Archive for September, 2014

  • Love in the time of war

    Christina Ratcliffe with Wing Commander Adrian Warburton and her orchestra (Photo - Heritage Malta).jpg

    Christina Ratcliffe's British Empire Medal - 1.JPGNational War Museum Curator Charles Debono near Warburton-Ratcliffe exhibits - 1.JPG

    Eman Bonnici standing near Ratcliffe's grave in Addolorata cemetery - 1.JPGA. Warburton - Durnbach Cem. Section 11, Row H, Grave 27.jpg

    A century ago, many countries had to deal with the onset of World War I which was supposed to be the war to end all wars. Yet, a few years later, the reality of World War II ravaged again many people’s lives, as it devastated their motherland, their homes and their existence.

    Today, these poignant episodes are recorded in various museums around the world, including the National War Museum in Valletta, wherein one finds several objects which recall these dark periods. However a visit to this museum will reveal that its exhibits are witness to more than that, since they also display how people confronted and survived these crucial moments, and how the ugliness of war never stopped their urge to live and to love.

    During a recent visit to this museum wherein I was accompanied by Curator Charles Debono, I discovered how five particular items – a British Empire Medal, an RAF side cap, a uniform jacket, a tankard won at a sports event, and part of a manifold of a P38 Lightning aircraft – formed part of a fantastic narrative relating to a famous English couple who met in Malta and were united and separated by war. Indeed, as I followed the story of the legendary Wg Cdr Adrian Warburton and his lover Christina Ratcliffe, I was whirled back in the 1940s; a time when both the Maltese islands and their inhabitants were pushed to their limits and heroes were borne.

    Adrian Warburton was born in Middlesborough on March, 10, 1918, but his father Geoffrey, a young submarine commander who had been awarded the prestigious Distinguished Service Order, decided to christen him in a submarine which was berthed in Malta. Apparently, a good number of Warburton’s family members were renowned for their eccentric behaviour, particularly where war was concerned, and as Tony Spooner said in his book Warburton’s War, “DSO’s were fairly commonplace in the family”.

    In fact, during his brief life, even Adrian received this honour twice: one of which was awarded to him for his bravery when flying very low among the Italian battleships and cruisers in Taranto in order to read their names, after the cameras failed to work during a reconnaissance mission. This information enabled the Fleet Air Arm to dispatch an effective attack on the enemy later on that night.
    Interestingly, during his training to become a pilot, Adrian had failed to impress his seniors and even though he eventually succeeded to pass his trials, his general assessment was deemed below average. Probably, besides his dare-devil acts, this was also the reason why he crashed his planes during some of his missions. Presumably, this was also the motive for the disbelief that he was dead, after he went missing during his last flight in 1944 …

    It was on September, 6, 1940 that Warburton arrived in Luqa airfield after he was transferred on duty to Malta. Soon he distinguished himself for his fearless attitude such as when he and his two crewmen shot down an Italian Z.506B seaplane when they were only expected to shoot some photos.

    His love story with Christina Ratcliffe took place after she was stranded in Malta, when Italy declared war on Britain and France on 10th June 1940. She had come to our islands together with her group in order to perform as a cabaret dancer but when they found themselves unemployed, these artists set up an ensemble which they called the Whizz Bangs and provided entertainment for the troops.

    During her stay on the island, Ratcliffe made friends with a French pilot, Jacques Mehouas, who often spoke to her about Warburton and described him as a brave and formidable British pilot. Ironically, it was his death which brought them together, when Warburton, who was also a friend of his, approached her to give her his condolences. Ratcliffe considered this first encounter as love at first sight since in her later writings she admitted that with his golden hair and his beautiful blue eyes, Warburton resembled a Greek god.

    In 1939 Warburton had married Eileen Mitchell after a very brief courtship but allegedly he had left her at once when he found out that she was divorced and had a child. However in Ratcliffe, he discovered a soul mate and soon they became one of the most renowned couples at the time. Like the British pilot, she was beautiful, charismatic and adventurous and as Spooner described them “With their personalities, zest and determination, they were to become living symbols of the island’s unconquerable spirit.”

    In fact, besides working as an entertainer, after some time, Christina volunteered to work with the RAF as a telephonist and later as a plotter at the underground War Headquarters in Valletta. She was eventually appointed Captain of D Watch and then became assistant to the Controller, thus having to abandon the Whizz Bangs group.

