagħha li tfejjaq permezz tal-massaġġi u l-ħxejjex mediċinali. “Is-sena li għaddiet, l-ispeċjalista tiegħi rrakkomandali biex nieqaf minn dan ix-xogħol peress li qed nagħmel ħafna stress fuq qalbi u għalhekk issa ninsab kważi wieqfa għal kollox fejn jidħlu l-adulti. Sa mn’Alla li lħaqt ħarriġt żewġ persuni oħra, waħda mill-Mellieħa u l-oħra minn Għawdex, għax b’hekk inkun nista’ nirreferi għandhom lin-nies li għadhom iċempluli.”

Il-possibilità ta’ rimedju għall-awtiżmu

Imma meta jġibulha t-tfal, Rita ma tkunx tiflaħ tgħidilhom le, speċjalment meta taf li bi ftit paċenzja u sforz, bosta drabi hi kapaċi tbiddlilhom ħajjithom mill-lejl għan-nhar. “Bħalissa, l-aktar ħaġa li qiegħda tinkwetani hija l-ammont kbir ta’ tfal li jbatu bl-awtiżmu fejn donnhom it-tobba għadhom ma sabux irkaptu ta’ din il-problema. Mentri jiena, fis-sempliċità kollha tiegħi, bl-esperjenza li rawwimt matul dawn is-snin kollha fil-qasam tal-fejqan, jidhirli li possibilment irnexxieli niskopri rimedju.”

Rita bdiet tirrakkuntali xi ġrajjiet li jikkonċernaw tfal li kienu meqjusa li jbatu bl-awtiżmu. “Darba minnhom ġiet omm b’żewġt itfal li kienu jbatu b’din il-kundizzjoni. Huma kienu għaddejjin minn bosta diffikultajiet minħabba li ma kienux jitkellmu u kienu jikkomunikaw biss bis-sinjali. Bdejt napplika l-massaġġi tiegħi fuqhom u wara ftit taż-żmien jiġu għandi, darba waħda ommhom ċemplitli u nisma’ tifel ikellimni. Ngħid is-sew għall-ewwel ħsibtu xi kuġin tat-tfal imma tgħidx kif bqajt meta l-omm qaltli li dak kien wieħed minn uliedha! Emminni, il-ferħ li tħoss f’mumenti bħal dawn huwa inspjegabbli.”

Skont Rita jidher li l-problemi fiżiċi li jikkonċernaw l-awtiżmu jinsabu f’partijiet partikolari tal-ġisem. “Mit-tfal li qed iġibuli qed ninnota sensiela ta’ sintomi simili. Bosta drabi qed insib il-muskoli tal-għonq mgħaqqdin, speċjalment fin-naħa tax-xellug u jien inħollhom bil-mod il-mod permezz tal-massaġġi. Imbagħad nagħmlilhom ukoll movimenti b’idejja fit-tond fuq kull naħa ta’ nagħshom, fejn hemm żewġ speċi ta’ ħofriet. Ftit ftit it-tfal jibdew ilissnu xi kliem, imbagħad jirrepetu wara l-oħrajn, sakemm finalment jibdew jiffurmaw sentenzi weħidhom u minn hemm ikompli l-progress tagħhom. “

Mill-esperjenza ta’ Rita, it-tfal kollha li resqu għandha b’dawn it-tip ta’ diffikultajiet għamlu kambjamenti impressjonanti, apparti f’żewġ każi fejn kien jidher li kien hemm ukoll xi ħsara fil-moħħ. Allura ngħid jiena, meta wieħed jara dawn ir-riżultati, ma tagħmilx sens li l-esperti f’dan il-qasam jersqu jistudjaw aktar bir-reqqa x’inhuma jgħidu u jagħmlu dawn l-anzjani tagħna qabel ikun tard wisq u jieħdu għerfhom magħhom?

L-għasfur il-qalb

Rita kompliet tfehemni dwar is-sintomi li jiġu għandha n-nies bihom u fosthom bdiet tispjegali dwar l-għasfur il-qalb. Permezz ta’ mudell ta’ skeletru, hi urietni kif l-għasfur il-qalb (magħrufa bħala ‘xiphoid process’) hija qarquċa tonda ratba li tinsab ‘l isfel mill-isternum. Isejjħulha għasfur għax ixebbħu lilha ma’ ras ta’ għasfur u l-kustilji ta’ fuqha mal-ġwienaħ. “Hemm każi fejn għal xi raġuni, din il-parti tiċċaqlaq minn postha u b’hekk tikkawża ħafna uġiegħ u dwejjaq fil-bniedem peress li hija mqabda ma’ diversi muskoli. Bosta mis-sintomi tagħha jkunu relatati ma’ uġiegħ fl-istonku, tbatija biex wieħed jiekol u diarrhoea. Meta l-għasfur il-qalb jitla’ ‘l fuq sewwa, dan jibda jidher saħansitra mqabbeż il-barra fil-ġisem tal-bniedem.”

Biż-żmien Rita tgħallmet tagħraf is-sintomi tal-għasfur il-qalb, tħoss b’idejha jekk hux qiegħed f’postu jew le, u anki tqiegħdu lura f’postu permezz ta’ massaġġi.

“Darba ġie raġel ta’ 70 sena għandi. Kien ilu 40 sena jbati bl-uġiegħ ta’ stonku u għalkemm ġera għand bosta tobba fil-Kanada fejn kien joqgħod, dawn sempliċiment kienu jgħidulu li għandu għadma sfigurata (għax fil-fatt l-għasfur il-qalb kien jidher ħiereġ il-barra). Meta huwa beda jirrakkuntali xi jħoss, jiena mill-ewwel fhimt x’kellu. Immassaġġajtu u f’darbtejn ġie tajjeb. Bilkemm ried jemmen kemm għamel snin isofri għalxejn! Qalli jaħasra mank kont nafek qabel!”

Xi rimedji antiki

Missier Rita, Ġanni, kien gabillott u kien jaf ħafna tagħrif dwar il-ħxejjex lokali. Infatti mid-Dipartiment tal-Agrikoltura ġieli kienu jibgħatulu xi studenti barranin tal-mediċina ħalli jdawwarhom max-xagħri tal-Mellieħa u jurihom dawn l-ispeċi ta’ pjanti u jkellimhom dwarhom. Rita u ħuha wrew interess f’dan l-għerf ta’ missierhom u sa minn tfulithom bdew jitgħallmu dwar il-karatteristiċi ta’ dawn il-ħxejjex.

“Ngħidu aħna jekk tgħalli l-weraq tat-tilliera, tista’ tapplikah biex tfejjaq l-eczema u t-tbajja’ bojod fuq il-ġilda. Min-naħa l-oħra, il-ħaxixa tar-riħ tista’ tgħalliha u tixrobha meta jaqbdek riħ. L-ilma li joħroġ mit-togħlija tal-weraq taż-żebbuġ hu tajjeb għall-pressjoni. Il-ħubbejża hija ideali biex tfejjaq il-feriti biha. Jekk wieħed ikollu xi problemi relatati mal-ormoni, jista’ jgħalli n-naniegħ u jixrob tazza kuljum. Problemi tal-ġilda, fosthom gdim tan-nemus u ċesti fuq l-għajn, jissolvew permezz tal-lumi. Biex isebbaħ il-ġilda tista’ tħallat il-meraq imsaffi ta’ nofs lumija ma’ ¾ ta’ kikkra ilma u 2 taqtiriet tea tree oil u mbagħad tnaddaf wiċċek u tgħaddih b’din it-taħlita.”….. u l-lista baqgħet għaddejja.

Il-fidi u l-fejqan

Rita spjegatli kif hi bdiet tagħmel dawn il-massaġġi wara li darba minnhom, żewġha Joseph lewa siequ u lanqas pass ma seta’ jmidd. Għalhekk huma sejjħu lil ħuha Ċensu peress li dan kien jagħmel il-massaġġi fuq in-nies u hu qagħad jfhemha kif tħoss il-muskoli miġbudin ħalli tkompli tagħmel il-massaġġi hi fuq żewġha.

“Hekk għamilt u f’erbat ijiem għaddielu. Imbagħad ftit ftit bdew ġejjin il-familjari u l-ħbieb u skoprejt li kont maqtugħa sewwa għal dax-xogħol. Illum nemmen li dan kien don. Nistqarr li fil-bidu li bdejt nagħmel dawn l-affarijiet, kont ngħolli jdejja ‘l fuq u nitlob – Mulej tini jdejk għax għandi n-nies ġejjin u ma nafx x’ser ikollhom. U hekk kif idejja kienu jibdew jiġru fuq in-nies bien nipprova nifhem fejn kien l-għerq tal-problema, niftakar li kont inħoss idejja jnemnmu u mbagħad b’xi mod, nifhem x’għandi nagħmel.”

