2014 August | Fiona Vella

Archive for August, 2014

Jien nikteb il-poeżija

Meta kont għadni studenta fl-iskola sekondarja ġieli ppruvajt inħarbex xi poeżija ‘l hemm u ‘l hawn sabiex nirrifletti t-turbulenzi tal-ħsibijiet u tal-emozzjonijiet li kont qed inħoss hekk kif kont dieħla fiż-żgħożija. Iżda maż-żmien intbaħt illi t-tnebbiħ tiegħi kien aktar maqtugħ għall-proża u b’hekk it-tqanqila għall-kitba tal-poeżija dabet fix-xejn. Ftit ftit, hekk kif kitbieti kienet kull ma tmur tespandi u tistagħna bid-deskrizzjonijiet u bil-metafori sabiex tifforma ħsibijieti, bdejt insibha aktar u aktar diffiċli biex nifhem x’iwassal lill-poeti biex jiddedikaw ħinhom ħalli minflok, jikkompressaw it-tirqim ta’ kliemhom f’poeżiji ta’ ftit versi. Għaddew bosta snin iżda qatt ma kelli ċ-ċans li npoġġi bil-qiegħda u niddiskuti dan ma’ poeta, sakemm din il-ġimgħa ltqajt ma’ Achille Mizzi…

Għażilt proprju lil Achille Mizzi għax kif tfajt għajnejja fuq l-ewwel poeżiji tiegħu, l-ewwel ħsieb li għaddieli minn rasi kien “Ommi ma! Dan poeta, poeta!” bħal kif kien irrefera għalih ukoll Tarcisio Zarb meta kien qed jikteb dwar il-ktieb tiegħu Poeżiji – Achille Mizzi (1993). Iżda b’kuntrast ma’ Zarb, jiena ridt infisser li Mizzi kien poeta ‘tqil’ hekk kif kien ikkummenta dwaru wkoll Charles Flores fil-ktieb Mas-Sejħa tat-Tnabar (1971).

Intant, meta għedt b’dan lil Mizzi, hekk kif poġġejna bil-qiegħda b’xarba friska quddiemna, hu tbissem u stqarr miegħi illi “Mill-esperjenza personali, il-qarrejja tal-poeżiji tiegħi jinqasmu fi tnejn: dawk li togħġobhom il-poeżija tiegħi u allura taffaxxinahom u jfaħħruha, u mbagħad hemm dawk li kitbieti ma togħġobhom xejn!”

Nikteb biex nesprimi ruħi

Hekk jew hekk diffiċli biex togħġob lil kulħadd fid-dinja. Imma min-naħa tiegħu Mizzi sostna illi meta hu jikteb il-poeżiji tiegħu, qatt ma jkollu f’moħħu lil min se jaqrahom. “Jiena nikteb biex nesprimi ruħi. Jiġu mumenti meta jgħaddili ħsieb minn rasi u nħoss ċertu tqanqil biex nesprimih, u f’dawn il-waqtiet dejjem sibt li l-poeżija kienet l-aħjar mezz biex nagħmel dan.”

Kelli kurżità kemm idum biex jikteb poeżija…. “Poeżija ma ndumx aktar minn nofs siegħa, tliet kwarti biex inlestiha. Ormaj, għandi ħażna lessikali kbira u għalhekk, bl-istess stimolu, joħroġ il-kliem b’mod naturali u jitqiegħed kollox f’postu. Mhux qed ngħidlek li mbagħad ma jkunx hemm każi fejn nerġa’ ndur il-poeżija u norqomha ftit. Infatti dejjem nikteb il-poeżiji tiegħi fuq karta ħalli nara fejn nista’ ntejjeb, jiġifieri li nirranġaha b’xi tibdil ta’ kliem, u mbagħad, kif inkun kuntent biha, nittajpjaha.”

Staqsejtu jekk qattx kiteb poeżiji li m’għoġbuhx… “Rari nikteb poeżija li ma togħġobnix imma jkun hemm każi fejn xi xogħol ma jiġix għal qalbi. Ir-raġunijiet kultant ikunu li nkun missejt xi suġġett wisq kontroversjali jew inkella l-poeżija nkun ktibtha bi stil konvenzjonali li ma jolqotnix. Hemm ukoll dawk il-poeżiji li fil-fehma tiegħi jitwieldu mejta jew mitruħa u dawn isibu ruħhom minn fuq l-iskrivanija dritt għall-landa tal-iskart. Ġieli nħoss ukoll illi xi poeżiji jkunu repetittivi u nirrealizza li qed nidwi l-ideat ta’ xogħlijiet li nkun ktibt qabel. Imbagħad hemm ukoll il-mumenti fejn dak li nkun qed nipprova ngħid jisfuma fix-xejn u għalhekk il-poeżija toħroġ imqanżħa. Dawn it-tip ta’ poeżiji wkoll jiġu skartati minħabba li l-poeżiji tiegħi kollha huma msensla bi fjoritura jew b’rabta li twassal għall-qofol tal-ħsieb.”

Poeżija vs proża

Naturalment ma stajtx ma nesplorax miegħu d-dilemma tiegħi dwar x’iwassal biex wieħed jagħżel li juża l-arti tal-poeżija, minflok dik tal-proża biex jesprimi dak li jrid jgħid… “Jiena qajla nikteb proża għax ħsiebi, meta jkun mixgħul, jittrasforma ruħu f’metafori u f’simboli poetiċi. Probabbli s-sengħa tal-poeżija tirrifletti l-forma ta’ moħħi u ta’ ħsibijieti minħabba li jiena dejjem infittex dak li hu essenzjali. U allura, b’mod naturali, nissintetizza, inqassar u norqom kliem apposta sabiex permezz tagħhom noħloq ukoll spazju għall-misteru, fejn il-qarrej jitħalla jimraħ fl-immaġinazzjoni tiegħu u b’hekk ix-xogħlijiet tiegħi jservu wkoll bħala stimolu għal ħaddieħor.”

Katarsi – il-mewt ta’ ħuh Ċali

Wieħed mill-għanijiet prinċipali ta’ Mizzi huwa illi permezz ta’ din l-arti tiegħu, kemm hu u kif ukoll il-qarrejja tal-poeżiji tiegħu, jgħaddu minn katarsi… “Jekk ix-xogħol ikun effettiv, kwalunkwe poeżija tipproduċi l-katarsi. Katarsi hija kelma Griega li ġiet oriġinata minn Aristotle sabiex tispjega l-effetti tat-traġedja fuq l-ispettatur. Maż-żmien kien hemm ukoll min fisser il-katarsi bħala l-purifikazzjoni jew it-transizzjoni li twassal għat-terminu ta’ xi emozzjoni partikolari.”

Meta tlabtu jagħtini eżempju ta’ din il-metafora, Mizzi qabad iqalleb il-paġni tal-kotba tal-poeżiji tiegħu sakemm sab poeżija partikolari Lil Ċali Mizzi li kienet eleġija li hu kiteb lil ħuh wara li dan miet b’mod traġiku. Skitt sabiex nisimgħu jaqra din il-poeżija li għalkemm għaddew diversi snin minnha, kien ċar li l-kliem magħżul fiha kien għadu jqanqlu mhux ftit…

“Nixpakka bl-uġigħ
biex ħaj inreġġgħek
mill-ġdid quddiemi
ja ħija!
Bħal min imut fgat fl-għerien
jilgħaq in-nida mill-blat
daqshekk bil-għatx
jitgħaxxex għalik l-ispirtu tiegħi
jixtieqek mill-ġdid.” ………

“Kull meta naqra din il-poeżija, naqla’ balla kbira minn fuq l-istonku tiegħi minħabba li jiena bil-mewt ta’ ħija, tħallejt b’dispjaċir kbir peress li hu miet ħabta u sabta, mingħajr ma kelli ċ-ċans li ngħidlu xejn. Għalhekk din il-poeżija servietni sabiex jiena ngħidlu dak li xtaqt. U kull darba li naqraha, nerġa’ nisserva mill-opportunità li nsejjaħlu… Ċali! B’hekk din il-poeżija sservi biex tipprovdi l-katarsi għas-serħan, għas-sanament, għall-għeluq ta’ emozzjonijiet bla tarf li jeħtieġ li wieħed jagħraf joħnoq.”

Ħakma tad-deheb fuq l-ilsien Malti

Fi kliem Alfred Sant meta esprima l-opinjoni tiegħu dwar il-ktieb Vetrati Milwiena (1998), “Achille Mizzi jippossedi kmand tad-deheb fuq l-ilsien Malti u jużah b’maestrija. Dan jagħmlu mhux biss fil-vokabularju ‘milwien’ li jħaddem, imma wkoll fiċ-ċaqliq u r-ritmi tal-kelma.”

“Waħda mill-karatteristiċi prominenti li l-iktar jagħżluni bħala poeta ta’ ċerta ħila hija l-qawwa tal-poeżija tiegħi, is-saħħa tal-espressjoni illi dak illi għandi ngħid, ngħidu b’ċerta qilla,” fehemni Mizzi. “Barra minn hekk, il-poeżija tiegħi hija magħrufa għat-taħlita għaqlija ta’ kliem Malti Semitiku u arkajku, ma’ dak Romanz u modern li jiġu minsuġa b’reqqa tant kbira li l-qarrej ma jintebaħx fejn hemm il-’ħjata’ u jibqa’ għaddej jaqra.”

Waqt din l-intervista sirt naf li Mizzi kien wieħed mill-ko-fundaturi tal-Moviment Qawmien Letterarju li twaqqaf fl-1967. “Waqqafna dan il-Moviment sabiex inqajmu kuxjenza nazzjonali favur il-Malti u favur il-letteratura Maltija,” spjegali Mizzi. “Ridna wkoll nippromwovu tiġdid sħiħ fuq kif għandha tinkiteb il-letteratura. Ħriġna b’saħħa biex indawru t-tmun u niktbu poeżija b’mod differenti minn dik li kienet tinkiteb qabel is-sittinijiet, fejn prinċiparjament kienu jiġu trattati temi romantiċi, patrijottiċi u reliġjużi. Tnebbaħna minn dak li kienu qed jagħmlu poeti barranin f’pajjiżi oħra fejn il-poeżija saret differenti f’kollox: fil-lingwaġġ, fis-simboliżmu, fil-metafora, fil-forma, fit-temi eċċ. Naturalment dak iż-żmien mhux kulħadd kien konvint minn din il-bidla. Imma jiena u xi poeti oħra fosthom Mario Azzopardi, Victor Fenech, u Daniel Massa, konna minn tal-ewwel li bdejna nġibu fis-seħħ din il-bidla.”

Seta’ ma kienx Malti

Flimkien ma’ xi kritiċi oħra, Prof. Oliver Friggieri identifika lil Mizzi bħala “il-werriet denn ta’ Dun Karm Psaila minħabba li l-versi tiegħu huma sottilment, sikwit, żviluppi maturi u kisbiet tipiċi tal-poeta nazzjonali.” Però fl-istess ħin imbagħad kien hemm min qal, fosthom Norbert Ellul-Vincenti, li Mizzi “lanqas biss jipprova jkun Malti” minħabba li l-lingwaġġ li juża huwa internazzjonali. “Jgħidu hekk dwari,” fehemni Mizzi, “minħabba li l-kliem li nagħżel jien seta’ ma kienx Malti peress li jiena nikteb dwar suġġetti umani u universali li mhumiex strettament Maltin.”

Maqlubin għall-Ingliż

Intant, fis-sena 2009, il-Prof. Fr Peter Serracino Inglott ħadem bis-sħiħ sabiex jittraduċi għall-Ingliż għażla ta’ poeżiji ta’ Mizzi li finalment inġabru fil-ktieb The Essential Achille Mizzi (2009). Skont il-poeta, ktieb bħal dan huwa importanti għal dawk li forsi għandhom xi diffikultà biex jifhmu ċerti espressjonijiet Maltin u għalhekk, permezz tal-lingwa Ingliża probabbilment, huma jagħrfu l-essenza ta’ dak li nkiteb fil-poeżiji l-oriġinali.

X’jagħmlek poeta

Meta poġġejt quddiem Mizzi l-mistoqsija retorika imma sinifikanti dwar jekk wieħed jitwelidx jew isirx poeta, dan kien kliemu… “Bil-Latin jgħidu ‘poeta nascitur, non fit’ jiġifieri ‘poeta jitwieled, ma jsirx’. Però fil-fehma tiegħi dan ma jitwelidx b’xi predestinazzjoni speċjali biex isir poeta, imma jkollu kwalitajiet partikolari li eventwalment jistgħu jsawruh f’poeta.”