    This love story came to an abrupt end when on April 12, 1944, Warburton was sent on a reconnaissance mission during which he was supposed to take some photos over Germany, but he never returned. At first his disappearance was not given much importance because workmates, friends and even Ratcliffe were expecting him to return like he always did before. Yet by time, this matter became riddled with speculation as people started to question whether he had committed suicide or whether he had simply left his girlfriend and started a new affair.

    After this incident, Ratcliffe changed drastically. Her neighbours recall that she became a recluse, preferring to live in isolation in her apartment at 7/3, Vilhena Terrace, Vilhena Street, Floriana, and forever waiting for her Warby to return to her. In his book Women of Malta, Frederick R Galea, states that “her last few years were unhappy ones, trying to drown her loneliness in alcohol; she became withdrawn and impoverished.” Certainly this was a pitiful end to a woman who in 1943 was awarded the British Empire Medal in recognition of her work during World War II. During her lifetime, Ratcliffe donated this medal together with the uniform and the tankard which belonged to her beloved Warburton, to the National War Museum in Valletta.

    It was finally in 2002 when Warburton’s fate was identified, after Frank Dorber, a Welsh aviation researcher, discovered his remains in the cockpit of his wrecked plane, buried about two metres deep in a field near the Bavarian village of Egling an der Paar, 34 miles west of Munich. An examination of his aircraft showed that one of the propellers had bullet holes in it, thus indicating that Warburton had been shot down. Part of this plane was donated to the National War Museum in Valletta and now forms part of the exhibits which reflect this story.

    Meanwhile, according to Commonwealth regulations, Warburton was given a formal funeral on May 14, 2003 and he was buried at the Durnbach Commonwealth War Cemetery. Curiously, this ceremony was attended also by his wife Eileen whom many believed to have been dead. After Warburton was found and buried, many sympathizers of the couple Warburton – Ratcliffe demanded whether it was time for these two lovers to be re-united, even if after death? But where is Ratcliffe?

    A visit to the Addolorata cemetery in Paola where I was accompanied by Eman Bonnici, who is the cemetery’s assistant librarian and a researcher of this site, led me to the resting place of ‘Christina of George Cross Island’. He explained to me that the cemetery’s records show that Ratcliffe was originally buried in the common area of the Commonwealth section in 1988. According to a grave-digger from Floriana, Ratcliffe had become so poor that the neighbours had collected the necessary funds to provide her with a proper burial. Then, in 1991, an individual bearing the surname Ratcliffe, bought a grave for her so that her remains will not be lost in the common ossuary. This grave, marked no. 4, is situated in the East Division, Section MA-D. Bonnici informed me that Ratcliffe’s grave is regularly visited by foreigners, particularly from England and Scotland, who come to this cemetery in order to pay their tribute to a heroine of such a turbulent but fascinating love affair.

    (This article was published in ‘Man Matters’ Supplement in The Times of Malta dated 20th September 2014)

    2014.09.20 / 5 responses / Category: Torca - Features & Articles

  • Twieled u miet fix-xandir

    Charles Arrigo ihares lejn Evelyn ghadha tifla.jpgEvelyn Arrigo bir-ritratt ma' huha - 1.JPG

    Charles Arrigo fuq ir-Rediffusion.jpgCharles Arrigo.jpg

    Kien ritratt partikolari li deher fuq Facebook li ħajjarni sabiex nikteb dan l-artiklu. Fih kienu jidhru tifla ċkejkna b’ħarsa tassew ħelwa u mqarrba li kienet flimkien ma’ raġel li għall-ewwel jien m’għaraftx. Ir-ritratt kien sempliċi imma intriganti. Ma ridtx wisq biex tintebaħ li bejn dawk it-tnejn kien hemm relazzjoni ta’ affett kbir. Staqsejt ftit u skoprejt li dawn iż-żewġ individwi kienu l-magħruf u mibki Charles Arrigo u oħtu ż-żgħira Evelyn.