Hekk kif in-nies bdew jitkellmu bejniethom dwar il-kapaċità ta’ Rita, il-fama tagħha bdiet tiżdied u daqstant ieħor l-individwi li bdew resqin għandha. “Kont inkun ibukkjatha minn xahar il-quddiem, dejjem għaddejja u n-nies dejjem ġejjin. Sakemm fl-aħħar din is-sitwazzjoni bdiet iddejjaq lir-raġel tiegħi għax beda jsostni li kont ġibtlu d-dar każin bin-nies deħlin u ħerġin il-ħin kollu. Bdejna nilletikaw bejnietna sikwit u finalment anki jiena bdejt niddejjaq b’dan l-inkwiet miegħu. U għedt dan x’irridu?”

“Għalhekk għodwa waħda bdejt inċempel lin-nies biex inħassar l-appuntamenti magħhom u wara nofsinhar, dħalt nistrieħ ftit…. Ix-xena li feġġet quddiemi hekk kif għalaqt għajnejja għadha ċara sa llum. Kont qisni qed nara xi xena ta’ film fuq it-TV imma minflok kien hemm il-kamra li fiha kont naqdi n-nies. Fuq is-sodda nara bniedem mixħut fuq is-sodda min-nofsu ‘l fuq, u par idejn qed jagħmlulu l-massaġġi, u bil-wieqfa ħdejn is-sodda nilmaħ lil Kristu! Qomt dak il-ħin stess u mort inċempel lil Sunta, li dari kienet in-ners ta’ Frenċ tal-Għarb, biex ngħidilha dwar din il-ħolma tiegħi. Bil-kalma kollha hi fehmitni li l-Mulej kien qed jgħidli li ma riednix nieqaf minn dak ix-xogħol u li fuq kollox, kien ser jgħini. Infatti, wara dakinhar, żewġi ma baqax jikkummenta aktar u minflok beda jġibli n-nies hu wkoll.”

Rita u Sunta kienu ilhom is-snin ħbieb. Ġara li l-fama ta’ Rita waslet s’għand Sunta u din darba minnhom talbitha l-għajnuna minħabba li għandha kienu jmorru ħafna nies b’xi problemi ta’ saħħa. Hekk kif Rita aċċettat li tgħin lin-nies li jmorru għand Sunta, ix-xogħol tagħha aktar żdied u hi kienet tipprova tagħmel minn kollox biex tgħin ittaffi l-uġiegħ u l-problemi.

“Ġew għandi saħansitra individwi li kellhom difetti fiżiċi konsiderevoli u bil-mod u bil-paċenzja, jiena erħini nfittex u nwitti sakemm il-bniedem jiġi għall-aħjar jew saħansitra jfieq. Jgħiduli li għandi jdejja taz-zokkor u li ma nweġġgħahomx bħal individwi oħrajn. Li naf żgur huwa li jiena ma nagħmilx dax-xogħol għall-flus imma għax inkun tassew nixtieq ngħin minn qalbi. Nagħti minn dak li naf u nħaddem it-talent li tani Alla.”

Lil Rita daquha anki nies minn pajjiżi oħra, l-aktar turisti li jinzertaw isiru jafu biha b’xi mod jew ieħor u jispiċċaw għandha. “Darba kien hemm koppja anzjani Ingliżi qegħdin f’lukanda f’Buġibba u l-mara kienet kważi tkaxkar sieq minnhom għax kienet tinsab muġugħa ħafna. Inzerta li kien hemm waħda mill-Mellieħa li qaltilhom bija u huma għamlu l-kuraġġ u ġew ifittxuni u sabuni. Għall-ewwel il-mara bdiet kważi tibża’ minni għax lanqas biss riedet tinża biex turini fejn kienet il-problema. Imma mbagħad, hekk kif ikkalmat ftit u fdatni, u bdejt naħdem fuqha, mill-ewwel bdiet tħoss l-uġiegħ inin. Tant spiċċajt ikkonvinċejthom li meta darba minnhom, din l-Ingliża kienet f’darha u waqgħet u weġġgħet sewwa, żewġha ċempilli, ibbukkja titjira u ġabha għandi!”

Min se jkompli warajna?

L-istejjer ta’ Rita ma riedu jieqfu b’xejn. Hekk jew hekk kellha madwar 50 sena esperjenza x’tirrakkonta. Iżda finalment l-elementi ta’ dan it-talent tagħha kienu jikkonsistu f’imħabba u ħniena kbira lejn il-proxxmu, flimkien ma’ rieda kbira biex titgħallem, tisma’, tifhem u tfejjaq.

“Nixtieq ħafna li ngħaddi dak kollu li tgħallimt lil kemm jista’ jkun nies possibbli. Kif urejtek b’dawn ir-rakkonti tiegħi, jista’ jsir ġid kbir jekk wieħed ikun jaf x’għandu jagħmel. Hija ħasra li n-nies jitħallew ibatu meta jeżistu rimedji effikaċi, li m’għandhomx bżonn ta’ mediċini u li ma jiswewx flus. Naturalment, jien m’inix kapaċi nieħu post it-tabib imma spiss, forsi bla ma jkunu jafu t-tobba, jiena u huma nkunu qed naħdmu flimkien għalkemm b’modi differenti fuq l-istess pazjent.”

Skont Rita wħud mit-tobba l-anzjani jsostnu li l-massaġġi li tagħmel hi huma kollha ħmerijiet tax-xjuħ u l-fejqan relatat huwa immaġinazzjoni tal-moħħ. Madanakollu, xi tobba ta’ età iżgħar, huma aktar miftuħin għal dawn il-metodi ta’ Rita u xi ftit minnhom ġieli interessaw ruħhom li jmorru jiltaqgħu magħha ħalli hi tispjegalhom dwar is-sintomi li tinnota fin-nies li jiġu għandha. “Almenu jekk jagħrfu s-sintomi, dawn it-tobba jkunu jistgħu jirreferuhom għand nies li jagħmlu dan ix-xogħol, minflok ma jressquhom mill-ewwel għal xi operazzjoni.”

Iżda Rita għandha għajnejha l-aktar fuq it-terapisti li skont hi għandhom ikunu dawk li jkomplu fuq dak li anzjani bħalha bnew matul ħajjithom. “Xogħolhom huwa indikat preċiż għal dak li nagħmlu aħna u għalhekk huma ideali biex jitħarrġu fuq dawn il-metodi tradizzjonali li aħna tgħallimna mingħand missirijietna. Jiena lesta li ngħallem lil kull min jiġi għandi u ngħidlu dak kollu li naf. Issa minnhom jonqos!”

(Dan l-artiklu ġie ppublikat fis-sensiela Kobor il-Malti (Parti 12) fit-Torċa tas-27 ta’ Lulju 2014)

Share on Facebook

2014.07.27 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Blown away by windswept islands

The Greeks were inspired by the mythological god of the winds Aeolus when they named the archipelago that is located at the North of Sicily in the Tyrrhenian Sea. Indeed, although this group of islands is also known as Lipari Group, after the largest island of Lipari, no name could suit any better this ancient and captivating volcanic arc of lands, than its original one – the Aeolian archipelago.

In 2000, the Aeolian archipelago which consists of the islands of Lipari, Vulcano, Salina, Stromboli, Filicudi, Alicudi, Panarea and Basiluzzo, was designated as a Unesco World Heritage Site. Although all of the islands possess dramatic features due to their volcanic origin, their contrasting characters make them ideal for island hoppers.

One can reach the Aeolian Islands by ferry and hydrofoil from various points in Sicily but also from Naples and Reggio Calabria. However Milazzo is the main departure point for the Aeolian Islands with several hydrofoils leaving daily throughout the year. Crossings take between 45mins to 3 hours depending on which island one is heading for.

Vulcano

Vulcano is the closest island to Milazzo. Besides its impressive name, this island will surely be remembered by whoever visits it for its mud baths and fumaroles but most of all for its pervading rotten-egg stink of sulphur.

The Fanghi di Vulcano are only a couple of minutes walk from the port and they consist of warm light-coloured mud which has for long been considered as an excellent treatment for rheumatic pains and skin diseases. However, if one dismisses the foul smell, anyone could enjoy some time rolling around in the mud. A natural spa situated just round the corner, where there are hot, bubbling springs in a small natural sea-water pool will quickly wash off any remaining traces of clay but surely not the smell of sulphur. On the other hand, for those who prefer a more chic environment, on this island one finds also beauty spas with thermal hydro-massage pools and a beauty centre.

Surely, it would be a pity if one does not try to experience the volcanic soul of this island. In fact, Vulcano offers distinct areas such as Black Sand beach with its dusky sand, or a climb to the crater of the still active volcano where one can enjoy stunning views. For those less adventurous, a drive out Capo Grillo, will provide awesome perspectives on Lipari and Salina, with Panarea, Stromboli and Filicudi off in the distance.

Lipari

Lipari is the largest island in the Aeolian archipelago and it is the only one with a sizeable town and a substantial year-round population. According to archaeological records which date back to 4000–2500 BC, it was here that the first Sicilians migrated.

Probably they were attracted by the presence of obsidian, a naturally occurring volcanic glass, which was widely used before the introduction of metals. Interestingly, obsidian from Lipari was also discovered in the Maltese archaeological context, and this confirms the widespread manufacture and commerce of these objects from this island.