“Ngħidu aħna, fosthom, wieħed irid ikollu s-sensibbilità għall-kelma, jiġifieri illi jkun jaf isarraf il-valur ta’ kull kelma.. Hekk kif il-pittur jaffaxxina ruħu mill-ispektrum tal-kuluri, il-poeta jsib sens kbir fl-ilwien tal-kliem, tant li spiss tisimgħu jgħid li ‘l-kliem idoqqlu’. B’xorti tajba, il-lingwa Maltija hija mogħnija bi kliem onomatopejku li letteralment jgħinek tisma’ l-ħoss tal-kliem bħal ‘il-ħaxix iħaxwex’ u b’hekk spiss il-poeta għandu fejn jixxala meta jeżisti diġà dan il-potenzjal enormi merfugħ fil-lingwa nnifisha.”

“Imbagħad, biex isir poeta, wieħed jeħtieġ il-fantasija ħajja ħalli jistħajjel, u meta jara xi ħaġa, jinżel fil-profond tagħha u jipprova jinterpretaha.” Hawnhekk, Mizzi rreferini għall-poeżija tiegħu Kamaleonte u fissirli kif anki minn kreaturi sempliċi, huwa sikwit joħroġ implikazzjonijiet li japplikaw għad-destin tal-umanità u tal-kreazzjoni:

“Ilsienu spirall jispara:
ilsienu fildiferru jlebleb
it-tertira
ta’ min jiddistilla fis-saliva
l-essenzi mill-arja
biex ġismu jibdel kuluru u jinħeba
f’realtajiet trasparenti
skont il-ħtieġa tal-ambjent,
skont il-ħtieġa tal-mument.
U b’hekk għalih ebda dilluvju ma jista’.”

“Kwalità oħra neċessarja għall-poeta hija s-sensittività emozzjonali li permezz tagħha hu jitqanqal malajr.” Did-darba kien imiss li Mizzi jindirizzani lejn il-ktieb Il-Kantiku tad-Demm fejn insibu din il-poeżija li ġġib l-istess titlu:

“Ma fiehx loġika d-demm,
id-demm bħal kokka
li ssib triqitha fid-dlam.”

Waqt li kont qed indur diversi poeżiji tiegħu, intbaħt li Mizzi għandu ħabta juża l-metafora tad-demm…. “Għax id-demm huwa simbolu tal-ħajja u hu jifforma parti kbira minn ħajjitna. Anki l-espressjonijiet li nużaw fil-Malti jikkonfermaw kemm nagħtu importanza lid-demm: Dak mhux demmi! Dak demm ieħor! Dak demm ħażin! Barra minn hekk id-demm ifakkarna wkoll fl-għeruq tal-eżistenza u fl-oriġini mbiegħda ta’ ħolqien il-bniedem.”

Ix-xjenza u t-teknoloġija

Intant, anki f’poeżiji oħra fejn ma jissemmiex id-demm, Mizzi jitkellem dwar il-ħolqien tal-bniedem, imma did-darba permezz tax-xjenza. F’Inġiniera Ġenetiċi jikteb:

“Hemm veru tkun abdikajt
Mulejja
meta titlaq minn idejk
l-għodod tat-tnissil
ta’ dal-ġisem tat-tafal
li fuqu nfaħt nifsek
fil-ġnien ta’ l-Eden….”

Min-naħa l-oħra, hemm ukoll poeżiji li juru lil Mizzi bħala poeta taż-żmien modern, jaffaxxina ruħu mill-meravilji tax-xjenza u mill-iżvilupp tat-teknoloġija li seħħu lejn l-aħħar tal-20 seklu. Eżempju minnhom hija l-poeżija ‘Vjaġġi Spazjali’:

“… għad forsi bla ma taf
tasal fl-imkien fejn għad irid jisbaħ
l-ewwel jum primordjali tal-Ġenesi,
għad titgerbeb għal warranijiet
fiż-żugraga taż-żmien,
tnażża’ ‘l Alla mis-seba’ veli
u hemmhekk issibu jitqatel għarwien
biex jifdi lid-Dawl mid-Dlam.”

Ir-reliġjon – xtaq isir qassis

Innutajt illi f’numru sewwa ta’ poeżiji, Mizzi jdaħħal l-aspett tar-reliġjon… “Meta kont żgħir xtaqt insir qassis, tant li dħalt intern fis-seminarju biex nibda nipprepara ruħi għal din is-sejħa. Imma għamilt hemm mill-bidu tas-sena skolastika sal-Għid. U meta Kristu rxoxta, jien parpart mis-seminarju għax intbaħt li dik ma kinetx triqti. Xorta waħda, f’ħafna mill-kontenut tal-poeżiji tiegħi hemm riflessa l-kultura li ħadt meta kont is-seminarju. Dan ma jfissirx li jiena xi bniedem ultra-reliġjuż. Pjuttost tista’ tgħid li jinteressani l-kunċett t’Alla, l-univers u l-bniedem.”

“Nistqarr li jiġu mumenti iebsin fejn naħsel niddubita saħansitra l-eżistenza ta’ Alla, l-aktar meta tara n-nies ibatu għalxejn u kultant jinħaqru f’Ismu stess! U nistaqsi l-għala l-ebda forza soprannaturali ma tidher li taqbeż għal dawn il-vittmi? Infatti ġieli jiġini d-dubju li mhux Alla ħalaq lill-bnedmin fl-immaġni tiegħu, imma li kienu l-bnedmin ta’ kull epoka li ħolqu lill-allat tagħhom skont il-bżonnijiet li kellhom. U infatti, meta jiena nħoss il-bżonn qalil għall-preżenza t’Alla, inħossni ċert illi li kieku Alla ma jeżistix, ikun jeħtieġ li noħolquh!”

L-aspett tad-duwaliżmu

Dawn il-ħsibijiet ta’ Mizzi jiffurmaw parti mill-aspett tad-duwaliżmu fejn skont il-Prof. Oliver Friggieri: “Kollox idur madwar il-kunċett tat-tnissil u tat-twelid. Spiritwalità u senswalità, ħajja u mewt, dawl u dlam, lemin u xellug, kuxjenza u sensi, eternità u żmien, Alla u bniedem: dawn u oħrajn huma n-naħiet imbiegħda, il-polaritajiet ta’ essri wieħed.”

L-aspett tas-senswalità

Skont diversi kritiċi, Mizzi ma jiddejjaqx jistħarreġ lilu nnifsu fid-deher, tant li Prof. Friggieri kiteb dwaru: “Mizzi jikteb il-lirika erotika l-aktar senswali u suġġestiva mingħajr ma jmiss ix-xifer tal-vulgaritá jew tal-erotiżmu rħis.” B’danakollu, dwar dan is-suġġett partikolari, il-poeta stqarr, “Kultant ma nafdax lili nnifsi b’poeżiji dwar l-imħabba u l-passjoni. Dan għaliex inkun nixtieq inżomm lili nnifsi lura ħalli ma ninkixifx iżżejjed, imma fl-istess ħin, ċerti espressjonijiet tant ikunu f’posthom li ma nkunx nista’ ma nużahomx.”

Epitaffju tiegħu stess

Aspett ieħor li Mizzi spiss jikteb dwaru huwa dak tal-mewt, inkluż tiegħu stess fejn fosthom jikteb saħansitra ‘Epitaffju’ għalih innifsu li jispiċċa b’dawn il-versi:
“…. kelma waħda biss irrid
li tingħad biex tfakkarni
POETA
KIEN.”

Hekk kif wasalna lejn tmiem intervista twila, għaraft li wara kollox, kitbet Achille Mizzi ma kinetx tqila daqs kemm ħsibtha, tant li hekk kif waqqajt il-barrieri estranji li kultant taf toħloq il-poeżija f’min mhux poeta, irnexxieli napprezza sbuħitha u s-sinifikat tagħha.

“Ħafna jaħsbuni inaċċessibbli, meta kif qed tara, mhux il-każ. M’hemm xejn aħjar biex tkun taf min hu Achille Mizzi l-poeta, iktar milli meta taqra l-poeżiji tiegħu.”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (17 il-parti) fit-Torċa tal-31 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.31 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Isn’t it time to solve some of St Gregory’s mysteries?

The old parish of St Catherine in Żejtun, popularly known as St Gregory’s, is entrenched with deep-rooted mysteries which up to date remain unsolved.

Some of these dilemmas have been discussed during the second national symposium which was organized by NGO Wirt iż-Żejtun, right in this church, particularly since it is related to the theme that was being commemorated and discussed – the 400th anniversary from the Turkish raid of 1614 on Żejtun and other areas in Malta.

The eight speakers who participated in this national symposium come from various fields of study and therefore each of them presented interesting and significant relative information from different perspectives.

Among the matters treated, one finds the old inscription which for many years was believed to represent a narrative of what took place on that eventful day of the 6th July 1614, when 60 Ottoman galleys set anchor at St Thomas’ Bay and the port of Marsascala, and from there, 6000 Turkish soldiers attacked Żejtun and the surrounding areas. According to this inscription, the Turks pillaged the villages, and the churches and chapels which they came upon, until they were finally reached by Maltese soldiers and the cavalry, and had to retreat back to their ships. Some Maltese were injured but none died, whilst some Turks were killed and others were captured as slaves. However, when referring to some local archives, and also to those who were written by Ottoman authors, one will find details which do not necessarily concur. So what is the real story?

Other curious issues relate to the 1969 discovery of three secret passages within the old church of St Gregory, wherein a number of human bones were also found. Even the discovery itself poses several questions on the true story of their revelation. Indeed, when the passages were located in 1969, right in the beginning of the third corridor, some engravings bearing initials and the date 1909 were noticed, thereby suggesting that these corridors had already been discovered before. Rumours say that after the last discovery, the parish priest had searched among the village elders who had those initials until he traced a certain Carmelo Zahra, known as ‘ir-Rangu’, who confessed that he had entered into these passages when he was a young boy together with some other individuals. He claimed that they had seen skeletons dressed as soldiers in these passages and that they had some weapons and flags with them. Moreover, he said that some people from this group removed these objects and took them away, and threatened the others in order not to mention anything. Indeed, many had been surprised at the frugal objects that were found with the bones in 1969. Could Zahra have been telling the truth?

The remains that were collected during the last discovery included a wooden shoe sole with a high heel, a small gilted wooden cross of Byzantine design, odd bits of a gilted wooden frame (perhaps an icon), three coins: two bronze with the cross of the Order, the other gold, but very worn out that it cannot be deciphered, pieces of pottery of the 16-17th century, fragments of animal bones, and a part of a chain mail armour vest. Presently these are stored in one of the rooms within the church and it seems clear, both from their state of preservation and from the display box in which they stand, that no one has bothered to look at them for whole long years. In fact, very few individuals knew about their existence. It is a pity that these objects are hidden away from researchers and from the public. Don’t they deserve to be conserved and studied and later on displayed appropriately?

Likewise, there are various versions of how and who came upon the opening to the secret passages. One of these claims that this person was none other than Ġann Mari Debono, the sacristan of the church, as published in the Times of Malta dated 15th April 1969. However in 2011, Grezzju Vella talked to journalist Fiona Vella and recounted a slightly different story wherein he declared that he had exposed the opening and entered first in the secret passages.

Certainly, the human remains have also led to another mystery since to date no one knows how and why they were found in these secret passages. A ballad written by Walter Zahra soon after the discovery of 1969 imagined these people to have been the victims of an Ottoman attack after they had gone up to hide in the secret passages and were found by the enemy. Yet by time, this invented story transformed itself into a legend and many villagers believed that this was the truth. However, in 1978, Seshadri Ramaswamy and Joseph Leslie studied these bones and presented a report on their paleopathological studies. They concluded that these bones had been buried in some other place since they had observed that some of the vertebrae had a plug of soil in the vertebral canal. Hence, according to this theory, during a particular period, the secret passages in St Gregory’s church might have been used as an ossuary. Many have asked what sense did it make to carry the bones up to these passages when they could have been stored elsewhere. Yet many more demand why a carbon dating examination has not yet been performed on these bones in order to date these remains and end some of these rumours?