    Meta ltqajt ma’ Evelyn sabiex nintervistaha dwar ħuha, sibt li akkost li għaddew tant snin minn dak ir-ritratt, dik il-ħarsa mqarqċa kienet għadha tilgħab f’għajnejha. Iżda fuq kollox, indunajt ukoll li hi kienet tagħti lemħa sewwa lil ħuha. Avolja l-mewt ormaj firdet lil dawn it-tnejn, ir-rabta li kien hemm bejn iż-żewġt aħwa baqgħet soda mmens u nnutajt li d-dmugħ ifeġġ fuq xfar għajnejha kull darba li ssemmih. “Qalbek żgħira inti,” għedtilha jien. Imma hi saħqet bi tbissima li qalbha kienet iktar pjuttost kbira….

    Kien fessud

    Charles Arrigo twieled fis-6 t’April 1929 fil-Belt Valletta. Huwa kien l-ikbar fost sebat aħwa; żewġ subien u ħamest ibniet. Meta kienu jistaqsuh dwar ħutu, Charles kien iħobb isemmi li għall-ewwel kien għamel ħames snin waħdu, tant li l-ġenituri tiegħu ħasbu li ma kienx ser ikollhom aktar tfal. Għaldaqstant, hu kien dara mfissed mhux ħażin u għalkemm wara twieldu ħutu l-oħra kollha, il-fsied baqa’ jħobbu. Intant, anki meta kiber, speċjalment peress li baqa’ għażeb, ħutu l-bniet baqgħu jfissduh ħafna.

    Evelyn tiftakar li speċjalment fl-aħħar snin, Charles kien jgħaddi spiss jiekol għandha. Kien iċemplilha qabel jitlaq mix-xogħol sabiex hi tibda tipprepara l-ikel.

    “Kien jiġi jiekol għall-ħabta tal-10.15am peress li kien jibda kmieni ħafna x-xogħol. Meta kien jasal għandi, kien jiftaħ il-gazzetti kollha u joqgħod jixtarrhom kemmxejn. Imbagħad kien jitlobni nagħmillu wieħed irqiq – jiġifieri gin and tonic. Xil-11.00am konna nibdew nieklu u ngħidu kelma bejnietna. Imbagħad kien jerħilha lura għar-raqda ta’ wara nofsinhar,” ftakret Evelyn.

    Ommu – l-akbar kritika tiegħu

    Kien jinġieb ħafna mal-familjari tiegħu. Imma ċertament, l-aktar persuna għal qalbu kienet ommu. Skont Evelyn hi kienet li bassret mill-ewwel x’kien ser isir binha. “Kien iħobb jikkummenta dwar dak kollu li jara – min ġej, min sejjer, x’qed jagħmel dak u x’qed tagħmel dik. U darba qalithielu – Int kummentatur għad issir la tikber ibni!”

    Aktar minn darba waqt l-intervisti li għamlulu, Charles stqarr li ommu kienet l-għeżeż ħaġa għalih. Kienet ukoll l-akbar kritika tiegħu. Ma nesa qatt meta fid-29 ta’ Settembru 1962, hu kien il-persuna magħżula biex tiftaħ għall-ewwel darba l-istazzjon televiżiv Malti:

    “Dan huwa l-Malta Television Service. Jiena Charles Arrigo qiegħed insellmilkhom f’isem il-kollegi kollha tiegħi tal-Malta Television Service, waqt li nawguralkhom divertiment bil-programmi tal-lejla. Illum inħoss li qed niltaqa’ magħkom wiċċ imb’wiċċ u nixtieq li kienet ħaġa possibbli li nieħu b’id kull wieħed u waħda minnkhom. Mill-lum il-quddiem ser tibdew tarawni ta’ spiss nippreżentalkhom il-programmi u nwasslilkhom l-aħbarijiet fi djarkhom.”

    Dan il-kliem tiegħu, flimkien mal-filmat ta’ dan l-avveniment saru sinonimi mal-qasam tax-xandir u spiss deheru f’diversi programmi. Kienu bosta dawk li bagħtu jifirħulu meta rawh jiftaħ l-istazzjon. Iżda kellu kritika waħda biss – dik t’ommu! “Għaġġilt naqra waqt li kont qed titkellem”, qaltlu.

    “Mal-mama kelli relazzjoni specjali. U kien tassew xokk għalija meta qaluli li tawha ħass ħażin waqt li kienet nieżla mit-tqarbin u mietet hemm fil-knisja. Ghalkemm konna qed nistennew il-mewt tagħha, għax kienet niżlet ftit, ma bsarnix li din kienet ser tiġi daqshekk malajr,” stqarr Charles darba minnhom.