Lipari is also a significant source for pumice, a lightweight volcanic rock, which was already being used as a form of concrete during Roman times. Indeed, pumice is still being extracted from the quarries on the island and while some visitors might regard the huge chunks eaten out of the landscape as an eyesore, others could consider the white background of this material as a beautiful backdrop to some bays such as that of Punta Castagna.

Although Lipari is not a very sophisticated place, tourists flock to it in huge masses, especially during summer. An island tour is recommended if one would like to visit some of the most interesting sites such as the village of Acquacalda, with its great beach of dark volcanic sand and a breathtaking view of Salina, the thermal springs of San Calogero, the historic Lipari castle, and the archaeological museum.

Certainly, Lipari’s best views can be enjoyed from the viewpoint known as Quattrocchi which is situated at 3km west of the town. Apart from the sensational coastal panorama, one could also get a glimpse of Vulcano, the neighbouring island.

Salina

Salina is the greenest island of the Aeolian archipelago. In ancient times it was famous for its salt mines but recently it is more popular for its starring role in the 1994 film ‘Il Postino’. Due to its dense vegetation, this island is ideal for hiking enthusiasts who can exploit this natural characteristic in order to savour the beauty of these areas such as Monte Fossa delle Felci.

A stroll along the street of the main port will reveal pretty boutiques and shops, together with a selection of 19^th century houses that were built by those who had made their fortune by selling the sweet Malvasia wine to the British. Unfortunately, at the end of the century, many of these entrepreneurs lost their fortunes and people started to leave the island in search of a better life. Yet recently, viticulture in the area has been revitalized and nowadays visitors can taste local wines at a number of vineyards on the island.

The story of Salina and particularly the period concerning emigration are vividly evoked in two tiny folk museums, the Museum of Emigration in Malfa and the Ethnographic Museum in Lingua.

Panarea

Panarea is the island for the hot, rich and famous and it is considered by most as the most beautiful of the Aeolian Islands. Hotels are generally pretty expensive and the majority of these are found in San Pietro together with bars, restaurants, and shops. Nonetheless, one can still find affordable rooms to rent in the quieter part of the village.

One can walk his way around the island in order to get to know it better and to visit some interesting sites such as the scant remains of a Bronze Age village on the south side of the island, or the fumaroles at Calcara which in the old days Panareans believed that it was an entrance to the underworld. Otherwise, one can rent a boat in order to explore the inlets on the wilder, uninhabited stretches of coastline that are inaccessible by land, or else join a boat trip in order to visit the offshore nearby islet of Basiluzzo.

Stromboli

The island of Stromboli is the farthest one on the eastern side of the Aeolian archipelago. It is the latest land to have emerged from the sea and it is characterized by Stromboli; the most active volcano in Europe.

Visitors seek out Stromboli right for the impressive presence of the volcano which can be observed from close range by joining a guided walk which takes about two hours. For those who are less fit or not so adventurous, a boat trip around to Sciara del Fuoco, will do the trick to observe Stromboli’s explosions from a greater distance. Many of these trips occur after dark, when the sensational fiery emissions are more visible.

Filicudi and Alicudi

These two islands lie at the furthest area of the western side of the Aeolian archipelago and they are best enjoyed on foot or by boat.

In Filicudi’s tiny fishing port of Pecorini a Mare, one can taste some of the best shells in the archipelago. Moreover, the island’s seabed is popular with divers for its number of ancient shipwrecks.

Alicudi is the most remote of all the islands and it has the smallest population of the archipelago. Ferries are infrequent and the island’s only mode of transport is on donkeys.

(This article was published in the Travel Section of The Sunday Times of Malta dated 13th July 2014)

Share on Facebook

2014.07.24 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Tgħid wasal iż-żmien biex insolvu dawn il-misteri?

Għal din il-ġimgħa, minflok l-artiklu fis-sensiela ‘Kobor il-Malti’, se nkun qiegħda ngħaddilkhom xi informazzjoni interessanti marbuta mal-parroċċa l-antika ta’ Santa Katarina, magħrufa bħala Ta’ San Girgor, iż-Żejtun. Dawn id-dettalji kienu parti minn preżentazzjoni li jiena tajt waqt is-simpożju nazzjonali li ġie organizzat minn Wirt iż-Żejtun fil-5 ta’ Lulju 2014, proprju f’din il-knisja stess. L-għan prinċipali ta’ dan is-simpożju nazzjonali kien li jiġi kkommemorat u diskuss l-400 anniversarju mill-aħħar ħbit tat-Torok fuq iż-Żejtun u l-inħawi tal-madwar.

Nistqarr li ma niftakarx żmien meta ma kontx affaxxinata b’din il-knisja antika li tinsab viċin sewwa tad-dar tal-familja tagħna. Kien missieri li webbilni biha l-ewwel darba, hekk kif waqt li konna sejrin nisimgħu quddiesa hemmhekk, huwa rama jirrakkuntali li f’din il-knisja, kienu nstabu għadd ta’ skeletri umani ġewwa tliet passaġġi sigrieti. Għalkemm kont għadni daqsxejn ta’ tifla, moħħi baqa’ jtambar dwar din l-iskoperta u akkost li kont beżgħana mhux ftit mill-preżenza tal-iskeletri, ma qgħadtx bi kwieti qabel ikkonvinċejtu biex jgħid lil xi ħadd ħa jdaħħalni narahom. Dak kien mument sinifikanti wisq għalija u dlonk inħaraq fil-memorja tiegħi biex ma jitħassar qatt aktar. U hekk kif ħarist bejn b’biża’ u bejn b’imħabba lejn dawk il-fdalijiet umani li ħadd ma kien jaf min kienu u kif spiċċaw hemm, sibtni qiegħda nwiegħed lili nnifsi, li meta nikber, kont ser nagħmel minn kollox biex dawn in-nies tintsabilhom u tintraddilhom lura ġrajjiethom. Minn dakinhar ‘l hawn, bħal donni waqajt taħt is-seħer ta’ dawn l-individwi u għadni sa llum nittama li xi ħadd jgħini nwettaq din il-ħalfa li darba għamilt.

Imma ejja nibdew mill-bidu, mis-sejba nnifisha ta’ dawn il-passaġġi sigrieti, li wkoll hija msawwra b’opinjonijiet varji dwar kif seħħet. Jingħad li l-anzjani Żwieten, minn dejjem kienu jirrakkuntaw illi madwar il-koppla tal-knisja ta’ San Girgor, kien hemm midfuna xi skeletri ta’ nies li kienu nqabdu hemm mit-Torok. Madanakollu, akkost li għal diversi snin, sar diversi tiftix madwar il-koppla, dawn il-passaġġi qatt ma nstabu u maż-żmien in-nies bdew jaħsbu li din ma kinetx ħlief leġġenda.

Sakemm fl-1969, fiż-Żejtun tqum agħa kbira u fil-ġurnal Times of Malta tal-15 t’April, toħroġ l-istorja illi finalment dawn il-passaġġi flimkien mal-fdalijiet umani kienu nstabu! Ritratt karatteristiku ta’ din is-sejba juri lis-sagristan Ġann Marì Debono biswit l-għadam ta’ ġewwa l-passaġġi. Fl-artiklu, Debono jirrakkonta kif waqt li kien qiegħed iħalleb il-bejt tal-knisja, huwa nnota ġebla ħierġa l-barra u wara li qalagħha, sab li din kienet tagħti għall-fetħa tal-passaġġi.

Għal diversi snin wara, kulħadd, inkluż jien, baqa’ jirrepeti din il-ġrajja. Iżda fl-2011, waqt li kont qiegħda nitkellem mar-riċerkatur anzjan Żejtuni, Carmelo Baldacchino, huwa tarraffli li kien hemm individwu, li kien isostni li fir-realtà, kien hu li sab dawn il-passaġġi l-ewwel. Naturalment, ma stajtx ninjora dikjarazzjoni bħal din u għalhekk tlabtu jlaqqgħani ma’ Grezzju Vella ħalli nisma’ minn fommu dak li kellu xi jgħid.