In the coming months, the information that was delivered during the presentations of this national symposium will be published by Wirt iż-Żejtun in the book ‘The Turkish Raid of 1614′. Presently, one may enjoy a pre-publication offer on this book by ordering it through the NGO’s website www.wirtizzejtun.com

(This feature was published in The Sunday Times of Malta dated 24th August 2014)

Share on Facebook

2014.08.24 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Min tgħidu li hu Vassalli?

Mikiel Anton Vassalli minn dejjem kien personaġġ kontroversjali, kemm f’ħajtu u kif ukoll wara mewtu. Infatti anki llum, meta qed niċċelebraw il-250 anniversarju mit-twelid tiegħu, għadek issib lil min jistaqsi ‘Imma dan ir-raġel x’kien eżatt? Eroj jew traditur ta’ Malta?’

Min hu Vassalli?

Kif spjega tajjeb Prof. Frans Ciappara fil-ktieb tiegħu An Enlightened Maltese Reformer: M. A. Vassalli 1764-1829, hemm min iqis lil Vassalli bħala ‘missier l-ilsien Malti’ u oħrajn saħansitra bħala ‘missier in-nazzjon’, iżda mbagħad issib oħrajn, bħal ngħidu aħna Ġużè Muscat Azzopardi, illi għalkemm għandhom rispett kbir lejh bħala lingwista, ma jgħodduhx bħala patrijott. “Kienet proprju din il-kontroversja li qanqlitni biex naħdem fuq ir-riċerka neċessarja sabiex niskopri l-verità dwar min kien il-veru Mikiel Anton Vassalli,” spjegali Ciappara.

Wiċċ immaġinat

Tagħmel wisq sens din l-idea tal-kommemorazzjonijiet tal-anniversarji tal-personaġġi u tal-ġrajjiet storiċi għax permezz tagħhom nerġgħu nġeddu l-memorji u l-interess. Infatti jkolli nistqarr li jiena ftit li xejn kont naf dwar dan Vassalli u hekk kif din is-sena bdejt niltaqa’ ma’ diversi opportunitajiet sabiex nifhem aħjar min kien dan il-personaġġ, ħtaft l-okkażżjoni.

F’Marzu li għadda, ġejt mistiedna biex inżur il-fdalijiet tal-ġonna ta’ Villa Frere fil-Gwardamangia illi fihom Vassalli kien isib ftit serħan u trankwillità flimkien ma’ wieħed mill-uniċi ħbieb li kellu, l-aristokratiku Ingliż, John Hookham Frere. Aktar tard, fil-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija l-Belt, fl-esebizzjoni li hemm din is-sena li tikkonsisti minn mitt oġġett relatati mal-istorja ta’ Malta, ilmaħt il-Lexicon ta’ Vassalli. Naturalment ma setax jonqos li nagħti daqqa t’għajn ukoll lill-monument imponenti li hemm iddedikat għalih f’Ħaż-Żebbuġ, u hemmhekk ħassejtni sodisfatta li dan il-personaġġ kien ingħata ġieħ. Madanakollu, meta dil-ġimgħa ltqajt mal-Prof. Ciappara sirt naf illi sa llum, għadna qatt ma sibna xi rikordju tax-xbieha tiegħu u allura s’issa, wiċċ Vassalli huwa biss immaġinat.

Kull ma kien imiss kien isir landa

Sabiex nipprepara ruħi aħjar għal din l-intervista, qrajt il-ktieb ta’ Ciappara fejn finalment stajt insegwi l-ġrajja ta’ ħajjet Vassalli. Sibt illi l-istorja ta’ dan l-individwu kienet imħawwra mhux ħażin peress li hu għex fil-perjodu mqanqal tal-aħħar snin tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Malta, fl-era tal-ħakma tal-Franċiżi f’Malta u anki fl-ewwel snin tat-tmexxija kolonjali Ingliża. Għall-ewwel, ma stajtx ma nosservax illi Vassalli donnu għex dejjem taħt id-dell ta’ sħaba sewda, tant li fi kliem Ciappara stess “kull ma kien imiss dan l-individwu kien isir landa flok deheb!”. Madanakollu, meta bqajt nixtarr id-destin ta’ dan il-bniedem, staqsejt lili nnifsi jekk wara kollox kienx hu stess li fassal din it-triq għalih meta dejjem għażel li jgħix kontra s-sistema tal-perjodu li għex fih.

Għaldaqstant, waqt din id-diskussjoni ma’ Ciappara staqsejtu jekk fl-opinjoni tiegħu, dan il-bniedem kienx sempliċiment sfortunat, inkella twelidx fiż-żmien żbaljat, jew jekk wara kollox dak li esperjenza kienx ir-riżultat ta’ deċiżjonijiet żbaljati li dan il-personaġġ ħa matul ħajtu peress li sikwit għażel li jimxi kontra l-kurrent?

“Kien bniedem sfortunat tassew għax kważi kull ħaġa li pprova jagħmel ġietu trab. Barra minn hekk twieled fi żminijiet koroh u xi ftit jew wisq, naħseb li twieled qabel żmienu wkoll. Min-naħa l-oħra, sabiex tevalwa jekk hu ħax deċiżjonijiet żbaljati jew le, trid dejjem tikkunsidra l-perjodu li hu għex fih. Infatti, kien għalhekk li jiena ppreżentajtu fil-kuntest li hu kien qiegħed iġarrab fuq ġildu, kemm f’dak li hu ambjent lokali u anki f’dak ewropew,” fissirli Ciappara.

Il-ġrajja ta’ Vassalli

Mikiel Anton Vassalli twieled fil-5 ta’ Marzu 1764 f’Ħaż-Żebbuġ. Dan kien il-perjodu tal-Illuminiżmu, meta l-bniedem kien qed jazzarda jisfida kull fatt u kull twemmin li hu kien wiret mill-ġenerazzjonijiet ta’ qablu.

Meta kellu biss sentejn, missieru Gabriel marad u miet u ħalla warajh mara bi tliet itfal. Fl-1770, ommu Catarina reġgħet iżżewwġet bidwi ieħor, Gaetano Mifsud, li kompla jieħu ħsieb il-familja. Iżda ġara illi fl-1779, meta Vassalli kellu 16 il-sena, missieru tar-rispett ġie mitfugħ il-ħabs minħabba li ma ħallasx il-kera tal-art lill-istituzzjoni tal-Knisja.

“Probabbli dan il-fatt ħalla l-marka tiegħu fuq Vassalli u t-tbatija psikoloġika li għadda minnha f’dawk il-mumenti, anki minħabba l-istigma li din ir-realtà ġġib magħha, setgħet wasslet biex nisslet dak l-element rivoluzzjonarju li kien tant evidenti fih matul ħajtu kollha,” fehemni Ciappara.

Jidher li għal xi żmien, Vassalli wera x-xewqa li jsir qassis tant li pprova japplika biex jidħol is-seminarju. Imma f’dik is-sena ma kienx hemm post għal aktar studenti u għalhekk hu ma ġiex aċċettat. B’danakollu, huwa ma qatax qalbu u minflok daħal jistudja l-Għarbi fi skola li kellha l-funzjoni li tħarreġ individwi sabiex isiru missjunarji fost il-Musulmani. “Hawnhekk Vassalli bbrilla u infatti narawh jirbaħ ammont ta’ flus peress li kien wieħed mill-aqwa erbgħa studenti.”

Mogħni bil-kuraġġ minn dawn ir-riżultati sbieħ, fl-1785, Vassalli rħielha lejn Ruma bil-kunsens tal-isqof ħalli jistudja biex isir qassis. F’Ruma, huwa beda jitħarreġ fit-teoloġija, fil-liġi kanonka, fl-iskrittura, u anki fil-lingwi Orjentali; l-Ebrew, l-Għarbi u s-Sirjak. Fl-1788 Vassalli applika sabiex isir lekċerer tal-Liturġija Orjentali u Siro-Kaldijaka fl-Università La Sapientia f’Ruma iżda peress li ma kienx qassis, ma kienx eliġibbli.

Missjunarju fost niesu stess

“F’Ruma Vassalli sab dinja oħra b’ideat ġodda mfawwra mill-Illuminiżmu, u bla dubju dan ħalla l-influwenzi tiegħu fuqu,” qalli Ciappara. “Fosthom, skont il-moda ta’ dak iż-żmien, huwa biddel kunjomu minn Vassallo għal Vassalli, forsi biex b’hekk jimmarka wkoll it-tranżizzjoni għall-bniedem il-ġdid li xtaq isir. Infatti, għalkemm naraw li d-dinja għamlitha impossibbli għalih biex isir il-missjunarju reliġjuż li xtaq, il-mod kif ħajjet Vassalli żviluppat, spiċċat biex xorta ffurmatu f’missjunarju fost niesu stess fejn huwa kien dejjem jippriedka l-bżonn tal-edukazzjoni u n-neċessità tal-ilsien Malti.”

Hekk kif Vassalli beda jiġi ntrodott għal dawn l-ideat barranin, huwa nħakem minn xewqa kbira biex jara kif ser japplikahom għal pajjiżu. “Il-pjan tiegħu kien imfassal fuq programm dettaljat li kellu l-għan li jillibera lil niesu mix-xkiel tal-injoranza sabiex huma joħolqu Malta ġdida. L-arma prinċipali tiegħu kienet l-edukazzjoni u fil-fehma tiegħu, din kellha tingħata lil kulħadd u mhux biss lil ċerti livelli għolja tas-soċjetà kif kien qed jiġri dak iż-żmien.”

Vassalli jaqbad l-armi

“Fl-1795 Vassalli kkomunika mal-Gran Mastru De Rohan u talbu sabiex jikkunsidra l-ftuħ ta’ skejjel għall-pubbliku sabiex il-Maltin ikunu jistgħu jitgħallmu jiktbu u jaqraw bil-Malti. Barra minn hekk, Vassalli rrakkomanda wkoll illi Malta għandu jkollha l-’lingwa’ tagħha fl-Ordni ta’ Malta bħal kif kellhom nazzjonijiet oħrajn. Imma dawn iż-żewġ proposti waqgħu fuq widnejn torox. Fis-sena ta’ wara huwa ppubblika l-Lexicon li kien dizzjunarju maħdum bir-reqqa fl-ilsna Latin-Taljan-Malti, u fl-introduzzjoni tiegħu huwa fisser dan il-proġett li kellu. Imma anki dan ġie injorat.”

“Sadanittant, Vassalli ssuġġerixxa wkoll lill-istess Gran Mastru sabiex jieqfu jeħduha kontra l-Mislem u minflok jaħtfu l-opportunità biex jagħmlu negozju miegħu ħalli jibdlu lil Malta f’ċentru ta’ kummerċ. Però anki hawn sab li kien qed jitkellem mal-ħajt u għalhekk finalment, Vassalli ddeċieda li jaqbad l-armi flimien ma’ xi Maltin oħra, kontra din l-Ordni li donnha ma riedet tagħti widen ta’ xejn. Huma ppruvaw jisirqu l-armerija ta’ Ħal-Qormi iżda sfortunatament inqabdu u Vassalli spiċċa kkundannat għal għomru l-ħabs u ntbagħat ir-Rikażli fejn ħarab ftit wara lejn Franza,” irrakkuntali Ciappara.

Waqt il-ħakma Franċiża

“Nistgħu nimmaġinaw x’ħass meta fl-1798 sema’ li l-Franċiżi kienu daħlu Malta u għalhekk seta’ jirritorna lura lejn pajjiżu! Probabbli ħaseb li finalment il-pjanijiet tiegħu kienu ser iseħħu hekk kif fi ftit taż-żmien, Napuljun beda jimplimenta għadd ta’ bidliet hawn Malta fejn fosthom fetaħ numru ta’ skejjel għall-pubbliku,” reġa’ daħħalni fl-istorja Ciappara. “Hu kien mar joqgħod Ħaż-Żebbuġ u min jaf kemm ħassu kburi meta ra l-bandiera Franċiża tperper minn fuq il-knisja tar-raħal! Imma mill-ġdid ħolmietu sfaxxat ħabta u sabta meta fi ftit xhur il-Maltin irvillaw kontra l-Franċiżi u kollox inbidel ta’ taħt fuq, tant li Vassalli spiċċa meqjus bħala ġakbin mal-Franċiżi u traditur ta’ Malta.”