    “Dakinhar kien ġie wieħed fuqi u qalli aħjar tiġi malajr għax il-mamà ħassha ħażin,” qaltli Evelyn. “Mill-ewwel għokritni għajnejja meta ried iwassalni bil-karozza għax minn fejn konna noqogħdu sal-Knisja ta’ San Duminku, ma kienx hemm bogħod. Kif wasalna, nara l-mamà flimkien ma’ patri u hekk kif poġġejt ħdejha, poġġiet rasha fuq spallti, ħarset lejja u telqet. Lanqas biss indunajt li kienet mietet, tant li meta ġiet l-ambulanza, ippruvajt nagħtiha l-ossiġnu. Mewtha niżlitli biss meta ġie Charles biċ-ċurkett tat-tieġ tagħha u tahuli.”

    Qatt ma żżewweġ

    Kull darba li staqsew lil Charles dwar l-imħabba u l-għala baqa’ għażeb, huwa tbissem u ddikkjara li darba minnhom kien joħroġ ma’ tfajla bis-serjetà tant li kienu waslu biex jitgħarrsu. Imma dan qatt ma seħħ u hu spiċċa biex qatt ma żżewweġ.

    “Forsi kont daqsxejn egoista u kont mhedi ħafna bix-xogħol tax-xandir li dejjem tani bosta sodisfazzjon,” qal darba meta reġgħu staqsewh dwar dan. “L-uniku dispjaċir li għandi li ma żżewwġitx huwa li m’għandix ulied, imma almenu llum ghandi s-sodisfazzjon li għandi ħafna neputijiet.”

    Beda l-karriera b’kumbinazzjoni

    “Fi żmien il-gwerra, meta kont għadni l-Liċeo, kienu jippubblikaw gazzetta jisimha ‘Young Malta’ u jien ktibt poeżija jisimha ‘The Flag’ u ppubblikawhieli fiha. Ftit wara ġejt mitlub biex immur naqra din il-poeżija fuq ir-Rediffusion u hekk għamilt,” jirrakkonta Charles dwar il-bidu tal-karriera tiegħu.

    “Iżda ftit wara seħħet kumbinazzjoni oħra… Kont qiegħed nistenna r-riżultati tal-eżamijiet peress li xtaqt inkompli nistudja l-università. U ġurnata waħda, il-ħabib tiegħi Ċensu Calleja, li kellu banka tal-lottu f’San Pawl il-Belt, u li jiena spiss kont neħodlu moħħu bid-diskors tiegħi, urieni avviż li kien jgħid li riedu announcer mar-Rediffusion. “Dan xogħol jgħodd għalik,” kien qalli, hekk kif għaddhieli l-gazzetta. “Isa, tħajjar.”

    Min jaf jekk Ċensu kienx xtaq xi naqra paċi mit-taħdit ta’ Charles? Li hu żgur hu illi meta Charles sema’ minnu, minn dawk kollha li applikaw, intagħżel hu u minn hemm bdiet il-karriera tiegħu.

    Vuċi distinta

    Kienu t-2 ta’ Marzu 1947 meta Charles għamel l-ewwel xandira tiegħu fuq ir-Rediffusion. Dak iż-żmien kien hemm Effie Ciantar inkarigat mill-programmi. Il-vuċi distinta ta’ Charles ma damitx ma ġiet rikonoxxuta u meta Ciantar xtaq iżid programm ieħor bil-Malti, hu staqsa lil Charles jekk kienx lest li jibda jagħmel programm ġdid bil-qari tar-rumanzi.

    “Jien kont inħobb naqra u l-idea għoġbitni,” qal Charles. “Dak iż-żmien fl-iskejjel kienu qed jistudjaw ir-rumanz ‘Raġel Bil-Għaqal’ ta’ Ġużè Galea u għalhekk iddeċidejna li nibdew minnu. Kien xogħol li mal-ewwel tani sodisfazzjon kbir u qrajt mijiet ta’ rumanzi!” …. Min qatt kellu jgħidlu li kien ser idum jaqra r-rumanzi proprju sal-aħħar nifs ta’ ħajtu?