Iltqajt ma’ Vella fil-pjazza ta’ quddiem il-knisja ta’ San Girgor u huwa rrakkuntali kif meta kien daqsxejn ta’ ġuvnott, huwa kien mar flimkien ma’ zijuh u ħabib tiegħu sabiex jagħmlu xi tiswijiet f’din il-knisja. Meta lestew, Dun Ġwann Palmier talabhom jitilgħu jiċċekkjaw il-bejt peress li meta tagħmel ix-xita, kien qed jidħol l-ilma. Filwaqt li l-irġiel bdew jagħmlu dan ix-xogħol, Vella ntasab bil-qiegħda u biex jgħaddi ż-żmien, qabad jigref ġewwa xaqq li lemaħ. Fi ftit tal-ħin, dan ix-xaqq beda jinfetaħ aktar tant li hu seta’ jitfa’ ġebla għal isfel minnu. Hekk għamel u dlonk innota li minflok il-ġebla waqgħet għal isfel ġewwa l-knisja, mill-ħoss li għamlet donnha waqgħet xi mkien viċin. Huwa sejjaħ lill-oħrajn u dawn ġibdu l-attenzjoni ta’ Dun Palmier hekk kif intebħu li l-ġuvni kien sab ċangun li kien qed jgħatti xi daħla. Palmier talabhom jaqalgħu ċ-ċangun u minnufih intlemħet daħla mudlama. Skont Vella, kien f’dan il-mument li wasal Ġann Marì Debono s-sagristan. La Palmier u lanqas Debono ma kienu jafu x’hemm hemm taħt, għalkemm probabbilment huma rrealizzaw x’seta’ kien hemm. Iżda Vella ma kellu l-ebda idea tal-għidut li kienu jingħadu dwar il-passaġġi sigrieti għax kieku żgur li ma kienx jaċċetta li jidħol hemmhekk meta ġie deċiż li jniżżluh b’ħabel peress li hu biss seta’ jidħol mill-fetħa. Huwa rrakkuntali l-esperjenza tal-waħx li għadda minnha hekk kif waqt li kien qed jixgħel sulfarina wara l-oħra biex jagħmel naqra dawl, ħabta u sabta, huwa sab ruħu mdawwar b’għadd ta’ skeletri umani u tgħidx kemm ġera lura ‘l barra bil-qatgħa li ħa! Spiċċa biex marad sewwa b’raxx li telgħalu ma’ ġismu kollu u skont hu, hekk kif hu għosfor mix-xena, l-istorja li ntqalet lill-ġurnalisti tbiddlet. Vella stqarr li kien ilu mill-1969 ma jersaq lejn dik il-knisja li kienet tqanqallu memorji tal-biża’. U meta staqsejtu l-għala kien tkellem issa, huwa sostna li kien wasal iż-żmien biex tingħad il-verità kollha. Infatti, huwa għamel ftit tal-kuraġġ u tela’ miegħi fuq il-bejt biex jurini fejn kienu qegħdin dakinhar li seħħ dan kollu.

Iżda dwar is-sejba oriġinali ta’ dawn il-passaġġi, hemm aktar rakkonti. Fosthom, meta skoprew dawn il-passaġġi fl-1969, migrufa ma’ waħda mill-ġebel fl-entratura tat-tielet passaġġ, instab li kien hemm xi inizzjali sewgiti bid-data 1909. Dan is-sinjal kien jindika li 60 sena qabel, xi ħaddieħor kien diġà daħal hemm ġew imma ma tkellimx. Għaliex? Ħafna staqsew. Xi wħud jirrakkuntaw li meta sar jaf b’dan, il-kappillan ta’ dak iż-żmien beda jfittex jekk kienx hemm xi anzjani Żwieten li kellhom dawk l-inizzjali, sakemm huwa sab lil ċertu Carmelo Zahra, magħruf bħala r-Rangu. Meta mistoqsi mill-kappillan jekk kienx hu li giref dawk l-inizzjali, Carmelo stqarr li hekk kien, filwaqt li rrakkonta illi fl-1909, hu kien qiegħed ma’ grupp li rnexxielu jsib il-passaġġi. Skont hu, meta daħlu fihom sabu skeletri lebsin ta’ suldati u magħhom kellhom xi armi u bnadar. Hu qal li xi individwi mill-grupp serqu dawn l-affarijiet u heddu lill-oħrajn biex ma jitkellmux u għalhekk kulħadd għalaq ħalqu. S’issa għadni ma nafx jekk kienux ittieħdu xi miżuri oħra wara stqarrija bħal din. Imma llum, ftit li xejn issib min jemmen din l-istorja, għalkemm ħafna jikkummentaw kif instabu ftit li xejn oġġetti ma’ l-iskeletri. Tgħid wara kollox, Carmelo kien qed jgħid il-verità?

Sfortunatament f’pajjiżna għandna ħabta neċitaw ruħna għal ftit taż-żmien dwar xi ħaġa biex imbagħad wara ftit nitilqu kollox għal rieħu u naqbdu ma’ fatt ieħor. U ż-żmien jagħmel xogħolu hekk kif jibda jnessi l-memorji u jisraq bil-mod il-mod lin-nies involuti sakemm ġrajjiethom issir trab, forsi mħallta ma’ daqsxejn leġġenda. Hekk seħħ ukoll bis-sejbiet li kienu nstabu flimkien mal-iskeletri fl-1969. Skont il-Kanonku Dun Joe Abela, probabbilment kien Walter R Zahra li ġabarhom flimkien ġewwa armarju sabiex jipproteġihom. Iżda mbagħad dawn intesew u ntelqu ġewwa kamra ċkejkna li tinsab ġol-garigor tal-knisja ta’ San Girgor. Sa mn’Alla li snin ilu, meta kont għadni tifla, darba minnhom Dun Joe lemaħni ninteressa ruħi fil-knisja u nieħu n-noti dwarha, u ddeċieda li jtellgħani ħalli nara dawn is-sejbiet.

Għaddew aktar minn 30 sena minn dik il-ġurnata u li kieku qatt rajt xi ritratt ippubblikat ta’ dawn is-sejbiet! Għalhekk, għal dan is-simpożju ddeċidejt li nsib dawn il-fdalijiet, anki jekk ftit riedu jemmnuni li dawn kienu jeżistu tassew. Infatti hawnhekk, irrid nirringrazzja lil Dun Gino Gauci li tani daqqa t’id biex insibhom, akkost ir-reżistenza sfieqa li ltqajt magħha minn persuna li tieħu ħsieb il-knisja ta’ San Girgor. Tassew hija ħasra li meta riċerkaturi bħali juru interess f’post storiku bħal dan, ikollhom iħabbtu wiċċhom ma’ nies ta’ din ix-xorta li donnhom jagħmlu minn kollox biex jaqtgħulek qalbek. Possibbli għadu ma wasalx iż-żmien li post ta’ importanza soċjali, kulturali, storiku u arkitettoniku bħal dak jaqa’ taħt ir-responsabbiltà ta’ xi ħadd professjonali?

Intant, merfugħin ġewwa armarju b’nota mitfija miktuba fl-1969, finalment sibt dawn il-fdalijiet li kienu jikkonsistu fosthom minn: qiegħ ta’ żarbuna tal-injam bit-takkuna, parti minn dak li hu maħsub li hu salib b’diżinn Biżantin, biċċiet ta’ kwaru tal-injam li forsi kien ta’ xi ikona, tliet muniti – tnejn tal-bronż fejn għadu jidher is-salib ta’ l-Ordni ta’ San Ġwann u oħra tad-deheb mikula ħafna, biċċiet tal-fuħħar tas-16 u s-17 il-seklu, fdalijiet ta’ għadam tal-annimali u parti ċkejkna minn korazza. Għalkemm ippruvajna nsibu ċ-ċavetta li kienet qed issakkar dan l-armarju, ma rnexxilniex nagħmlu dan u għalhekk ħadt ir-ritratti kif stajt, minn wara ħġieġa maħmuġa bit-trab taż-żmien. Mill-ġdid, hawnhekk insejjaħ lill-awtoritajiet responsabbli u nistaqsi kemm għad fadal snin nistennew sakemm xi ħadd jasal biex jistudja, jirrestawra, jikkonserva u jesponi f’post aktar xieraq lil dawn il-fdalijiet li jiffurmaw parti importanti fl-istorja ta’ dan is-sit? Tuġagħni wisq qalbi meta nara lil dan il-pajjiż jarmi l-ġid ta’ missirijietna u minflok jintefa jaħli ħinu u jinvesti flusna fuq frivolitajiet oħrajn.

Imma issa ejja naqilbu ftit fuq l-iskeletri nfushom… Skont Walter R Zahra, meta saret din is-sejba, kienu ttieħdu xi kampjuni tal-għadam il-British Museum f’Londra bit-tama li jiġbru xi informazzjoni dwarhom. Imma hemmhekk, huma ġew mgħarrfa illi minħabba li dawn l-għadam kienu għamlu diversi snin esposti għall-arja, ma setax isir studju tal-carbon-dating fuqhom. Qalulhom ukoll li kien jidher illi dawn l-għadam ma kienux ġew midfuna taħt il-ħamrija.

Min-naħa l-oħra, meta fl-1978, Seshadri Ramaswamy u Joseph Leslie għamlu studji paleopatoloġiċi fuq dan l-għadam, huma ħarġu b’riżultati differenti. Infatti, apparti dettalji oħra, huma rrappurtaw illi skont il-kulur tal-għadam, kien jidher li dawn in-nies mietu bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien, fejn l-iżgħar individwu kellu 8 snin. Fl-opinjoni tagħhom dawn l-għadam kienu midfuna xi mkien ieħor qabel sabu ruħhom f’dawn il-passaġġi. Dan minħabba illi f’numru ta’ vertebrae instabu traċċi ta’ ħamrija. Barra minn hekk, huma qalu li peress li kien hemm diskrepanza sostanzjali bejn l-ammont u t-tip ta’ għadam li nstab, jidher li dawn kienu nġarru minn post għall-ieħor. Għalhekk huma kkonkludew li dan il-post seta’ kien qed jiġi ntużat għal xi żmien bħala ossarju. Għalkemm hemm min jaqbel ma’ din it-teorija, ħafna oħra jistaqsu x’sens tagħmel li ttella’ dak l-għadam uman f’post daqstant inkrepattiv minflok titfgħu x’imkien ieħor aktar prattiku? Madanakollu, ħafna individwi oħra jiskantaw kif sejba ta’ din ix-xorta qatt ma nisslet sens ta’ interess fl-awtoritajiet sabiex jiddefinixxu informazzjoni aktar preċiża dwar din is-sejba storika, kemm permezz ta’ studji ta’ carbon dating u anki tad-DNA? Tgħid hemm xi ċans li nibdew nagħmlu xi ħaġa issa?