Bilkemm flaħt naqra d-deskrizzjoni tal-awtur hekk kif dan kiteb illi f’disperazzjoni għall-bżonn tal-karti sabiex bihom jagħmlu l-iskartoċċi, in-nies tal-lokal daħlu fir-residenza ta’ Vassalli u ġarrew il-kotba u l-manuskritti li sabulu, fosthom il-kopji tal-grammatika u d-dizzjunarju, u agħar minn hekk 76 qatta’ ta’ noti li kienu jikkonsistu fil-kumpilazzjoni tal-Appendiċi Etomoloġika u żewġ Indiċi tal-Lexicon! “Ma tagħtihx tort lil Vassalli li ħarab saqajh ma’ dahru lejn il-belt Valletta għax kieku baqa’ hemm, lilu kienu jġibuh tabakk.”

Mi faccio turco!

Għall-ewwel Vassalli rnexxielu jeħlisha ħafif imma meta sa fl-aħħar il-Maltin sejjħu għall-għajnuna tal-flotta Ingliża u dawn waqqfu l-provvisti tal-Franċiżi, in-nies li kienu ngħalqu fil-belt mal-Franċiżi, ma damux ma sabu ruħhom f’ġuħ tal-għama. Jum minnhom mitejn Maltin inkluż Vassalli ħarġu ‘l barra mill-belt, imma hekk kif in-nies għarfuh, huwa safa arrestat u magħluq fil-ħabs ta’ Sant’Anton. Vassalli ħadha bi kbira ferm din u ma damx ma marad sewwa tant li kellhom jeħduh l-isptar fejn illum hemm id-Dumnikani r-Rabat, Malta. Wara ttieħed il-castellenia u hemm iġġennen. ‘Mi faccio turco!’ (Insir Tork!) ġieli nstema’ jlissen b’rabja.

“Kidditu bosta din il-kundanna,” insista Ciappara. “Tant ġie fi stat ħażin illi beda jiqriegħ. Għallinqas il-gwardjan tal-ħabs kien ħallih jiltaqa’ naqra mal-priġunieri l-oħra għal waqt l-ikel u hemm hu kien jiftaħ qalbu magħhom, fosthom ma’ Giuliano Panzavecchia, li eventwalment ibnu Fortunato niżżel dawn il-memorji fi djarju li sa llum baqa’ ma ġiex ippubblikat.”

Vassalli eżiljat

Fl-1801 Vassalli talab li tingħatalu l-maħfra imma din ma ġietx aċċetata u minflok ġie mkeċċi minn Malta. Huwa reġa’ lura Franza u f’dan iż-żmien ix-xorti daħkitlu hekk kif fl-1808, il-gvern Franċiż xtaq isib lil xi ħadd li kien kapaċi jkabbar il-qoton peress li l-flotta Ingliża kienet qed timblokka l-portijiet kollha tal-kolonji li kellhom u b’hekk ma setgħux jinġiebu l-provvisti mill-pajjiżi tas-soltu. “Peress li Vassalli kien ġej minn familja tal-bdiewa li f’Malta kienu jkabbru l-qoton, huwa kellu esperjenza tajba f’dan il-qasam u b’hekk ngħata r-responsabbiltà uffiċċjali tat-tkabbir tal-qoton. Iżda l-irtirata ta’ Napuljun mir-Russja flimkien mat-telfa kbira tiegħu f’Leipzig fissru t-tmiem għal Vassalli hekk kif ir-Re Luigi XVIII reġa’ ħa t-tron u l-kultivazzjoni tal-qoton twaqqfet.”

Għalkemm Vassalli għamel xi żmien jitħabat għal rasu biex forsi jirnexxielu xorta waħda fil-qasam tal-qoton, finalment hu kellu jċedi għax beda jitlef il-flus. B’dak kollu li kellu, flimkien ma’ familtu, huwa rħielha lejn Spanja imma lanqas hemm ma rnexxielu jkampa. Skont Ciappara issa Vassalli kien sar qisu qoxra vojta ta’ bniedem, “Qabel telaq minn Marsilja, huwa kiteb ittra patetika lill-Ministru tal-Intern fejn spjegalu min kien, u qallu dwar il-kwalifikazzjonijiet u l-kitbiet tiegħu, filwaqt li semma’ wkoll li fl-aħħar snin kien anki l-kap tas-sezzjoni tat-tkabbir tal-qoton. Talbu biex jagħtih xi għajnuna finanzjarja minħabba li kien spiċċa biex waqa’ f’faqar kbir u għalhekk ma kellux mezz biex jixtri xi ħwejjeġ sura għalih, għal martu u għall-erbgħa wliedu ħalli bihom jirritornaw lura lejn Malta bħan-nies. Madanakollu r-risposta li rċieva kienet tgħid xott xott illi l-ftit flus li kien fadal fil-pajjiż kienu ser jintużaw għall-bżonnijiet tal-Franċiżi biss.”

Lura Malta – mal-Protestanti

Jekk Vassalli ħaseb li n-nies f’Malta kienu nsewh, mar ħażin, għax hekk kif ġie lura għarfuh mill-ewwel… u bagħduh. Spiċċa li biex jaqla’ xi ħaġa għall-familja kellu jittraduċi għall-Malti xi partijiet mill-bibbja għall-Protestanti ħalli dawn ikunu jistgħu jxerrdu aħjar it-tagħlim tagħhom fostna. “Traduċa l-bibbja mingħajr il-kunsens tal-Isqof u biex tgħarraq is-sitwazzjoni aktar, għamilha għall-Protestanti!” qalli Ciappara.

Fil-ktieb tiegħu l-awtur jispjega fid-dettall dwar il-pjan tal-Protestanti li jibdlu lil Malta f’ċentru minn fejn seta’ jixxerred il-Protestantiżmu. Huwa jirrakkonta wkoll it-tbatija li kienu għaddejjin minnha Maltin oħra li kienu qed jissieħbu mal-Protestanti, fosthom ċertu Bonavia, għalliema li rat ħafna ma’ wiċċha, speċjalment meta l-arċipriet tal-Isla wissa lin-nies minn fuq il-pulptu biex ma jibgħatux lill-uliedhom għandha u qalilhom li aħjar jaqbdu sikkina u jħanxru għonqhom minflok!

“Biex jittraduċi l-bibbja għall-Malti kellu qabel jistandardizza l-lingwa u hekk għamel. Fl-1825 hu laħaq bħala l-ewwel professur fil-Malti imma dan ix-xogħol ma kienx sanzjonat uffiċċjalment mill-gvern, tant li l-paga tiegħu jingħad li kienet titħallas privatament minn John Hookham Frere.”

Riedu jidfnuh bħal kelb

Vassalli miet fit-12 ta’ Jannar 1829 wara attakk sever tar-rewmattiżmu fejn hu bata mhux ħażin. Imma donnha din is-saħta li kellu fuqu lanqas wara mewtu ma riedet tħallih bi kwietu għaliex minħabba li huwa kien meqjus mill-Knisja bħala ‘suspettat’ minħabba li kien maħsub li kien poġġut mas-sieħba tiegħu u anki li kien Protestant, il-Kappillan tal-Parroċċa ta’ San Pawl il-Belt irriffjuta li jidfnu f’ċimiterju mal-oħrajn u minflok ried jerħielu ġismu f’dik li kienet tissejjaħ miżbla, jew aħjar art mhux imbierka. Jingħad li dan kien jinkludi wkoll it-tqegħid ta’ xkupa fuq il-mejjet ħalli jindifen ‘bħall-kelb’. Almenu, Vassalli ġie salvat minn din id-difna ndenja minn sħabu l-Protestanti li meta raw kif xtaqu li jidfnuh ħutu l-Kattoliċi, huma talbu l-permess tal-gvern u anki dak ta’ martu u ta’ oħtu sabiex jidfnuh huma bir-rispett kollu f’ċimiterju tagħhom.

“It-tmiem ta’ Vassalli kien traġiku bħall-bqija ta’ ħajtu,” qalli Ciappara. “Imma naħseb li finalment huwa miet kuntent minħabba li nissopponi li huwa basar li xi darba jew oħra ħidmietu kienet ser trodd il-frott fuq din l-art li hu tant ħabb imma li matul ħajtu, hi qatt ma ħabbitu lura.”

“Jiena nirrispettah ferm lil Vassalli, kemm għax ħabb lil Malta u lill-Maltin u anki għax-xogħol siewi li wettaq fil-qasam tal-lingwa Maltija. Żgur li ħaqqu ferm it-titlu li ngħatalu llum bħala ‘missier il-lingwa Maltija’,” temm jgħidli l-Prof. Ciappara.

Kopji ta’ reġistru li juru fejn ġie midfun Vassalli

Wara li kont segwejt b’tant interess l-istorja ta’ Vassalli, ma stajtx ma mmurx inżur is-sit fejn hu ġie midfun. Fi kmajra ġewwa ċ-ċimiterju tal-Msida Bastion fil-Furjana, ġejt murija xi oġġetti relatati ma’ Vassalli fosthom kwadru tax-xbieha ‘tiegħu’, kopja tal-Lexicon li ngħatat b’self lil Din L-Art Ħelwa mill-familja Vassallo, riproduzzjoni ta’ paġna mill-Lexicon, kopja tal-alfabet Malti li kien ġie mressaq minn Vassalli, u anki kopji tan-noti tar-reġistru tal-funerali li juru li f’dak iċ-ċimiterju ġew midfuna Vassalli u martu.

Skont informazzjoni li sibt f’dan il-post jidher li fl-1937, ċertu Frederick Jones, li kien in-neputi tad-deffien tal-Msida Bastion, skopra qabar Malti li nstab li kien ta’ Vassalli. Madanakollu l-post eżatt tal-qabar ta’ Vassalli u ta’ martu ntilef u għalhekk minflok illum wieħed isib monument kommemorattiv…

Għadilli x-xemx qalila tas-sajf Malti kienet nixfet il-ħdura tal-ġnien, xi fjuri lelà u sofor kienu qed isebbħu din it-tifkira tal-post tal-mistrieħ ta’ Vassalli. U fl-isfond, donnu l-protettur tiegħu anki wara l-mewt, ilmaħt il-qabar maestuż ta’ John Hookham Frere.

U issa intom li bħali sirtu tafu ġrajjiet Vassalli, min tgħidu li hu?

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (16 il-parti) fit-Torċa tal-24 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.24 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Is-siwi ta’ dak li ma jiswiex

Ma tistax ma taffaxxinax ruħek meta tara s-siġar tal-bonsaj! Is-sengħa wara din l-arti ħajja li kapaċi ċċekken siġra daqshiex f’waħda ċkejkna, hija xi ħaġa tal-meravilja. L-idea ta’ dawn l-istil ta’ siġar inħolqot fiċ-Ċina u aktar tard żviluppat ukoll fil-Ġappun, sakemm f’dawn l-aħħar snin xterdet ukoll mal-bqija tad-dinja. Jidher li hawn Malta, l-ewwel esebizzjoni tal-bonsaj saret fl-1991 mill-Bonsai Culture Group (Malta) u minn dakinhar ‘l hawn din l-Għaqda ħadmet qatiegħ biex iżżewweġ din il-kultura barranija flimkien ma’ dik Maltija, fosthom billi tittanta tkabbar siġar tal-bonsaj li jiffurmaw parti mill-pajsaġġ tipiku Malti.

“Hemm min hu tal-idea li din id-drawwa taħqar jew tkasbar is-siġar billi ma tħallihomx jikbru b’mod naturali,” beda jispjegali Joe Cachia, il-PRO tal-Bonsai Culture Group (Malta). “Imma jekk inħarsu ftit lejn in-natura nnifisha ninnutaw illi s-siġar jgħaddu minn ħafna trasformazzjonijiet minħabba l-elementi naturali, fosthom bir-riħ, bin-nixfa u bis-sajjetti li spiss jirriżultaw f’forom strambi.”

L-għan prinċipali wara s-siġar tal-bonsaj

“Fir-realtà l-għan prinċipali wara s-siġar tal-bonsaj huwa li tinħoloq xena ta’ armonija u ġmiel li tfakkar is-sbuħija tal-ħolqien u tal-ambjent. Iz-zkuk mgħaqqdin u mgħawwġin jirriflettu l-passaġġ taż-żmien u jnissel ir-rispett lejn dawn is-siġar ċkejknin. Hemm filosofija sħiħa wara din is-sengħa li primarjament tiffoka fuq il-bilanċ bejn id-Divinità (Alla, Buddha eċċ), il-bniedem u n-natura,” kompla jgħidli Joe.