    L-iżvilupp tax-xandir

    Tista’ tgħid li x-xandir Malti u Charles Arrigo kibru flimkien. Fl-1947 ir-Rediffusion kien ilu 12 il-sena għaddej, imma kollox kien baqa’ pjuttost fil-bidu. Fl-1950, Charles ġie appuntat bħala produttur tad-drama u tad-dokumentarji. F’dan iż-żmien huwa kien involut ukoll bħala attur mal-British Institute Players u mal-Atturi Theatre Group u għalhekk ma damx ma beda jieħu sehem fid-drammi li kien jipproduċi huwa stess u anki oħrajn. Aktar tard, meta fetaħ it-televiżjoni Malti, huwa ħa sehem ukoll f’diversi teleserials, fosthom: fil-parti tal-kappillan f”Il-Gaġġa’, bħala qassis f”Leli ta’ Ħaż-Żgħir’, bħala isqof f”Wirt’, bħala tabib f’ ‘Il-Madonna taċ-Ċoqqa’, u bħala kulunell f”Villa Sunset’. Interessanti nsemmu wkoll li hu kien ħa sehem fil-film klassiku ‘The Malta Story’.

    Għall-ħabta tal-1959, ir-Rediffusion iddeċidiet li tibgħat lill-produtturi Maltin l-Ingilterra sabiex dawn jitħarrġu b’mod aktar professjonali mal-BBC u Charles kien wieħed minnhom. “Hemmhekk ġejna ttrenjati f’bosta oqsma fosthom dwar kif isir l-editing, kif jiġu prodotti r-radjudrammi u kif nużaw leħinna aħjar,” ftakar Charles.

    Fl-1962, numru ta’ ħaddiema oħra, inkluż Charles, reġgħu ntbagħtu għand il-BBC, did-darba sabiex jitħarrġu fis-sengħa relatata mat-televiżjoni minħabba li f’Malta kienu qed isiru l-preparamenti biex jinfetaħ l-istazzjon Malti – Malta Television Service. U eventwalment kien Charles stess li fetaħ l-istazzjon.

    “Għalkemm kollox kien jidher miexi ħarir u sewwa dakinhar, kulħadd kellu eċċitament kbir fuqu,” stqarr Charles meta tkellem dwar din il-ġurnata. “Apparti li kien hemm il-preokkupazzjoni biex naraw li kollox imur sew, kellna wkoll id-dubju li l-udjenzi setgħu ma jieħdux grazzja mad-dehra tagħna. In-nies kienu ilhom jisimgħuna fuq ir-radju u ħafna kienu draw u tħabbu ma’ leħinna. Imma issa d-dubju tagħna kien x’ser tkun ir-reazzjoni tan-nies meta tara bixritna. Personalment kont diġà kelli popolarità mhux ħażin u bżajt li se jkun hemm min jgħid – ara, dak hu?! Imma għal grazzja t’Alla nkwetajna għalxejn, għax ma ġrax dak li tħassibna fuqu u n-nies laqgħuna tajjeb ħafna.”

    Fl-1971 Charles sar l-assistent kap tal-programmi tar-radju u tliet snin wara, hu laħaq bħala kap tad-drama u d-dokumentarji. Fl-1987 huwa ngħata r-responsabbiltà bħala deputat kap ta’ Xandir Malta u fl-1991 sar id-direttur eżekuttiv tal-board tal-Public Broadcasting Services u manager ta’ Television Malta.

    Staqsini 20

    Fost ix-xogħolijiet li jibqa’ magħruf għalihom hemm il-programm ‘Staqsini 20′ li hu kien introduċa f’Malta wara li n-nies kienet drat tisimgħu jixxandar bl-Ingliż minn fuq il-General Overseas Service tal-BBC.

    “Il-programm biddel ħafna ismijiet sakemm finalment sar magħruf bħala ‘Staqsini 20′. L-ewwel programm kien ixxandar għall-ħabta tal-1957 meta l-istudios tagħna kienu għadhom f’121 Triq Brittanja, l-Belt, illum magħrufa bħala Triq il-Melita. Dan kien studio żgħir ħafna u meta l-idea ta’ dan il-programm bil-Malti laqtet mill-ewwel l-immaġinazzjoni tas-semmiegħa, lanqas biss kien hemm post għan-nies kollha li xtaqu jattendu. Imbagħad f’Jannar tal-1958 konna mxejna għall-istudios tal-Guardamangia u hemmhekk konna aktar ixxamplati u n-nies setgħu jipparteċipaw b’aktar kumdità. Però ġie żmien meta l-popolarità ta’ dan il-programm tant kibret li ġieli tellgħajnih fit-Teatru Manoel,” irrakkonta Charles.