Nixtieq kieku nista’ nibqa’ ngħidilkhom dwar dan il-post tant għal qalbi u dwar dak kollu li jinsab fih, imma bħas-soltu ninsab illimitata mill-ispazju. Madanakollu, min jixtieq jaqra aktar dwar dan u dwar l-analiżi tas-sebgħa kelliema l-oħra li ppreżentaw diversi studji varji u interessanti, jista’ jakkwista l-pubblikazzjoni ‘The Turkish Raid of 1614’. li se jkun qed joħroġ fi ftit taż-żmien ieħor minn Wirt iż-Żejtun. Aktar dettalji jistgħu jinkisbu minn fuq is-sit www.wirtizzejtun.com jew minn fuq Facebook.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-20 ta’ Lulju 2014)

Share on Facebook

2014.07.20 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Fhiex kapaċi jsarraf il-Malti

Jidhirli li l-idea tan-nobbilta’ minn dejjem kienet tixbaħ lil żewġ faċċati opposti ta’ munita: stmerrija u faxxinu. Stmerrija minħabba d-dubju u spiss anki l-evidenza li ħafna min-nobbiltà nbniet fuq l-abbuż tal-fqir. Faxxinu peress li l-lussu u t-titli b’dak kollu li jġibu magħhom huma l-ħolma ta’ ħafna.

Hekk kif għal darb’oħra dil-ġimgħa żort lill-Markiż Nicholas De Piro ġewwa Casa Rocca Piccola, l-Belt, sibtu qed jieħu r-ritratti flimkien ma’ xi viżitaturi. Ċertament in-nisa barranin aktar kienu jidhru ħerqana mill-irġiel tagħhom sabiex jieħdu lura magħhom f’pajjiżhom it-tifkira tal-laqgħa tagħhom mal-Markiż innifsu.

In-nobbiltà: xi ħaġa tajba jew ħażina?

“Mhux darba u tnejn li jistaqsuni jekk in-nobbli kienux xi ħaġa tajba jew ħażina għal Malta,” stqarr il-Markiż. “Jiena nemmen li n-nobbli lokali kienu parti mill-istorja ta’ l-iżvilupp li permezz tiegħu dan il-pajjiż wasal fejn wasal illum. Għalkemm f’pajjiżi oħra, bħal fi Franza, in-nobbiltà abbużat wisq mill-poter tagħha u ħallset prezzha, fosthom fir-rivoluzzjoni Franċiża, ma nistgħux nitfgħu fl-istess miżien lin-nobbli kollha. Infatti f’pajjiżna, f’dawk iż-żminijiet ta’ taqlib, ma rajnix lill-poplu Malti jdur kontra n-nobbli Maltin u f’pajjiżna ma seħħet l-ebda rivoluzzjoni.”

“Probabbilment, anki minħabba ċ-ċokon ta’ artna, kemm in-nobbli u kif ukoll il-bqija tal-poplu kienu jafu li jiddependu minn xulxin u li idealment ħadd ma kellu jirfes il-kallu ta’ l-ieħor. Tassew, in-nobbli kienu privileġġjati minħabba li kellhom bosta artijiet. Imma huma kienu konxji wkoll li dawn l-artijiet, biex isarrfu ta’ investiment, riedu jinħadmu min-nies. Min-naħa l-oħra, in-nies kienu jafu illi permezz ta’ l-art tas-sinjur setgħu jaqalgħu l-ħobża ta’ kuljum għal familthom. U hekk, ir-rota kienet iddur ħarir bejniethom, għalkemm naturalment, xi kwistjoni ‘l hemm u ‘l hawn kienet tinqala’ wkoll.”

Id-drittijiet u d-dmirijiet tan-nobbiltà

Il-Markiż kompla jispjegali dwar dan l-aspett tal-artijiet, fosthom kif in-nobbiltà kienet marbuta b’sistema, imsejjħa l-prima genitura, li biha kienet tiġi protetta r-rikkezza tal-familja u anki l-futur tal-gabillotti, li kienu jissejjħu hekk minħabba li kienu jħallsu l-gabella jew aħjar il-kera tal-art.

“Meta wieħed iħares lejn in-nobbiltà u s-sistemi tagħha fil-passat bl-għajnejn ta’ llum, aktarx li se jibni stampa li mhux neċessarjament taqbel mar-realtà ta’ dak iż-żmien. Kull perjodu għandu s-sitwazzjonijiet tiegħu li fihom il-bniedem għaraf joħloq strutturi sabiex il-ħajja tkompli għaddejjha bl-aħjar mod possibbli. Ngħidu aħna fil-preżent, meta nsemmu l-prima genitura, spiss ikun hemm min isostni li din kienet inġusta minħabba li kienet tikkonsisti fil-fatt li l-akbar parti tal-ġid tal-familja kienet tgħaddi għand l-ewwel iben, filwaqt li l-oħrajn kienu jieħdu l-bqija. Imma dan kien isir sabiex il-ġid ma jisparpaljax ruħu b’konsegwenza li jintilef it-titlu tal-familja. Sadanittant, b’din is-sistema, anki l-gabillotti kienu protetti għax hekk kif imut is-sid, sempliċiment kien jidħol sid ieħor minfloku u kollox kien jibqa’ għaddej b’mod trankwill. Ċertament mingħajr din ir-regola, li kieku l-ulied kollha kellhom jitolbu l-parti tagħhom tal-art, apparti li l-ġid kien jinqasam u t-titlu tan-nobbiltà jisfuma fix-xejn, xogħol il-gabillotti kien ikun mhedded kull darba li ssir xi bidla.”

“It-tieni tifel tan-nobbli kien idealment jinżamm viċin il-familja għalkemm seta’ wkoll ikollu karriera bħal ngħidu aħna ta’ avukat, qassis jew suldat. Dan kien isir sabiex f’każ li l-ewwel iben jiġi nieqes, it-tieni iben seta’ jidħol fiż-żarbun ta’ l-ewwel wieħed u jiret kollox hu. Min-naħa l-oħra, l-ewwel bint kienet mistennija li tiżżewweġ għand xi familja għanja oħra u din kienet tiġi provduta b’dota mill-ifjen. Biss biss jekk tifli d-dokumenti fl-arkivji ta’ din id-dar, iġġib għajnejk wara widnejk b’dak li kienet tingħata, ovvjament biex jimpressjonaw lill-familja l-oħra bil-ġid tagħhom. Ngħidu aħna f’dota minnhom sibt li t-tfajla li kienet ser tiżżewweġ ġiet irregalata bi tliet faldetti (għonnelli): waħda kienet tiswa 6 skudi, oħra 19 il-skud, filwaqt li t-tielet waħda kellha l-valur ta’ 60 skud għax kienet imżejjna bil-perli u probabbli kienet tintuża għat-tieġ.”

“Kuntrarjament, destin it-tieni bint kien li tidħol f’monasteru, ħalli b’hekk il-ġid tal-familja ma jibqax jixtered, għalkemm anki din kienet tingħata dota sostanzjali magħha. Sa minn ċkunitha din it-tifla kienet tiġi ppreparata biex tieħu dan l-istat u għalhekk fejn tfal oħra kienu jilgħabu b’xi pupa f’forma ta’ tarbija, lil dawn il-bniet kienet tingħatalhom xi kuruna u xi pupa liebsa ta’ soru.”

Anki s-subien ta’ wara kienu jiġu mħajjra jsiru qassisin. U infatti, il-bużnanna tal-Markiż, Carmela De Piro neè Manduca, kellha żewġ subien qassisin li wieħed minnhom kien Monsinjur Ġużeppi De Piro. Illum, dan il-Monsinjur huwa magħruf ħafna għall-fondazzjonijiet li waqqaf u għal kemm iddedika ħajtu kollha għall-fqir. “Għadni niftakar meta kelli 6 snin u żorna lil din il-bużnanna li kellha 92, fid-dar tagħha fl-Imdina. Imma missieri, l-aktar li kien iħobb jirrakkonta dwarha kien meta fl-1935, huwa kien mar għaliha biex jeħodha dawra bil-karozza li xtara u hi kollha mbeżżgħa qaltlu, “Mela mhux bil-karozzin se mmorru? X’fettillek ġejt għalija bil-karozza tan-nar? U jekk ninħarqu?!”