“Is-siġra tal-bonsaj u l-kontenitur tagħha huma żwieġ armonjuż bejn it-tnejn fejn wieħed jikkumplimenta lill-ieħor. Infatti ħafna mill-kontenituri jinħolqu sabiex joħorġu l-ġmiel tas-siġra speċjalment f’dak li hu kulur, forma u qies tagħha. Anki l-arti tal-manifattura ta’ dawn il-kontenituri taċ-ċeramika huma parti mit-tradizzjoni antika taċ-Ċina u tal-Ġappun.”

“Il-bonsaj juru s-siwi ta’ dak li ma jiswiex. Is-sengħa tal-bonsaj hija forma ta’ arti ħajja li ġġib is-sliem u t-trankwillità u tgħin bħala terapija għall-qalb imnikkta. Hija wkoll dixxiplina li tgħin fl-iżvilupp mentali u filosifiku tal-bniedem.”

L-oriġini kienet fiċ-Ċina

Għalkemm ħafna jaħsbu illi l-idea tal-bonsaj ħarġet mill-Ġappun, fir-realtà din is-sengħa bdiet fiċ-Ċina żmien twil ilu. Fil-qabar tal-Prinċep Zhang Huai li jmur lura għal madwar 706 W.K, instabu tpinġijiet varji li juru xi nisa li kienu qed joffru minjaturi ta’ xeni b’pajsaġġ imżejjen bil-blat u l-pjanti żgħar impoġġijin ġewwa dixxijiet baxxi.

Jingħad li l-ewwel speċi ta’ siġar li ntużaw f’dan il-qasam inġabru mill-pajsaġġ naturali u ntagħżlu minħabba li kellhom zkuk b’għamliet mhux tas-soltu. Ftit ftit dawn is-siġar bdew jitqiesu bħala sagri u biż-żmien il-bniedem għaraf kif hu stess seta’ jimmanipula s-siġar sabiex dawn jieħdu forom uniċi.

“Fiċ-Ċina din is-sengħa ngħatat l-isem ta’ penjing li tfisser xena ġewwa dixx. L-iskop ta’ dawn ix-xeni kien li joħolqu impressjoni sabiħa tan-natura fil-minjatura u għalhekk kienu jintużaw elementi naturali biex jibnuha bħal pjanti u ġebel. Madanakollu, biex ix-xogħol jidher isbaħ, dawn kienu jiġu rranġati wkoll b’xi figuri ta’ bnedmin jew annimali,” qalli Joe.

“L-ewwel li ħolquhom kienu aristokratiċi Ċiniżi tal-qedem li kienu jemmnu li s-siġar żgħar xjuħ u ta’ surijiet strambi kellhom setgħat imsaħħra. Tant hu hekk li l-ewwel qsari kienu għotjien ta’ ġarar reliġjużi li jkunu jfakkruhom fil-muntanja Penglai, li kienet muntanja msaħħra fejn kollox kien sewwa u tajjeb. Fl-istess ħin, il-passatemp li tkabbar siġra stramba kienet tagħti lok għall-konversazzjoni interessanti meta kienu jistiednu lil xi ħbieb. Madanakollu, lejn l-aħħar tas-snin sittin xi studenti fiċ-Ċina ħolqu moviment sabiex jeqirdu dak kollu li kien ifakkar il-passat fewdali u s-sistema aristokratika, u sfortunatament bosta kollezzjonijiet tal-penjing ġew distrutti jew mitluqa.”

“Fil-mużew ta’ Penjing fil-Ġonna Botaniċi ta’ Shangai wieħed jista’ jsegwi l-evoluzzjoni ta’ dawn is-siġar permezz ta’ diversi disinji u pitturi li jmorru lura għall-perjodu tas-6 u d-9 seklu W.K. Maż-żmien il-penjing li kienet ‘xena ġewwa dixx’ inbidlet f’penzai li kienet tfisser ‘siġar qawwijin u sħaħ ġewwa dixx’.

Il-Ġappuniżi sejjħulha bonsaj

Jingħad li madwar 1,200 sena ilu, l-ewwel pensai miċ-Ċina ddaħħlu fil-Ġappun bħala xbiehat reliġjużi u minn hemm żviluppa l-isem ta’ bonsai (li hija traduzzjoni tal-kelma Ċiniża penzai). Ta’ min jgħid illi l-kultura Ċiniża kienet taffaxxina ferm lil Ġappuniżi u infatti huma adottaw bosta drawwiet minn dan il-pajjiż.

Għall-kuntrarju ta’ min jaħseb li dawn is-siġar jinħaqru meta jinbidlu f’minjaturi, elf sena ilu, xi ħadd fil-Ġappun kiteb illi “is-siġar li jitħallew jikbru fin-natural, jikbru bl-addoċċ u bla ebda sura. Huwa biss meta l-bniedem jikkurahom b’imħabba li dawn jingħataw forma u stil li kapaċi jqanqlu lil min iħares lejhom.”

Intant Joe spjegali illi “filwaqt li fiċ-Ċina sar attentat biex dawn it-tip ta’ siġar minjatura jinqerdu, il-Ġappun kien qed jagħmel minn kollox biex ixerred il-kultura tiegħu mal-pajjiżi tal-Punent, fejn fosthom kienet qed tiġi ntrodotta wkoll l-idea tal-bonsaj bħal ngħidu aħna permezz ta’ films popolari bħal Karate Kid (1984).”

In-namra mal-bonsaj f’Malta

L-ewwel darba li Joe sar jaf b’din is-sengħa antika kien fl-1968 meta qara artiklu dwarha fuq rivista barranija. “Mill-ewwel għoġobni dan il-passatemp għax fih rajt xaqq dawl li tani ħjiel kif nista’ nimla l-vojt li d-deru u s-sagħtar nexfin kienu qed iħallu fil-presepji li kont inħobb nagħmel. Meta kont żgħir, kienet tkun l-hena tiegħi li ngħin lil missieri jagħmel il-presepju mill-kartapesta fejn wara li kienet tinxef iż-żebgħa, konna npoġġu ġewwa fih il-pasturi u xi zkuk biex jirrappreżentaw siġar żgħar. Niftakar li minn Għajn Żejtuna kont naqta’ d-deru u s-sagħtar biex iħaddru lill-presepju. Imma bil-kemm kien jasal San Stiefnu, li dawn ma kienux jidbielu, iwaqqgħu l-weraq, u l-frott ħamrani tad-deru jinxef! Kont nixtieq ferm li jkolli xi ħaġa li ma tmutx, xi siġar żgħar li jgħixu mqar minn San Stiefnu sat-Tre Re! Iżda għalkemm dan l-artiklu nebbaħni dwar din il-possibilità, ma kien hemm xejn fih li tispjega kif tkabbar jew tieħu ħsieb il-bonsaj,” tarraffli Joe.

“Kellhom jaslu s-snin tmenin sabiex nara l-ewwel bonsaj, f’Malta. Kienet ta’ Ġużeppi Busuttil (ara ritratt fuq), mis-Siġġiewi, li kien ilu jkabbarhom għal iktar minn tletin sena u għalhekk nemmen li hu kien l-ewwel bonsajist f’pajjiżna. Ftit wara sirna ħbieb kbar u beda jgħallimni milli kien jaf. Xtieli ta’ siġar kelli kemm trid, peress li kont nieħu sehem fil-Kampanja ‘Kabbar Siġra’ iżda qsari tagħhom ma kontx insib. Ix-xorti laqqatni maċ-ċeramista Maltija, Sina Farrugia, li b’paċenzja kbira wrietni kif naħdimhom mit-tafal li kont nixtri, u konna naħmuhom ġol-forn tal-iskola, fejn konna ngħallmu t-tnejn.”

“Intant, fin-naħa l-oħra ta’ Malta, fil-Liċeo tas-Subien f’Tal-Ħandaq, żewġ għalliema oħra, Carmelo Busuttil u Joe Casha, wkoll kienu bdew jesperimentaw bil-Bonsaj. Sirt naf bihom wara li fl-1992 huma tellgħu wirja ta’ bonsaj fl-Imdina, flimkien mal-Friends of Japan Society u studenta tiegħi qaltli dwarha. Meta ltqajt magħhom skoprejt li dawn kienu għadhom kif waqqfu il-Bonsai Culture Group (Malta) u dlonk dħalt membru. Minn hemm bdiet tittella’ wirja kull sena u din id-drawwa għadha għaddejja sa llum.”

Is-siġar li jistgħu jsiru bonsaj

L-esperti jsostnu illi prattikament kull siġra tista’ tinbidel f’bonsaj. Però wieħed irid iżomm f’moħħu s-sens ta’ proporzjon li huwa fundamentali f’dan il-qasam u għalhekk, dawk is-siġar li għandhom weraq kbar m’humiex ikkunsidrati bħala adattati ħafna.

“L-iktar siġar lokali li huma ideali għall-bonsaj huma ż-żebbuġa selvaġġa, il-ħarruba, id-deru, l-għargħar, il-ġniepru, il-prinjoli, l-ulmu u t-tina.”

Il-ħarruba

“Il-ħarruba hija waħda mis-siġar li wħud iqisuha difettuża għall-prattika tal-bonsaj minħabba li għandha l-weraq kbar. Dan il-fatt jagħmilha diffiċli li wieħed ikollu siġra folta għax il-weraq jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn twal bejn werqa u oħra u għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta jitkabbar daqsxejn. Min-naħa l-oħra, il-ħarrub ftit li xejn jimrad, ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma,” infurmani Joe.

“Iżda nzerta li l-ħarruba hija waħda mis-siġar l-aktar għal qalbi, anki għax ir-riħa tagħha tqabbadni nostalġija kbira ta’ meta kont għadni tifel niġri fl-inħawi tal-Mellieħa u ta’ Selmun qalb dawn is-siġar antiki u sbieħ. Mill-esperimenti li għamilna fl-Għaqda s’issa sibna illi l-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel il-ħarrub huwa billi tiżra’ ż-żerriegħa tagħhom għax mit-tirqid fl-art għadna qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.”

“Xi wħud li jkabbru l-ħarruba bħala bonsaj, anki f’pajjiżi oħra, jsostnu illi din hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj. Hija siġra li tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq li huma l-punt dgħajjef tagħha minħabba li huma delikati hafna. Meta tkun żgħira tkun sensittiva ħafna imma la darba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kwazi kollox.”

Il-ġingko – siġra li sfidat il-bomba atomika

“Siġra oħra li għandi rispett kbir lejha hija l-gingko. Man-nies li jipprattikaw l-arti tal-bonsaj, din hija magħrufa bħala waħda mill-aqwa siġar li tista’ tkabbar f’minjatura. F’Malta ftit li xejn hawn gingkos imħawwla f’ġonna pubbliċi, probabbilment għax hi tippreferi art niedja.”

“Sadanittant ħafna oħrajn japprezzaw il-gingko minħabba li din hi tassew siġra unika. Jaħsbu illi l-ispeċi tagħha ilha teżisti ‘il fuq minn 270 miljun sena, jiġifieri ferm qabel l-eżistenza tad-dinosawri. Fatt interessanti huwa illi din is-siġra kienet maħsuba li nqerdet għal kollox minn wiċċ id-dinja miljuni ta’ snin ilu, sakemm darba minnhom instab li din kienet għadha teżisti fil-ġonna tat-tempji Buddisti. Minn dawn il-postijiet fil-Ġappun, ittieħdet xi żerriegħa tagħha lejn l-Ewropa u din bdiet titkabbar fl-Olanda, fil-Ġermanja, fid-Danimarka u fl-Irlanda fejn tawha l-isem “Siġra tat-Tempji”, mentri fi Franza u fi Spanja bdew isejjħulha s-”Siġra tal-Pagoda”.”

“Intant, il-potenzjal ta’ din is-siġra deher biċ-ċar meta fis-6 t’Awissu 1945, l-Amerikani tefgħu l-bomba atomika fuq Hiroshima l-Ġappun li qerdet dan il-post kważi għal kollox. Imma mhux lil gingko li kienet tinsab inqas minn 1000 metru ‘il bogħod mill-epiċentru! Infatti, it-tempju li kienet tinsab fih inqered, filwaqt li s-siġra bil-blast ġiet mitfugħa la ġenbha, imma din bdiet tarmi l-weraq ġdid f’inqas minn xahar wara, u sa llum għadha ħajja. L-istess ġralhom mill-inqas ħames siġar tal-gingko oħra. Mhux ta’ b’xejn li l-gingko hija meqjusa bħala s-siġra tat-tama!”