    Għal dawk li ma jiftakruhx il-programm ‘Staqsini 20′, nistgħu ngħidu li dan kien ibbażat fuq għażla ta’ kliem partikolari li kienu jibgħatu n-nies mid-djar, u panel ta’ individwi kien jipprova jaqta’ dan il-kliem permezz ta’ mistoqsijiet li kienu jagħmlu. Skont Charles, meta l-kliem ma kienx jinqata’ mill-panel, dawk li jkunu ssuġġerewhom, kienu jirbħu lapes tal-fidda.

    Kummentarji

    Ċertament, l-aktar aspett li Charles Arrigo baqa’ magħruf għalih kien ix-xogħol ta’ kummentatur f’bosta okkażżjonijiet statali u kif ukoll reliġjużi. Infatti hu kien wieħed minn tal-ewwel li ħareġ bl-outside broadcasting.

    “Il-kummentarji minn dejjem kienu għal qalbi għax permezz tagħhom stajt nieħu sehem dirett u mill-qrib fl-aktar avvenimenti importanti tal-gżejjer tagħna,” stqarr Charles. Infatti, fost id-diversi kummentarji tiegħu huwa għamel dak ta’ meta Malta saret Repubblika, meta żarna l-Papa Ġwanni Pawlu II, u meta waslet ir-Reġina Eliżabetta II f’pajjiżna.

    Kien ukoll l-ewwel wieħed li mar jagħmel il-kummentarju tal-Karnival t’Għawdex, għalkemm darba minnhom ammetta li l-Karnival ma kienx wisq għal qalbu….

    L-aħħar kummentarju li għamel seħħ tliet ġimgħat qabel miet u dan kien relatat mal-Pontifikal Solenni tal-Konsagrazzjoni Episkopali tal-E.T. Mons. Mario Grech, Isqof t’Għawdex.

    Kien ġentlom

    Fl-1995, Charles Arrigo ngħata l-Midalja Għall-Qadi Tar-Repubblika. Bosta minn dawk li ħadmu miegħu jiftakru s-serjetà u l-professjonalità li dejjem ħadem biha u li kien jesiġi anki minn dawk kollha ta’ madwaru. Madanakollu, Charles baqa’ msemmi wkoll għal kemm kien iħobb jagħti daqqa t’id lil dak li jkun biex anki hu jirnexxi f’dak kollu li jkun qed jagħmel.

    Skont oħtu Evelyn, Charles kellu karattru sod u perfezzjonist u kien kapaċi jċanfrek waħda sewwa jekk ma timxix mar-regoli. Iżda mbagħad kien jgħaddilu wkoll malajr u ma kontx iddum ma tara xi tbissima fuq xufftejh.

    Hu spiss kien isostni illi biex wieħed ipoġġi wara mikrofonu jew quddiem kamera, kellu jkun ippreparat sewwa. “Għandna dejjem inżommu f’moħħna li aħna nkunu qed niġu mistiedna nidħlu fid-djar tan-nies u għalhekk irridu nuru serjetà u professjonalità, kemm fl-ilbies, kemm fil-komportament u anki fil-preparazzjoni li nagħmlu. Jekk wieħed ma jkunx imħejji biżżejjed, ikun qed jonqos bil-kbir kemm lejn is-semmiegħa u kif ukoll lejn it-telespettaturi. F’każ bħal dan, ikun ħafna aħjar jekk wieħed jibqa’ d-dar u ma jippreżenta ruħu quddiem ħadd!”

    Meta darba staqsewh kif jixtieq li jibqgħu jiftakruh in-nies, ir-risposta tiegħu kienet: “Jiena m’għandi l-ebda pretensjonijiet li n-nies se jibqgħu jiftakruni b’xi mod jew ieħor. Imma nispera li jekk jiftakru fija jgħidu: Charles Arrigo kien ġentlom.”

    It-tmiem

    Charles Arrigo ħalliena fl-2006. Miet għall-għarrieda, l-istess bħal ommu, waqt li kien qiegħed ix-xogħol – jaqra silta ta’ rumanz ġdid tal-kollega tiegħu Charles Abela Mizzi u jevalwa l-programmi li kellhom isiru.