Għalkemm l-ewwel iben kien jiret il-parti l-kbira tal-ġid permezz tal-prima genitura, irridu niftakru li din kienet marbuta u dan kien ifisser li din ma setgħetx tinbiegħ, l-aktar minħabba li magħha kien hemm marbut it-titlu nnifsu tan-nobbiltà.

“Hawn Malta kellna tliet tipi ta’ titli: baruni, konti u markiż. Fil-familja tagħna naraw li kien fl-1716 meta kellna l-ewwel baruni u dan ingħata dan it-titlu wara li kien kapaċi juri li huwa seta’ jgħix flimkien mal-familja tiegħu mingħajr ma jkollu għalfejn jaħdem. Fuq kollox, hu kellu jikkonferma wkoll li kien ta’ karattru eżemplari għax dak kien element fundamentali fit-tifsila tan-nobbiltà.”

Skont il-Markiż, ir-reputazzjoni tajba kienet kollox għan-nobbli. Għajnejn l-awtoritajiet u anki dawk tal-poplu kienu l-ħin kollu fuqhom u huma kellhom biża’ kbira li jagħtu eżempju ħażin. “F’dawk iż-żminijiet, jekk titlef ir-reputazzjoni tiegħek, in-nies lanqas biss kienu jħarsu lejk fit-triq u kienu joqogħdu jqasqsu fuqek. Jien niftakar li meta kont tifel żgħir inqala’ skandlu minħabba li raġel minn familja nobbli kien qiegħed jidher ma’ ċerta mara li n-nies kienu jarawha ‘kerha’. Darba waħda waqt li konna għaddejjin mill-pjazza, inzertajna lil dan l-individwu miexi fit-triq, u missieri dlonk qalilna “Isa! Kulħadd iħares in-naħa l-oħra!” Daqstant kont tiġi emarġinat jekk is-soċjetà kienet tħoss li tkun żbaljajt. Tassew li kont privileġġjat minħabba t-titlu ta’ familtek, imma mbagħad kien hemm fuqek il-piż fejn kont mistenni tagħti eżempju tajjeb il-ħin kollu.”

Il-familja De Piro u żmien il-gwerra

Infatti għalkemm missier Nicholas, il-Baruni Jerome de Piro, ma kellux għalfejn jaħdem, meta nqalgħet il-gwerra, huwa għażel li jxammar il-kmiem u jidħol fl-armata biex jiddefendi lill-pajjiżu. U meta minħabba n-nobbiltà tiegħu riedu jlaħħquh mill-ewwel fizzjal, huwa nsista li ried joqgħod man-nies li kien jaf, in-nies tar-raba’ li magħhom hu kellu ħbiberija kbira.

“Missieri kien iħobb jirrakkonta ħafna u kulħadd kien jieħu gost jisimgħu għax kellu ċertu mod kif jinseġ l-istejjer. Fosthom jien niftakru jkellimni dwar żmien il-gwerra u t-tbatija u l-qerda li ġabet magħha f’pajjiżna. Darba minnhom qalli kif wara li hu u sħabu kienu niżżlu mal-200 ajruplan tal-għadu f’ġurnata waħda, huwa ħares lejn ix-xellug biex isellem lil xi ħadd minn ħbiebu u minflok ma ra l-ħadd għax waqt l-aħħar taqtiegħa, dawk kollha li kienu f’dik il-parti, kienu ntlaqtu b’bomba diretta.”

“Jiena twelidt f’nofs dan it-taqbid fl-1941. Dakinhar missieri kien fl-inħawi ta’ Hompesch fejn kien hemm ħafna periklu peress li l-għadu spiss kien jattakka l-baċiri. Hekk kif waslitlu l-aħbar li twelidt jien, hu telaq kollox minn idejh għax skont ir-regola ta’ dak iż-żmien, suldat li jitwelidlu iben jew bint, kellu 24 siegħa ‘compassionate leave’. Issa jiena kont twelidt San Ġiljan fix-xelter tan-nannu u allura missieri ried jara kif se jasal s’hemm malajr kemm jista’ jkun. Imma karozzi mhux la kemm issib. Kollox kien skarsa. Saħansitra l-isqof kellu biss nofs gallun petrol fix-xahar biex jinqeda u għalhekk biex jasal minn post għall-ieħor, kulħadd kien ikollu jimxi, irid jew ma jridx.”

“Għaldaqstant missieri telaq għal għonq it-triq bit-tama li jgħaddi xi ħadd u jaqtgħu biċċa. U infatti f’ħin minnhom jgħaddi vann kbir u meta missieri talbu lift, waqaflu biex irikkbu miegħu. Imma hekk kif missieri fetaħ il-bieba tal-vann, sab li dan kien mimli nies mejtin u għalhekk hu għalaq il-bieba bil-ħatfa u għarraf lix-xufier li kien jippreferi jimxiha. “Grazzi xorta waħda,” qallu. “Imma rajt biżżejjed mejtin!” Ħa sagħtejn sakemm wasal ħdejja u rani.”

L-edukazzjoni tan-nobbli

Meta kellu 9 snin, Nicholas intbagħat jistudja fi skola fl-Ingilterra li kienet immexxija mill-patrijiet Benedittini. “Kellna dixxiplina ħarxa mhux ħażin, għalkemm jien naħseb li kien hemm bżonnha għax hekk tlajna nies. Fi tfuliti jiena kont imfissed mhux ħażin imma hemmhekk il-fsied tarli! Fil-fatt il-karattru tiegħi nbidel mill-lejl għan-nhar. F’din l-iskola kienu jaħdmu b’sistema fejn l-istudenti ż-żgħar kienu mġiegħla jservu l-kbar u b’hekk ġejna edukati biex inkunu nafu x’inhi tbatija. B’dan il-mod, akkost li aħna konna kollha tfal ġejjin minn familji tat-tajjeb, tgħallimna napprezzaw lil min il-quddiem kellu jaħdem għalina u kif għandna nitrattawh b’rispett.”

Ħasadni l-Markiż meta stqarr li fi tfulitu ma kienx joħlom b’xi karriera partikolari għax hekk jew hekk, sa ċertu punt, destinu kien diġà miktub. Huwa kien l-ewwel iben fil-familja u warajh kien hemm erbat ibniet. Għaldaqstant il-primo genitura kienet tmiss lilu. Fatt kurjuż huwa li missieru ma riedux jattendi l-Università ta’ Oxford fejn kien mar kuġinuh minħabba li hu kien tal-fehma li hemmhekk, dan il-ġuvnott kien tilef ir-reliġjon tiegħu u beża’ li ibnu seta’ jiġrilu bħalu.

L-interess fl-arti u fl-antikità

Xorta waħda l-Markiż għamel xi xogħolijiet ‘l hemm u ‘l hawn sakemm darba minnhom sab ruħu l-Ingilterra fejn kera dar u beda negozju fil-qasam tal-antikità. Ftit ftit din il-linja tax-xogħol ħajjritu jibda jfittex kwadri antiki dwar Malta li kienu mpittra minn artisti barranin. Kien żmien meta l-ġenerazzjoni żagħżugħa Ingliża ma kinetx għadha tapprezza dawn ix-xeni ta’ Malta li l-ġenituri tagħhom kienu żejjnu d-djar tagħhom bihom u għalhekk huwa sab għadd ġmielu minn dawn ix-xogħolijiet. Huwa beda jibgħathom Malta sabiex jinbiegħu u dawk il-kwadri li ma rnexxilux jakkwista, beda jeħdilhom ir-ritratti ħalli jżomm rikordju tagħhom.

“Bla ma naf kif, sibt ruħi nieħu interess kbir fl-arti u meta ġbart kollezzjoni mhux ħażin tar-ritratti ta’ dawn ix-xogħolijiet, iddeċidejt li nippubblika l-ewwel ktieb tiegħi ‘The International Dictionary of Artists who painted Malta’. Ħafna qaluli li ħadd ma kien se jinteressah jixtrih dan il-ktieb, tant li biex ippubblikajtu, ħallejt f’idejn bank lokali u ma tanix sold tiegħu. Biex imbagħad dan il-ktieb mhux talli nbiegħ, talli nħataf u darba minnhom smajt li xi volumi minnu spiċċaw anki irkantati. Intant, jiena għamilt il-kuraġġ u bqajt niġbor aktar dettalji u ritratti ta’ dawn l-artisti. Saħansitra flimkien ma’ marti, qbadt nikkuntattja lil diversi mużewijiet madwar id-dinja u rnexxieli nidħol nieħu r-ritratti ta’ xogħolijiet relatati ma’ Malta anki fil-libreriji tal-kastell ta’ Windsor. Eventwalment, dawn ġew inklużi fil-pubblikazzjoni l-ġdida tar-reviżjoni ta’ l-ewwel ktieb.”

Ir-rabta ma’ art twelidek

Fil-kamra tal-istudju tiegħu, il-Markiż urieni numru ta’ kotba li huwa kiteb matul is-snin u li bosta minnhom jirriflettu b’xi mod jew ieħor lil Malta jew lis-soċjetà Maltija. Fil-fatt f’dawn l-aħħar snin huwa qed jaħdem ukoll fuq ktieb ġdid relatat mar-ritratti tal-personaġġi Maltin u dan għandu jkun ippubblikat dalwaqt.