Kif tinħoloq siġra fil-minjatura?

“M’hemm l-ebda seħer involut! Is-sigriet għas-suċċess fil-bonsaj huwa l-imħabba u d-dedikazzjoni, flimkien ma tisqija bil-għaqal! Bażikament dawn is-siġar jinżammu ċkejknin billi wieħed inaqqi l-weraq ġdid u jnaqqas mill-għeruq b’kura, b’paċenzja u b’rispett.”

“Mhux ħafif li ssib kliem tajba biżżejjed li jfissru l-emozzjonijiet kollha li jħoss wieħed meta joqrob lejn siġra bonsaj. Però ħarsà iktar mill-qrib lejha tagħti tifsira iktar valida. Kull min għandu xi siġra tal-bonsaj jista’ jispjegalek kemm dan il-passatemp jagħtik ferħ u serħan il-qalb. Kif tkellimna, kien hemm żmien meta dawn kienu meqjusa bħala ħwejjeġ sagri, imma llum hemm min jikkunsidrahom bħala pets, filwaqt li oħrajn ixebbħuhom ma’ poeżiji 3D.”

“Jekk wieħed jagħraf jieħu ħsieb dawn is-siġar, iċ-ċokon tagħhom joffri l-opportunità li wieħed ikabbar foresta sħiħa ġo bitħa żgħira! U speċjalment f’dawn l-aħħar snin, meta sfortunatament qed naraw l-ambjent jittiekel ftit ftit u jogħsfor minn quddiem għajnejna, li jkollok siġra ċkejkna taż-żebbuġ jew tat-tin f’darek, protetta minnek, żgur li toffrilek sodisfazzjon li xejn aktar ma jista’ jagħtik.”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (15 parti) fit-Torċa tas-17 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.17 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Ġieħ lill-ktieb Malti

Għalkemm illum jeżistu alternattivi elettroniċi għall-ktieb tradizzjonali, personalment nemmen li s-sensazzjonijiet sbieħ li kapaċi jagħtina ktieb m’għandna nħalluhom jintilfu qatt. Għadni niftakar meta fi tfuliti, fejn diġà kont noħlom li la nikber xtaqt insir kittieba, kont insawwar kotba bl-istejjer tiegħi permezz tal-karti strazzi u kont nieħu gost inżommhom f’idejja u nqalleb il-paġni tagħhom. Kont nieħu xogħol mhux ħażin biex inqasqas il-karti ħalli jiġu kollha ta’ l-istess daqs, biex nikteb jew nittajpja fuqhom, u saħansitra biex niddiżinja u nagħti l-kulur lil xi stampi relevanti mal-ġrajja.

Dawn il-memorji tqanqlu lura f’moħħi meta dil-ġimgħa erħejtilha lejn l-Imdina sabiex niltaqa’ ma’ Pawlu Mizzi li kien il-moħħ wara l-ħolqien tad-dar tal-pubblikazzjoni Klabb Kotba Maltin. Fl-isfond tat-tokki tal-qniepen tal-kattidral storiku u imponenti, Pawlu mar lura fiż-żmien sabiex jirrakkuntali kif twebbel biex jagħmel dan ix-xogħol u kif din ix-xewqa tiegħu affetwat il-bqija ta’ ħajtu u ta’ familtu, u anki l-aspett tal-ktieb Malti f’pajjiżna.

Skont Pawlu Mizzi, kienet proprju osservazzjoni li darba kiteb Mikiel Anton Vassalli li wasslet biex qanqlet fih ħolma kbira li eventwalment sawwret il-ħolqien ta’ Klabb Kotba Maltin. “Kien qal illi l-Maltin bla tagħlim tal-Malti ma jistgħux jimxu ‘l quddiem,” irrimarka Pawlu. “Għalkemm kienu għaddew bosta snin minn meta Vassalli kiteb dan, anki f’żgħożiti stajt ninnota illi pajjiżi kien għadu nieqes bil-kbir mit-tagħlim tal-Malti. Fatt li kiddni ħafna. U minn dakinhar ‘l hemm bqajt nhewden xi stajt nagħmel jien sabiex nibdel din is-sitwazzjoni.”

Il-bniedem huwa xi ftit jew wisq il-prodott ta’ żmienu u probabbilment din il-ħeġġa lejn il-lingwa ta’ pajjiżu tnisslet f’Pawlu sforz il-moviment qawmien letterarju li kien qiegħed iseħħ f’dawk is-snin. Barra minn hekk, l-istudju tal-Istorja fl-Università ta’ Malta, laqqgħu ma’ bosta personaġġi li komplew influwenzaw il-fehma tiegħu. Sadanittant, kien hemm diġà xi individwi li kienu qed jippruvaw iwittu triq aktar soda għall-Malti u għall-qari tiegħu. Imma sfortunatament, dawn il-proġetti kienu qed ifallu wieħed wara l-ieħor u għalhekk Pawlu ħass il-bżonn li jgħarbel sewwa dan il-qasam qabel imidd passejh il-quddiem.

“Kien żmien meta kotba bil-Malti ftit li xejn kont issib. Iżda fuq kollox, il-Maltin ma kienu juru l-ebda ħajra li jaqraw bil-Malti u wisq inqas li jixtru l-kotba miktuba bil-Malti,” beda jfehemni Pawlu. “Għalhekk għall-ewwel iddeċidejt li nippubblika xi kotba skolastiċi ħalli nsir midħla ta’ x’kien jinvolvi l-pubblikazzjoni ta’ ktieb, fosthom kemm kien hemm spejjeż.”

Għalkemm huwa kien joqgħod Għawdex, Pawlu beda jistampa dawn il-kotba għand il-Lux Press f’Malta biex imbagħad ibiegħhom mill-ħanut Ideal Bookshop li kien jinsab Għawdex. Peress li dawn il-kotba skolastiċi kienu utli, huwa rnexxielu jbiegħhom u bis-saħħa tagħhom beda jintroduċi ruħu fil-qasam tal-pubblikazzjoni.

“Imbagħad imxejt għall-pass li jmiss fejn tħarriġt aktar fis-settur tal-kitba billi bdejt naħdem bħala korrispondent mal-Allied Malta Newspapers u kont nirrapporta dwar dak kollu li jseħħ f’Għawdex,” kompla jirrakkuntali Pawlu.

It-tielet pass kien jesiġi minnu deċiżjoni ferm aktar iebsa peress li huwa xtaq jistudja l-Istorja fl-Università ta’ Malta. “F’dak iż-żmien f’Għawdex kien hemm ftit li xejn opportunitajiet u jekk ridt tistudja kellek tinżel Malta għax lanqas is-servizz regolari tal-vapur li hemm illum ma kien jeżisti. Għalhekk jiena u marti Marija, flimkien mat-tliet uliedna Ginette, Anna Maria, u Joseph, inżilna ngħixu f’Malta sabiex jiena nkun nista’ nattendi l-università.”

Hawnhekk Marija, il-mara tiegħu, irrakkuntatli l-esperjenza diffiċli li kellha tgħaddi minnha meta wara li żewġha ggradwa fl-Istorja fl-1966, huwa wrieha x-xewqa li jibqa’ Malta, kemm minħabba li ried iwettaq il-ħolma li kellu u anki għax din il-gżira kienet ser toffri opportunitajiet aħjar lit-tlied uliedhom li issa kienu qed jikbru.

“Kien l-akbar xokk ta’ ħajti meta rrealizzajt li konna se nibqgħu Malta għax jiena minn dejjem kont marbuta ħafna m’Għawdex, il-post fejn trabbejt u għext, fejn kelli l-familja u l-ħbieb kollha tiegħi. Malta kienet pjuttost estranja għalija u domt sewwa sakemm aċċettajt il-ħajja hawnhekk. Infatti kienet weġgħa ta’ qalb kbira meta biegħejna d-dar li konna bnejna Għawdex fejn suppost kellna nirritornaw wara li jiggradwa Pawlu.”

B’danakollu, kif stqarr Pawlu stess, martu dejjem kienet ta’ sostenn kbir għalih u dan jiena stajt nikkonfermah meta osservajt kemm kienet infurmata tajjeb dwar ix-xogħol u l-kotba li ppubblika żewġha matul is-snin.

“Meta dħalt naħdem il-Polytechnic flimkien ma’ Johnny Sultana bħala librar, stajt insegwi parti oħra minn dan il-qasam,” kompla jgħidli Pawlu. “L-ewwel nett, hekk kif bdejna nikkatalogaw il-kotba ta’ din il-librerija, ma domtx ma ntbaħt li filwaqt li kotba bl-Ingliż kien hemm għażla tajba, dawk bil-Malti kienu joqogħdu kollha fi spazju ta’ ftit aktar minn xibrejn! Dan wera illi sa dak iż-żmien kien hemm selezzjoni wisq żgħira ta’ kotba bil-Malti. Min-naħa l-oħra osservajt illi l-istudenti ma tantx kienu jissellfu kotba, u bil-Malti ftit li xejn.”

Kien jidher biċ-ċar li jekk tassew ried jagħmel xi ħaġa, Pawlu kien ser ikollu bżonn ta’ kapital kbir u għalhekk dejjem kien jara x’ser jivvinta sabiex joqrob aktar lejn il-ħolma tiegħu. “Darba minnhom fl-1968 niltaqgħu mal-Prof. Oliver Friggieri fi Strada Rjali l-Belt,” ftakret Marija. “U hemm Pawlu fetaħ qalbu miegħu dwar din il-ħolma kbira li kellu, jiġifieri dik li joħloq klabb tal-qari tal-Malti u li jibda jippubblika ktieb bil-Malti kull xahar. Iżda Oliver dlonk urieh li ma kien jaqbel xejn ma’ din l-idea, l-aktar minħabba li dan kien konxju sewwa mid-diffikultajiet u r-riskji li dan ix-xogħol jinvolvi. Però ormaj kien tard wisq biex tipprova ddawwar il-ħsieb lil Pawlu u meta huwa beda jaħdem fuq il-proġett tiegħu, Oliver kien wieħed minn dawk li tawh daqqa t’id sabiex isib awturi tajbin.”

Infatti Klabb Kotba Maltin ġie stabbilit fl-1969 u l-ewwel ktieb li ġie ppubblikat fl-1971 kien Il-Gaġġa ta’ Frans Sammut, liema ktieb eventwalment kien inħadem ukoll bħala film. Iżda akkost li wasal s’hawn, bdew intoppi ġodda… “Fosthom tgħidx kemm irċevejna ittri psataż talli konna azzardajna noħorġu bil-kelma ‘klabb’ li skont uħud kienet forma mkissra tal-kelma ‘club’ bl-Ingliż,” qaltli Marija.

“Imbagħad jiena spiċċajt ġejt insulentat u mwaqqa’ għaż-żufjett meta mort quddiem xi membri tal-parlament b’dan il-ktieb sabiex nurihom b’din l-inizzjattiva tiegħi,” kompla Pawlu. “Dan mhux ktieb tiegħek, qaluli wħud minnhom. X’qed tagħmel hawn b’dan il-ktieb jekk m’intix l-awtur?! Naturalment mhux kollha kellhom l-istess reazzjoni, fosthom Ġorġ Borg Olivier li kien qabad u tani ċekk ta’ 90 lira Maltin bħala sostenn għal dan l-impenn tiegħi.”

Pawlu ma qatax qalbu u kompla bix-xogħol li kien daħal għalih. “Jien kont nemmen li jekk ma toħroġx ktieb bil-Malti b’mod regolari, il-Maltin ma kienux se jidraw jinteressaw ruħhom u jixtru dawn it-tip ta’ kotba. Għaldaqstant jiena ridt inderri lill-poplu tagħna u b’mod speċjali lill-membri li bdew jissieħbu ma’ Klabb Kotba Maltin, li dawn kienu ser jibdew isibu ktieb ġdid x’jakkwistaw fi żmien qasir. B’hekk, kien ser jiżdied ukoll l-interess lejn il-lingwa Maltija u l-qari tagħha.”

Intant it-tieni ktieb li ħareġ minn taħt idejh kien Mas-Sejħa tat-Tnabar li kien jikkonsisti minn ġabra ta’ poeżiji ta’ erbgħa poeti Maltin. It-tielet ktieb kien L-Għanja tas-Sienja li kien traduzzjoni għall-Malti ta’ Ġużè Aquilina tar-rumanz Le Chant de la Noria li nkiteb minn Laurent Ropa. Ir-raba’ wieħed kien Lejn Tnissil ta’ Nazzjon tal-Prof. Henry Frendo, f’liema ktieb Manwel Dimech issemma għall-ewwel darba bħala patrijott Malti… u l-lista tkompli.