    “Kont qed nistennieh għall-ikel,” qaltli Evelyn imbikkma. “Ftit tas-siegħat qabel kien ċempilli kif jagħmel is-soltu biex jara x’kont se nsajjar. Għedtlu ravjul t’Għawdex illum. Kien iħobbu ħafna. Qalli nċempillek qabel nitlaq ħalli titfgħu fil-misħun. Imma sfortunatament dit-telefonata ma waslet qatt. Twieled u miet fix-xandir. U jiena bqajt b’qalbi maqsuma li tlift lill-għażiż ħija b’mod tant ħesrem bla ma qatt kelli ċ-ċans li nsellimlu għall-aħħar darba.”

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (18 il-parti) fit-Torċa tal-14 ta’ Settembru 2014)

    2014.09.14 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

  • Il-ġrajja ta’ Grabiel

    Grabiel De Gabriele (l-ewwel wiehed mil-lemin) flimkien ma' shabu.JPGKarozza tal-linja bhal dik li xtara Grabiel..JPG

    Id-dar l-antika fejn kienet tghix il-familja ta' Pawlu Bianco.JPGIl-gabbana ta' Grabiel.JPG

    Ir-ristorant u t-terrazza ta' Grabiel.JPG

    Aktar ma jgħaddi ż-żmien, Wied il-Għajn qiegħed kull ma jmur jinbena u ftit ftit, l-għelieqi tal-inħawi qegħdin jogħsfru daqs li kieku qatt ma kienu. Infatti llum diġa’ hija diffiċli biex wieħed iġib quddiem għajnejh kif kien dan il-villaġġ għexieren ta’ snin ilu, aħseb u ara jekk irid imur lura għal mijiet ta’ snin. Sa mn’Alla li kultant jitfaċċa xi ritratt antik li jagħtina ħjiel ta’ kif kienu jidhru dawn l-inħawi għax huwa hekk biss li wieħed jista’ jifhem biċ-ċar in-natura pjuttost iżolata li kien jeżisti fiha dan il-post. Huwa wkoll permezz ta’ dawn l-immaġni li wieħed jista’ jara l- evidenza qawwija tal-valur ta’ ċerti binjiet storiċi ta’ dan ir-raħal li sfortunatament illum jinsabu maħnuqa bejn il-bini modern, filwaqt li wħud minnhom qegħdin fi stat imsejken ta’ abbandun li ċertament ma jistħoqqilhomx.

    Iżda mbagħad hemm ċerti ġrajjiet oħra li ftit li xejn jeżisti tagħrif dwarhom jekk mhux fil-memorja pubblika ta’ dawk li baqgħu jiftakruhom. Fost dawn hemm ir-rakkont interessanti dwar ir-ristorant magħruf bħala Ta’ Grabiel, li għalkemm illum għandu dehra moderna li ma tantx tvarja mill-istrutturi tipiċi ta’ żmienna, it-tnissil tiegħu huwa tassew romantiku u individwali. U proprju minħabba l-oriġini mhux tas-soltu ta’ dan ir-ristorant, u anki għax din il-ġrajja tiftaħ tieqa fuq l-istat tal-ambjent u tas-soċjetà ta’ dak il-perjodu, bħala kontribuzzjoni tiegħi f’din ir-rivista, għażilt li nitkellem ma’ wieħed mill-proprjetarji ta’ dan il-post, Pawlu Bianco, sabiex b’hekk il-qarrejja jkunu jistgħu japprezzaw parti mill-istorja ta’ Wied il-Għajn li ormaj għoddha ntesiet….

    Il-bidu ta’ dan ir-rakkont jeħodna lura lejn is-snin ħamsin meta Grabiel De Gabriele, li kien għamel diversi snin jaħdem kemm bħala baħri u kif ukoll bħala sajjied, iddeċieda li jaqleb paġna differenti f’ħajtu billi jittanta xortih f’tip ta’ xogħol għal kollox differenti. Dan kien żmien meta Malta kienet għadha qed tipprova ssib saqajha mill-ġdid wara t-tiġrif u l-ħsara li ħalliet warajha t-Tieni Gwerra Dinjija f’pajjiżna u bosta kienu dawk li kienu qed jaraw kif ser ikomplu jaqilgħu l-għixien ta’ kuljum.