“It-tajra ttir il-bogħod imma mbagħad tmur lura lejn fejn twieldet. Għalkemm qattgħajt diversi snin l-Ingilterra, dejjem Malti bqajt. Tgħallimt il-mod tal-Ingliżi, ammirajt l-ideat u d-dixxiplina tagħhom. Iżda fl-aħħar mill-aħħar, dejjem Malti bqajt. U sa kemm jifdalli ż-żmien, beħsiebni nkompli nixtarr u ngħarbel is-sabiħ tas-soċjetà tagħna ħalli b’hekk kulħadd jagħraf fhiex kapaċi jsarraf il-Malti.”

(Dan l-artiklu ġie ppublikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (11 il-parti) fit-Torċa tat-13 ta’ Lulju 2014)

Share on Facebook

2014.07.13 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Il-pretensjonijiet tagħna l-Maltin

Ngħid għalija, ma nistax nimmaġinani niftaħ dari għall-pubbliku waqt li nkun għadni qed ngħix fiha. Imma din hi d-deċiżjoni li ħa darba minnhom il-Markiż Nicholas De Piro fir-rigward tad-dar tiegħu Casa Rocca Piccola. “Niftakar li meta tarraft xi ħaġa lil missieri dwar dan il-ħsieb li kelli, huwa ma kien konvint xejn. “X’qed jgħaddilek minn moħħok int?” qalli. “Mid-dehra domt wisq l-Ingilterra u daħħlulek ideat strambi.” Imma l-Markiż, li fl-Ingilterra kien diġà jamministra residenza nobbli oħra, ma qatax qalbu minn dan il-kliem u nsista ma’ missieru biex jippruvaw, sakemm fl-aħħar dan ċeda. “Dan kien mezz kif stajna nsalvaw din id-dar,” stqarr il-Markiż. “Fortunatament missieri għex biżżejjed biex ra l-ħolma tiegħi ssir realtà, hekk kif bdew ġejjin l-ewwel viżitaturi biex jarawha.”

Casa Rocca Piccola

Casa Rocca Piccola għandha storja li tmur lura madwar 400 sena. Inbniet fiż-żmien meta bdew jitfasslu l-ewwel proprjetajiet fil-belt Valletta. L-ewwel sid tagħha kien Don Pietro La Rocca li kien ammiral ta’ l-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann fil-Berġa tal-Italja. Magħha huwa kellu wkoll Casa Rocca Grande li llum inqasmet f’żewġ proprjetajiet differenti.

Matul is-snin, Casa Rocca Piccola għaddiet minn id għall-oħra sakemm finalment sabet ruħha għand il-familja De Piro. Infatti llum din hija r-residenza tad-9 Markiż de Piro u tal-familja tiegħu. Ta’ min isemmi li dan il-Markiż għandu wkoll it-titlu ta’ Baruni ta’ Budach u kavallier ta’ Malta.

Din id-dar tikkonsisti minn 50 kamra u għandha 11 il-entratura differenti. Illum, bosta minn dawn il-kmamar, anki dawk użati mill-familja De Piro, huma miftuħa għall-pubbliku, għalkemm hemm ukoll sezzjoni privata. Skont il-Markiż, il-fatt li din id-dar għadha tgħix fiha l-familja u għalhekk mhiex mużew, huwa dak li jiġbed għadd ta’ Maltin u turisti lejha. Personalment, nemmen ukoll li l-karattru dħuli u l-aċċessibilità tal-Markiż huma punti oħra sinifikanti li jiġbdu aktar viżitaturi lejn il-post.

L-għanijiet prinċipali wara l-ftuħ tad-dar għall-pubbliku

“Kulħadd jaf kemm hemm spejjeż involuti biex iżżomm dar antika f’ordni xierqa. Aktar u aktar meta tikkunsidra l-kobor ta’ proprjetà bħal din. Biss biss għandna madwar 300 bozza fid-dar kollha u dan mhu xejn meta tqis il-manteniment kontinwu u r-restawr meħtieġ, kemm tal-bini nnifsu u kif ukoll tal-aċċessorji u l-oġġetti l-oħra kollha. Ngħidu aħna, konxju li dalwaqt ġejja spiża kbira peress li l-injam antik li hawn f’din id-dar, speċjalment dak użat fil-gallariji, qiegħed isir tabakk biż-żmien li għadda minn fuqu. Apparti li d-dar hija maħbuba minna u mhux se nħalluha taqa’ f’kundizzjoni ħażina, issa li hi miftuħa għall-pubbliku, aktar u aktar hu meħtieġ li jinżamm il-livell tagħha. U infatti, minħabba li aħna konxji li d-dar probabbilment qiegħda tgħaddi minn aktar strapazz peress li qed jidħlu fiha ħafna nies, hekk kif naraw xi ħaġa mhux flokha, dlonk naraw li nirranġawha mill-ewwel.”

L-ispejjeż enormi li wieħed jeħtieġ biex iżomm dar kbira u antika bħal din kienu wieħed mir-realtajiet il-għala l-Markiż iddeċieda li jagħmel il-pass li jiftaħha għall-pubbliku: “Meta l-viżitaturi jiltaqgħu miegħi u jirringrazzjawni talli għoġobni nilqagħhom f’dari, jiena nistqarr magħhom li dak hu pjaċir tiegħi u ngħidilhom ukoll illi li ma kienx għas-sostenn tagħhom, kieku jiena u familti m’għadniex noqogħdu hawn.”

“Issa ngħiduha kif inhi, jiena jaqbilli aktar jekk naqbad id-dar u nbiegħha. Imma sinċerament, lanqas biss noħlom li nagħmel dan u infatti bħalissa qiegħed naħdem biex inwaqqaf fondazzjoni li tassigura li din id-dar tibqa’ dejjem aċċessibbli għall-pubbliku, anki fil-futur. Hija ħasra li f’belt sabiħa u storika bħal tagħna, ftit li xejn għad fadal djar abitati ta’ dan it-tip. Imxi mat-triqat u osserva d-djar bħalha abbandunati, filwaqt li numru ieħor ġew maqsuma u restawrati u mibdula f’banek, uffiċini jew ħwienet.”

“Kien dan ukoll li wassalni biex nagħżel li niftaħ dari għall-viżitaturi. Mhux darba u tnejn li kont nisma’ t-turisti jiddiskutu: “Rajna t-tempji Neolitiċi, rajna l-bini tal-Kavallieri. Imma xi dar Maltija nistgħu naraw?” Fil-fatt, jien kont wieħed minn ta’ l-ewwel li għamilt dan. U għamiltha mhux biex niftaħar jew biex nitkabbar b’dak li għandi. Imma għax fosthom sinċerament xtaqt lil-barranin jaraw b’għajnejhom il-pretensjonijiet u l-ambizzjonijiet tagħna l-Maltin billi josservaw kif inżejjnu u niddekoraw djarna. Wisq nieħu gost meta nara xi tfajla jew xi mara barranija tagħti b’minkbejha lil seħibha u tgħidlu “Qed tara xi djar għandhom il-Maltin, ħi?”

“Personalment nemmen li dan hu l-kontribut li qed nagħti lill-pajjiżi; billi nagħti aċċess lill-pubbliku ħalli jammira u jifhem aħjar il-karattru tagħna l-Maltin. X’hemm iktar mid-dar innifisha li tirrappreżenta l-identità ta’ poplu? Kieku nista’, ma nżommx flus lil min jogħġbu jiġi jara d-dar tagħna u infatti, jiġu mijiet ta’ studenti jżuruha bla ħlas. Imma kif spjegajtlek, dan mhux possibbli.”

“Kienu ħafna li qatgħuli qalbi dwar dan il-proġett għax m’għandix għajnuniet. Kollox jiena rrid nagħmel. Imma l-viżitaturi f’Casa Rocca Piccola, kull ma jmur dejjem jiżdiedu, tant li skont il-kalkoli tagħna, jidher li f’aktar minn 20 sena żaruna madwar nofs miljun persuna!”

L-arkivji u kmamar oħra

Waqt din l-intervista, kelli l-privileġġ li ndur ma’ Casa Rocca Piccola flimkien mal-Markiż u b’hekk stajt napprezza ġmielha. Ħadt gost ukoll nisma’ r-rakkonti tiegħu li ma kienu jispiċċaw qatt. Naturalment, minħabba li jiena dejjem inħossni miġbuda l-aktar lejn il-lat storiku ta’ oġġett, l-iktar partijiet ta’ din id-dar li għoġbuni kienu x-xelters kbar li jinsabu taħtha. Skoprejt li qabel it-Tieni Gwerra Dinjija, tnejn minn dawn ix-xelters kienu jintużaw bħala bjar u kienu jiffurmaw parti mill-barriera li minnha nqata’ l-ġebel biex inbniet Casa Rocca Piccola.