“Kull pubblikazzjoni kienet tinvolvi spejjeż kbar u għalhekk ridt nara minn fejn ser inġib il-kapital. Biex nagħmel tajjeb għan-nuqqas jew għad-defiċjenzi tas-suq, mhux darba u tnejn li kellna nbiegħu xi proprjetà tagħna. Probabbilment ftit jirrealizzaw kemm dan ix-xogħol jinvolvi sagrifiċċji personali u minn dawn kelli nagħmel mhux ftit sabiex inżomm il-Klabb fuq saqajh. Kien għalhekk ukoll illi bejn l-1987 u l-1990 dħalt naħdem bħala direttur tal-Mediterranean Film Studios fejn fosthom kelli r-responsabbiltà li nsib postijiet ideali sabiex jinġibdu l-films fihom u nagħti pariri dwar l-istorja ta’ pajjiżna.”

Tkellimna dwar numru ta’ proġetti sinifikanti li kienu baqgħu fuq l-ixkaffa tal-awturi għal xi snin imma eventwalment tpoġġew fuq l-ixkafef tal-ħwienet wara li Klabb Kotba Maltin daħal għar-responsabbiltà tal-pubblikazzjoni tagħhom. Fost dawn kien hemm ix-xogħolijiet monumentali tal-Miklem Malti ta’ Erin Serracino Inglott li jikkonsisti f’dizzjunarju, monolingwi, mill-Malti għall-Malti li jagħtik it-tifsiriet mill-għeruq tal-kliem Malti, u s-sitt volumi tad-dizzjunarju Malti-Ingliż-Malti ta’ Joseph Aquilina.

Xi ħaġa oħra li Pawlu kellu jħabbat wiċċu magħha kienet iċ-ċensura ta’ wħud mill-kotba, fosthom dik ta’ Samuraj li nkiteb minn Frans Sammut u li għalih hu kien ingħata l-Premju Rothmans għal-Letteratura fit-taqsima tal-kitba kreattiva. Fatt kurjuż dwar dan il-ktieb hu li dan kien qed jifforma parti mis-sillabus tal-Malti imma tneħħa minnufih hekk kif ġie ċċensurat minħabba xi żewġ deskrizzjonijiet xotti xotti dwar is-sess.

Fi kliem il-Prof. Oliver Friggieri, Pawlu jista’ jitqies bħala “missier il-ktieb Malti modern” hekk kif hu ħadem biex inħolqot vetrina fejn l-awturi Maltin setgħu jippubblikaw ix-xogħolijiet tagħhom. Din kienet ukoll opportunità li permezz tagħha ċerti kittieba għamlu l-kuraġġ biex jippubblikaw kitbiethom u llum saru kittieba prolifiċi, bħal ngħidu aħna Trevor Zahra li mal-Klabb kien beda bil-kotba ta’ Kunċett u Marinton.

Maż-żmien, Pawlu ħass il-bżonn li jippubblika anki kotba b’lingwi barranin dwar Malta. “Parti mill-intwizzjoni ta’ missieri kienet illi huwa nduna bl-interess tal-barranin lejn l-istorja ta’ pajjiżna minħabba li Malta għandha storja sinifikanti mhux biss għalina l-Maltin imma anki f’kuntest ta’ storja ewropea u internazzjonali,” spjegali ibnu Joseph li llum imexxi dan il-Klabb. “Minn hemm huwa kompla jiżvolġi t-teorija tiegħu li kienet tgħid li kien inutli li tistampa kotba bil-Malti għall-Maltin biss. Kien jeħtieġ li s-suq jinfetaħ anki għall-barrani billi pajjiżna jimpenja ruħu li jippubblika kotba ta’ livell akkademiku għoli u anki ta’ preżentazzjoni professjonali. B’dan il-ħsieb missieri ħoloq is-sezzjoni MidSea Books Ltd u beda jistieden awturi u riċerkaturi barranin sabiex jiktbu dwar Malta. F’dak il-perjodu, din kienet xi ħaġa rari ħafna imma hu rnexxielu jqabbad anki din l-idea. L-ewwel ktieb ta’ dan it-tip kien miktub mill-medjevalista Anthony Luttrell dwar Ħal-Millieri. Minn hemm bdew resqin lejna aktar riċerkaturi, fosthom anki dawk Maltin.”

Fl-1992, Pawlu Mizzi ġie onorat bil-Midalja Għall-Qadi tar-Repubblika iżda kien għad fadallu ħafna aktar xogħol siewi x’jagħmel. Infatti fl-1999 huwa kompla jespandi bit-tielet sezzjoni tiegħu li semma Heritage Books. “Din għandha l-għan li tipproduċi kotba ta’ referenza bl-Ingliż li japplikaw għall-pubbliku in ġenerali,” infurmani Pawlu. “Infatti hawnhekk aħna naħdmu flimkien ma’ diversi aġenziji, fundazzjonijiet, mużewijiet u għaqdiet li għandhom x’jaqsmu mal-konservazzjoni tal-wirt storiku u kulturali.”

Illum li jgħodd l-84 sena, u wara li ppubblika madwar 1200 ktieb, staqsejt lil Pawlu jekk kienx iħossu sodisfatt li ħolmietu twettqet. “Naħseb li tajt kontribut fil-qasam tal-Malti,” stqarr Pawlu. “Imma ma nħossx li għandi nitkabbar bih għax nemmen li jien biss wieħed miż-żgħar nett. Għamilt dak li kelli nagħmel u kuntent ferm li ibni Joseph se jkompli jsaħħaħ warajja dak li bdejt jien. Inħossni sodisfatt li matul is-snin rajt bidla kbira pożittiva fejn jidħol il-Malti. Iżda fl-istess ħin hija traġedja li wara kważi 50 sena mill-ftuħ ta’ Klabb Kotba Maltin, riċentement qed jiġi nnutat illi l-qari bil-Malti reġa’ naqas qatiegħ. U mill-ġdid niftakar x’kien qal Vassalli u ma nistagħġibx il-għala r-riżultati tal-istudenti Maltin qegħdin imorru lura wkoll.”

“Il-ktieb minnu nnifsu sikwit jitqies bħala kumdità milli bħala bżonn,” kompla jfissirli Joseph. “Tixtrih jekk iħajjrek, jew jekk tinteressa ruħek fis-suġġett. Però anki jekk iħajjrek, mhux neċessarjament se tixtriħ għax ktieb tista’ tiddubbaħ jew tisselfu minn xi librerija jew mingħand il-ħbieb, tista’ tagħmlu fotokopja f’temp ta’ ftit minuti, u tista’ teħodlu ritratt. Jeżistu ħafna modi li jitfgħu lura lill-pubblikaturi u personalment kultant nara li ġejna f’sitwazzjoni agħar minn dik li beda minnha missieri. Ma ddejjaqniex il-kompetizzjoni ta’ oħrajn bħalna għax dik toħloq ambjent tajjeb sabiex tinżamm il-kwalità tal-prodott. Iżda fl-istess ħin, nixtiequ li l-awtoritajiet jirrikonoxxu aktar l-impenn u l-ispejjeż li jidħlu għalihom nies bħalna sabiex jippromwovu l-ktieb, bil-Malti u dwar Malta. Ngħidu aħna tkun tassew ta’ għajnuna għalina jekk dawk il-kotba li jinvolvu riċerka ta’ ċertu livell, jinżammu b’moratorju ta’ madwar 12 il-xahar, qabel dawn joħorġu fil-libreriji għall-użu tal-pubbliku.”

“Għamilna bosta sagrifiċċji sabiex nagħtu importanza lill-ktieb Malti. Nittama li t-triq li wittejna flimkien ma’ individwi oħra li bħalna ħabbew il-ktieb Malti tkompli tissaħħaħ għall-ġenerazzjonijiet ta’ warajna,” temm jgħidli Pawlu hekk kif it-tokki tqal tal-katidral nebbħuni li kien sar il-ħin.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI fit-Torċa tal-10 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.11 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Mara li għexet seklu

Minn dejjem kont inħossni affaxxinata bil-bniedem, fosthom kif dan irnexxielu jgħix għal dawn l-eluf kbar ta’ snin, akkost li d-dinja nbidlet qatiegħ mal-milja taż-żmien. Mhux il-ħlejqiet kollha irnexxielhom jagħmlu dan. Infatti nafu sewwa li wħud minnhom għosfru kompletament, daqs li kieku qatt ma kienu. Għal perjodu twil, l-istudjużi kienu jemmnu illi kienu l-ħlejqiet l-aktar b’saħħithom li kienu l-iżjed kapaċi li jsalvaw…. imma ħarsu ftit kif spiċċaw id-dinożawri! Intant illum, wara aktar riċerka u iżjed skoperti, l-esperti f’dawn l-oqsma ntebħu illi fir-realtà kienu dawk il-ħlejqiet li kienu kapaċi li jadattaw ruħhom għaċ-ċirkustanzi differenti li rebħu l-isfidi taż-żmien. U fost dawn il-kreaturi l-aktar adattabbli, naraw il-bniedem, li bl-intelliġenza tiegħu għaraf mhux biss kif jinbidel hu imma saħansitra kif jittrasforma l-ambjent ta’ madwaru biex jaġevola lilu nnifsu.

Dawn il-ħsibijiet għaddewli b’ħeffa minn moħħi hekk kif kont fi triqti biex immur niltaqa’ ma’ Frances Grima, mara, li dis-sena tkun għexet seklu. Kont kurjuża biex nara u nifhem minn xhiex għaddiet matul id-99 sena tagħha u kif issawwret ħajjitha madwar il-bidliet li d-dinja ppreżentatilha, fosthom ir-realtà qarsa ta’ żewġ gwerer dinjija.

Nistqarr li b’kunsiderazzjoni għall-età tagħha, ippretendejt li ser nara mara li tidher ħafna aktar anzjana u li forsi ma kinetx ser tkun tista’ tiftakar wisq ġrajjiet tfulitha. Imma minflok, hekk kif iltqajna u bdejna nitkellmu, intbaħt illi Frances kienet persuna pjuttost indipendenti u b’memorja brillanti. Ħafna nies miż-Żejtun jafuha bħala l-mara ta’ Carmelo Grima li għal diversi snin kien Segretarju u fundatur ta’ l-Għaqda Banda Żejtun, u għal żmien qasir ħafna inħatar ukoll bħala President ta’ din is-Soċjetà, sakemm ħalla din id-dinja fid-19 ta’ Novembru 1977, ħamest ijiem wara li huwa għalaq 63 sena. Min-naħa tiegħi, xtaqt insir naf aktar minn għandha dwar min kien dan ir-raġel imma wkoll dwar min kienet din il-mara li akkumpanjatu matul ħajtu.

Memorji ta’ l-Ewwel Gwerra Dinjija

Twieldet fi żmien l-Ewwel Gwerra Dinjija, fit-23 ta’ Novembru 1914. Naturalment, peress li kienet għadha żgħira, ma tantx tiftakar minn din il-gwerra li ntemmet fl-1918, forsi anki minħabba li f’din it-taqtiegħa, Malta ma tantx iġġarbet wisq. Iżda Frances xorta għandha memorja ta’ żmien ta’ skaresezza, fosthom dik li wieħed raġel kien imur b’qoffa kbira jqassam il-ħobż lin-nisa tal-impjegati tal-gvern u li hi kienet takkompanja lil ommha fi Sqaq il-Mitħna ż-Żejtun, sabiex jistennew fi kju ħalli jixtru flixkun pitrolju biex ikollhom biex isajjru.

Il-mara ta’ Carmelo Grima (Għaqda Banda Żejtun)

Iltaqgħet ma’ Carmelo meta kien għad kellha biss 12 il-sena u hu kien għaxar snin akbar minnha. Inizzjalment kien jolqotha minħabba li kien wieħed mill-ftit li ma kienux jitrattawha ta’ tifla żgħira. Hu kien iħobb jitkellem magħha u aktar ma bdew għaddejjin is-snin, hi bdiet tinġibed lejh peress li kien ġuvni attraenti, dħuli, bieżel u moħħu jilħaqlu. Carmelo kien jaħdem id-Dockyard u kien involut ukoll f’xi għaqdiet fiż-Żejtun fejn fosthom kien il-fundatur ta’ l-Għaqda Banda Żejtun u anki tal-Għaqda ta’ Għajnuna ta’ Bejnietna – Żejtun li kienet tagħmel parti mill-Workers’ Benefit Society, u permezz tagħha il-bandisti u s-soċi tal-Banda Żejtun setgħu jingħataw għajnuna finanzjarja f’każ ta’ mard jew problemi oħra fuq ix-xogħol.

Iżżewġu fl-1934 fil-Parroċċa taż-Żejtun u kellhom erbat itfal: Irene, Rosemarie, Joseph u Godfrey. Id-dar tagħhom kienet tinsab fil-pjazza taż-Żejtun u b’hekk huma setgħu faċilment isegwu dak kollu li kien jinqala’. Il-koppja Grima kienu jimxu id f’id flimkien: hi qatt ma ndaħlitlu dwar dak kollu li xtaq jinvolvi ruħu fih u hu dejjem sostniha f’dak li xtaqet tagħmel, anki meta dan ma kienx jitqies man-norma tal-bqija tas-soċjetà. Skont hu, l-importanti kien li minn dak li tagħmel, titgħallem xi ħaġa minnu u jekk dan kien jinvolvi l-istudju, tant l-aħjar.

It-Tieni Gwerra Dinjija – bomba fil-pjazza taż-Żejtun

L-aħħar tarbija tagħhom, Godfrey, twieled fl-1942, waqt it-Tieni Gwerra Dinjija. Dwar dan iż-żmien Frances għandha bosta rikordji, fosthom uħud tassew diffiċli biex tinsa. Infatti hija esperjenzat it-traġedja li ġrat fit-2 ta’ Mejju 1942, meta ajruplan tal-gwerra xeħet bomba li ġiet fil-pjazza taż-Żejtun u għadd ta’ nies spiċċaw feruti u oħrajn mejta. Dakinhar hi tiftakar ċar li kienet għadha kif ħaslet lil Godfrey u ħallietu fi pram biswit it-tieqa għall-arja. Iżda hekk kif bdiet tlibbes lil Joseph, mill-bogħod għarfet il-ħoss joqrob ta’ ajruplan tal-gwerra Taljan.

Ħin bla waqt, mit-tieqa tad-dar, tibda dieħla foga tqila sewda u għalhekk hi ħatfet liż-żewġt itfal tagħha u niżlet tiġri bihom biex toħroġ barra. Imma dlonk waqfet sobtu meta minn taħt il-bieb ta’ barra rat daħna sewda dieħla fid-dar. Bħal kif kienu sikwit wissewhom jagħmlu, hi marret tistkenn ma’ wliedha taħt l-arkata tal-bieb. Imma meta l-ħin beda għaddej, il-kurżità għelbitha u ħarġet barra. Hemmhekk hi lemħet lill-ispettur flimkien ma’ numru ta’ pulizija u suldati u basret li kienet inqalgħet xi waħda kbira. Iddeċidiet li titlaq tħaffef għand ommha li kienet toqgħod fil-qrib u kellha xelter. Imma hekk kif kienet miexja, semgħet lil bint il-ġara tagħha, Maria Hyzler, issejjħilha mill-isprall tax-xelter li kien fil-kantina tagħhom, fejn talbitha biex tiċċekkja jekk Frances setgħetx tara lil missierha, imma hi ma lemħitux. Ironikament, Dr Hyzler kien jippreferi jmur jistkenn fil-knisja waqt dawn l-attakki għax hu kien jemmen li din kienet aktar soda u sikura mix-xelter tagħhom. Pero’ dakinhar ma laħaqx daħal għar-rifuġju tal-knisja fil-ħin u b’hekk huwa spiċċa wieħed mill-vittmi ta’ din it-traġedja.

Mhux ta’ b’xejn li f’dak iż-żmien kien jingħad li fuq il-bombi kien ikun hemm imniżżel isem il-ħajjiet li din kellha taħsad. Kien ikun destin u jkollha tkun għalik. B’leħinha miksur Frances ftakret ukoll fil-mewt taż-żewġt itfal li kienu joqogħdu ħdejhom, Grace u Maryrose, li kienu ħbieb ta’ wliedha. Sa ftit tal-minuti qabel Maryrose kienet qiegħda ħdejha tiggosta lil Godfrey iżda mbagħad waqt dan l-attakk, hija nqatlet flimkien ma’ oħtha bl-isplużjoni tal-bomba, proprju fil-bieb tad-dar tagħhom.

Voluntiera mas-St John Ambulance

Probabbilment dawn il-memorji ta’ niket kellhom sehem mill-fatt li wara l-gwerra, Frances bdiet tattendi l-korsijiet tas-St John Ambulance fejn eventwalment hi għamlet 50 sena tgħin bħala voluntiera. Kienet ħabibitha Carmen Ellul li ħajjritha tipparteċipa l-ewwel darba u għalkemm inizzjalment hi żammet naqra lura anki peress li kellha familja ta’ erbat itfal x’tieħu ħsieb, meta żewġha Carmelo ħeġġiġha biex tmur, Frances għamlet il-kuraġġ u bdiet tattendi l-lezzjonijiet tal-First Aid. Għalkemm Carmelo kellu l-impenji tiegħu, huwa sab mezz kif joqgħod mat-tfal sakemm hi lestiet il-kors u għaddiet mill-eżami. U meta ftit wara, hi ġiet mistiedna biex tmur għal taħriġ ieħor fil-Home Nursing li kien ser isir il-Belt u minnufih wara anki għal kors fiċ-Child Welfare, kien mill-ġdid bil-kooperazzjoni tiegħu li hi setgħet tiffinalizza dawn l-istudji.

Sadanittant, il-Commander tas-St John Ambulance, il-Kulunell Abela, beda jħeġġeġ lil dawk li kienu tħarrġu magħhom sabiex jingħaqdu mat-tim. U akkost li f’dak iż-żmien, in-nisa miżżewġa li jmorru jaħdmu barra, in-nies ma kinetx tħares wisq sewwa lejhom, speċjalment fir-raħal, żewġha xorta rrakkomandalha biex tissieħeb magħhom. Għalkemm Frances kien mingħaliha li se tidħol bħala volontarja mad-Diviżjoni tal-Belt, meta ra l-impenn tagħha, il-Kulunell Abela talabha biex tiftaħ u tieħu ħsieb id-Diviżjoni taż-Żejtun peress li hemmhekk kien għad ma kienx hemm waħda, u hi aċċettat. Il-membri u l-istudenti bdew jiltaqgħu fl-Iskola Primarja taż-Żejtun minħabba li fi żmien il-gwerra din kienet bdiet tintuża bħala sptar tal-armata Ingliża.

Għall-ewwel l-affarijiet bdew mexjin ħarir anki għax fiż-Żejtun ma tantx kien hemm għaqdiet minn fejn tagħżel. Iżda wara ftit bdew l-intoppi, partikolarment minn xi membri tal-Azzjoni Kattolika, li bdew iwissu lit-tfajliet li mas-St John Ambulance kienu qegħdin jitgħallmu l-pastażati. U dan għaliex biex jitħarrġu fis-salvataġġ tal-persuni, huma kellhom jitgħallmu fuq il-funzjonijiet tal-organi u tal-partijiet differenti tal-ġisem! Aktar tard infetħet ukoll l-għaqda tal-Girl Guides u peress li din kienet ibbażata fuq ambjent aktar avventuruż, xi tfajliet bdew jippreferu jingħaqdu magħhom milli joqogħdu jisimgħu u jitħarrġu dwar il-mard. Iżda d-daqqa tal-mewt għad-Diviżjoni taż-Żejtun seħħet meta tnisslet il-Brigata Laburista għax hemmhekk l-interess kien wisq kbir u b’hekk is-sezzjoni tas-St John Ambulance ta’ din il-lokalità sfaxxat. Xorta waħda Frances baqgħet tagħti sehemha minn diviżjonijiet oħra fejn hi kompliet titħarreġ u tgħallem lill-oħrajn għal diversi snin wara.

Dama tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Ġerusalemm

Intant, fl-1997, fl-età ta’ 80 sena, Frances Grima rċeviet rikonoxximent sinifikanti għal din il-ħidma volontarja tagħha, meta wara li ġiet irrakkommandata mis-St John Ambulance għas-servizz u l-għajnuna tagħha tul 50 sena sħaħ, hi ngħatat il-ġieħ bħala Dama tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Ġerusalemm mid-Duka ta’ Gloucester fl-Ingilterra.

Kif tgħix seklu?

Matul is-seklu sħiħ li għexet, Frances esperjenzat żewġ gwerer u bosta tibdiliet kemm fir-raħal u kif ukoll fil-pajjiż. Meta staqsejtha kif wieħed jirnexxielu jkampa ma’ dawn il-kambjamenti kollha, hi fil-pront weġbitni li dan iseħħ billi wieħed jitgħallem jimxi mal-kurrent u jieħu d-dinja kif tiġi. Bħala persuna b’moħħ miftuħ li taf issegwi anki l-ħajja moderna ta’ llum, Frances stqarret li fil-passat, is-soċjetà tagħna kienet għadha kemmxejn lura, kellha ftit li xejn edukazzjoni, u kollox kienet tqis bħala dnub. Però min-naħa l-oħra, għalkemm hi kienet kburija ferm bil-livell għoli tal-edukazzjoni li laħqu bosta individwi fiż-Żejtun f’dawn l-aħħar snin, hija kienet pjuttost xettika dwar il-laxkezza fil-moralità tas-soċjetà preżenti fejn issa donnu xejn mhu xejn.

Naturalment hi tapprezza ħafna wkoll il-progress teknoloġiku li ġab miegħu bosta kumditajiet. Infatti Frances tiftakar żmien għal kollox differenti fosthom il-kundizzjonijiet ta’ faqar ta’ bosta Żwieten meta dari xi nies kienu għadhom jimxu ħafjin fit-triqat, sajf u xitwa. Dwar dan il-perjodu, Frances stqarret miegħi li bħalha żagħżugħa, hi kienet taħseb li dawn il-persuni kienu jimxu ħafjin għax hekk kienu mdorrijin. Imma Carmelo mhux darba u tnejn li fetħilha għajnejha li dawn l-individwi fir-realtà kienu qed jgħixu f’dak l-istat minħabba li ma kellhomx flus biżżejjed biex jixtru żarbun. Però dwar din il-kwistjoni, hu ma tantx irnexxielu jikkonvinċiha għax hi baqgħet tal-fehma li dawn in-nies kienu jippreferu jgħixu f’dak l-istil liberu. Imma l-konferma u t-tagħlima ħaditha meta darba minnhom waslu f’Malta xi żraben mill-Ġappun, maħduma mill-lakstu, li kienu jiswew tliet xelini l-wieħed u minn dakinhar ‘l hemm, ħadd ma baqa’ aktar ħafi.

Tkellimna dwar bosta affarijiet oħra sakemm finalment wasalna biex nagħlqu. Għalkemm Frances ma jonqosha xejn fid-Dar tal-Anzjani taż-Żejtun fejn tgħix illum, ma stajtx ma nintebaħx bis-sens kbir ta’ nostalġija li hija għadha tħoss lejn ir-residenza tagħha fil-pjazza minn fejn dari setgħet tesperjenza dak kollu li jsir fil-qalba tal-lokalità tagħha. Id-diskors dar mill-ġdid fuq żewġha Carmelo li għalkemm il-mewt firditu minnha, l-imħabba, l-apprezzament u t-tagħlim li hi ħadet mingħandu matul il-ħajja miżżewġa tagħhom, għadu magħha sal-ġurnata ta’ llum. Barra minn hekk, hija tgħożż ħafna l-kuntatt regolari li għadhom iżommu magħha wliedha u wħud mill-ħbieb tagħha.

Qabel ħallejtha, dort mill-ġdid lejn Frances Grima sabiex insellmilha u nirringrazzjaha talli laqgħatni għandha u talli qasmet miegħi dawn il-memorji tagħha. U hemm, biswit it-tieqa, fejn issa kien waqa’ d-dlam tal-lejl, nilmaħ mara li għexet seklu, li b’kuraġġ u b’integrità, qiegħda diġà tipprepara ruħha għall-ġurnata ta’ wara.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (Parti 13) fit-Torċa tat-3 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.03 / no responses / Category: Torca - Features & Articles