Madanakollu ma stajtx ma nitqanqalx mill-ġmiel u l-eleganza tal-kamra tal-pranzu li kienet irranġata bi stil impekkabbli, mill-kappella dekoruża u anki mill-artal mobbli li jinfetaħ biex jiżvela d-dekorazzjonijiet reliġjużi u antiki tiegħu, mill-kamra tas-sodda grandjuża li min jaf kemm hawn min jixtieq li jorqod f’waħda bħalha, u mill-kwantità ta’ għamara, aċċessorji u kwadri mill-ifjen.

Iżda ċertament, bħall-Markiż, nemmen li tnejn mill-aktar kmamar sinifikanti li hemm f’Casa Rocca Piccola, huma l-librerija b’kotba antiki ferm u l-arkivji li jmorru lura għal għaxar ġenerazzjonijiet tal-antenati tiegħu. “Dawn l-arkivji jiswew mitqlhom deheb għall-istudjużi u r-riċerkaturi peress li jiftħu tieqa enormi fuq diversi aspetti tal-poplu tagħna; kemm f’dak li għandu x’jaqsam ma’ l-istorja, u kif ukoll mal-arkivji statali, mal-kultura u t-tradizzjonijiet eċċ. Infatti ġew diversi studenti u riċerkaturi, kemm Maltin u kif ukoll barranin, sabiex jiflu d-dokumenti li għandna ħalli bihom jiktbu xi teżi tagħhom.”

Bħad-dar, il-fatt li dawn l-arkivji għadhom jinsabu fi stat kollettiv u miżmum tajjeb, flimkien mad-disponnibilità tal-Markiż li jaqsamhom ma’ min juri interess fihom, hija realtà straordinarja. Kif diġà semmejt, min jaf kemm djar bħal Casa Rocca Piccola ġew abbandunati u llum alla m’għamilhom u l-istess sar minn diversi arkivji li tpoġġew f’xi kantina u ntilfu darba għal dejjem.

Intant, domna s-siegħat nitkellmu dwar x’fihom dawn l-arkivji fejn fosthom issemmew mijiet ta’ ittri li ntbagħtu mill-antenati tal-Markiż lill-Gran Mastri, lil nobbli oħra, lil ħbieb eċċ.

Uħud minnhom għandhom annedoti ħelwin bħal ngħidu aħna ittra li ntbagħtet lil Francesco Montalto li fit-18 il-seklu meta hu kien se jżewweġ lil bintu ma’ wieħed Sqalli. Missier l-Isqalli bagħat lill-ibnu Malta sabiex isir jaf aħjar lil din it-tfajla u wara li ltaqa’ magħha, dan il-ġuvni kiteb lil missieru hekk: “Qed nieħu pjaċir b’din it-tfajla aktar milli mmaġinajt għax fost l-affarijiet l-oħra sbieħ li għandha u l-karattru ħelu tagħha, iggustajtha żżomm għajnejha baxxi u tiħmar malajr!” Meta missier l-Isqalli qara l-ittra ta’ ibnu, huwa ddeċieda li jibgħatha lura lil missier it-tfajla biex jurih is-sentiment li dan kien iħoss lejha. U missier l-għarusa refa’ l-ittra fl-arkivji u b’hekk illum, mijiet ta’ snin wara, qed naraw kif kienet il-kultura tan-namur ta’ dak iż-żmien.

Parti oħra mid-dokumenti tal-arkivji tinvolvi għadd ta’ dokumenti li juru ż-żmien meta wieħed mill-antenati tal-Markiż ġie mlaħħaq bħala Prokuratur tal-Qamħ mill-Gran Mastru Perellos. Anki hawn, wieħed isib dettalji importanti ta’ x’kien qed jordna l-pajjiż u f’liema kwantitajiet f’dak il-perjodu u b’hekk wieħed jista’ jieħu diversi indikazzjonijiet ta’ x’kien qed iseħħ f’pajjiżna, l-istat tal-għixien tas-soċjetà, kemm kien hawn popolazzjoni eċċ. Fir-realtà, arkivji bħal dawn m’għandhomx limitu għar-riċerka hekk kif per eżempju, waqt l-ewwel vjaġġ ta’ dan il-Prokuratur, hekk kif hu wasal ġewwa Licata fejn kien intbagħat biex jixtri l-qamħ, huwa kiteb lill-Gran Mastru u qallu: “Wasalna qawwijin u sħaħ. B’xorti tajba, ma ltqajnix mal-pirati u d-deheb li kellna fuq il-vapur issa qiegħed l-art u msakkar sewwa. Dalwaqt se niltaqgħu mal-aġenti. U biex nurik ir-rispett tiegħi, bħalissa qed nagħmillek inkin profond.”

Kostumi u Kollezzjonijiet

Sezzjoni oħra ta’ Casa Rocca Piccola hija dik tal-kostumi u l-kollezzjonijiet li fosthom jinkludu diversi donazzjonijiet u kif ukoll oġġetti tal-antenati tal-familja. Uħud mill-ilbies imur lura għat-18 il-seklu u jibqgħu ġejjin sal-21 seklu. Minħabba l-preservazzjoni meħtieġa tad-drappijiet, dan l-ilbies jiġi mibdul regolarment u għalhekk meta wieħed iżur dal-post, mhux neċessarjament li se jara l-istess affarijiet ta’ qabel.

Fost dawn l-esebiti, hemm ukoll kollezzjoni mill-ifjen tal-bizzilla li hija ferm għall-qalb il-Markiż. Mill-ġdid, parti kbira minn dil-bizzilla ġejja mill-familjari tal-Markiż fejn fosthom, żewġ zijiet tiegħu tawh il-kollezzjonijiet tagħhom b’donazzjoni meta rawh jiftaħ għall-pubbliku din is-sezzjoni fid-dar. Anki diversi persuni oħra għadhom sal-ġurnata ta’ llum jersqu lejn Casa Rocca Piccola biex iħallu l-bizzilla tagħhom lill-Markiż bit-tama li jarawha esposta f’din il-kollezzjoni imma l-aktar għax jemmnu li l-Markiż jaf jieħu ħsiebha.

“Imma issa jiena wasalt fil-limitu tal-kapaċità tiegħi hawnhekk,” huwa stqarr. “Oriġinarjament kelli sitt ikmamar iddedikati għal din il-kollezzjoni u maż-żmien, meta rajna l-interess tal-pubbliku, żidna sitt ikmamar oħra. Ilni ħafna noħlom li xi darba f’dan il-pajjiż għad ikollna mużew tal-kostumi u tal-kollezzjonijiet tal-ħwejjeġ bħal kif għandhom fil-Victoria and Albert Museum f’Londra. U emminni, għandna biex nagħmluh! Biss biss il-bizzilla li għandna hija prezzjuża ferm, kif wieħed jista’ jara fil-ktieb li ppubblikajat dan l-aħħar ‘The Ladies of Malta’ fejn diversi personaġġi nisa Maltin jidhru lebsin madwar 70 biċċa mill-bizzilla tagħna. Immaġina, wieħed mid-dbielet tal-bizzilla kien ħa 10,000 siegħa biex inħadem. Inħallik taħseb biss kemm seta’ ġie jiswa lil min ordnah!”

“Madwar 15 il-sena ilu konna għamilna esebizzjoni tal-ħwejjeġ antiki fil-Palazz tal-President li kienet ferm sabiħa u marret tajjeb ħafna mal-pubbliku. Meta ġietna l-idea biex nagħmluha, ma konniex bsarna x’ser insibu u kemm rikkezzi fih dan pajjiżna. Niftakar darba minnhom mort ġo palazz fl-Imdina u staqsejt lis-sid jekk kellhux xi ħwejjeġ antiki li xtaq jislifna għall-esebizzjoni u dan ħareġ libsa f’kundizzjoni perfetta tat-18 il-seklu bħal dawk li naraw fil-kwadri ta’ De Favray! Għal dik l-esebizzjoni konna ġibna esperta Franċiża li urietna kif għandna nesebixxu l-ħwejjeġ li ġbarna minn għadd ta’ djar differenti. Fosthom kellna nibnu manekini apposta minħabba li l-forom tan-nies tbiddlu ħafna matul iż-żminijiet. Infatti jidher li n-nisa tat-18 il-seklu, bilkemm kellhom qadd daqs kemm kien jiġi żgħir meta kienu jrossuhom fil-ħwejjeġ tal-moda li kien hemm f’dak iż-żmien.”

Għal aktar minn darba l-Markiż wera x-xewqa li kien lest li jagħti dawn il-kollezzjonijiet imprezzabbli tiegħu bħala donazzjoni jekk f’Malta jitwaqqaf mużew adattat għal dawn l-esebiti. U jiena nemmen li speċjalment issa li riesqa l-Valletta 2018, messna nikkunsidraw proġett bħal dan.

Intant, mal-Markiż iddiskutejt ukoll xi tfisser li tkun tagħmel parti minn familja nobbli u x’kienet il-funzjoni ta’ familji bħal dawn. Imma dan se ngħidulkhom fl-artiklu li jmiss….

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (10 Parti) fit-Torċa tas-6 ta’ Lulju 2014)

Share on Facebook

2014.07.06 / no responses / Category: Torca - Features & Articles