    Grabiel kien jgħix fir-raħal ċkejken ta’ Wied il-Għajn fejn kienu joqogħdu biss madwar għaxar familji. L-ambjent kien għadu rurali ħafna u l-inħawi kienu miżgħuda bl-għelieqi. Anki l-firxa tal-baħar kienet aktar wiesgħa, tant li din kienet tasal sa fejn illum hemm il-bandli ċentrali biswit ir-ristorant ta’ Grabiel.

    Matul ix-xhur tax-xitwa, dan il-villaġġ kien ikun pjuttost trankwill u kemmxejn maqtugħ għalih. Madanakollu fis-sajf, il-post kien jieħu r-ruħ hekk kif għadd ta’ nies, partikolarment dawk tal-inħawi tal-Kottonera, kienu jżuruh regolarment sabiex igawdu l-baħar tal-bajja. Kien dan il-fatt tal-aħħar li ħajjar lil Grabiel biex jittanta jibda negozju żgħir proprju fil-qalba tal-bajja fejn l-aktar li kienu jinġabru n-nies.

    Fl-1953, uħud mill-anzjani li kienu joqogħdu Wied il-Għajn għadhom jiftakru l-ewwel karozza tal-linja li Grabiel xtara b’xi għaxar liri Maltin, tinstaq lejn il-villaġġ tagħhom u tiġi pparkjata ġewwa l-għalqa tiegħu. Huwa kellu madwar erbgħa tomniet raba mdawwra mar-razzett fejn kien joqgħod, liema binja kienet tinsab fejn illum hemm il-waqfa prinċipali tal-karozzi tal-linja ta’ Wied il-Għajn.

    Intant, Grabiel trasforma din il-karozza tal-linja antika fi speċi ta’ gabbana ċkejkna billi neħħielha l-bankijiet tal-passiġġieri u minflok imlieha b’kontenituri bis-silġ sabiex fihom iżomm il-fliexken tal-luminata u tal-birra friski. Għall-ewwel beda jbiegħ l-aktar oġġetti bażiċi u apparti l-luminata hu rama wkoll bis-sigaretti, il-karawett u l-ħobż biż-żejt. Min-naħa l-oħra, sabiex jiġbed aktar l-attenzjoni tal-pubbliku, huwa żebagħ din il-karozza b’kuluri vivaċi li minn dejjem kienu assoċċjati mal-baħar u mas-sajf, fosthom bil-lewn ikħal, ċelest u isfar.

    Kulħadd jaf kemm il-Malti jħobb żaqqu u daqstant ieħor kemm il-baħar għandu tendenza li jiftaħlek l-aptit. Għaldaqstant, dan il-proġett ta’ Grabiel ma riedx wisq biex jieħu r-ruħ f’ħakka t’għajn. Huwa kellu wkoll favorih li l-uniċi ħwienet tax-xorb li kien hemm f’dan ir-raħal kienu jinsabu ħafna aktar il-bogħod mir-ramel tal-bajja. Infatti ħanut minnhom kien qiegħed lejn iż-Żonqor, faċċata tal-pitch tal-waterpolo, filwaqt li l-ieħor li kien ta’ Duminku De Gabriele, ħu Grabiel, kien jinsab fejn illum hemm waqfa tal-karozza tal-linja, biswit id-dar sabiħa u antika fi Triq Sant’Anna, kantuniera ma’ Sqaq San Ġwakkin, fi Pjazza Dun Tarċis Agius. Anki din id-dar partikolari għandha rabta mal-familja ta’ Grabiel peress li għal bosta snin kienet għexet fiha Filumena Bianco, oħt Grabiel, flimkien ma’ żewġha u wliedha, fosthom Pawlu.

    La qed insemmi din id-dar, ta’ min ikun jaf, li skont tagħrif li tani Pawlu, l-ewwel ħanut tax-xorb li qatt kien hemm f’Wied il-Għajn kien fetaħ proprju minn kamra li tinsab taħt din il-binja, fejn sa llum, għalkemm fi stat ta’ abbandun, wieħed għadu jista’ jara l-istruttura tagħha. Nistqarr li hija tassew ħasra li tara post distint bħal dan f’din il-kundizzjoni, l-aktar meta tagħraf li din il-proprjetà ilha wieqfa għal mijiet ta’ snin, hekk kif jixhdu wħud mill-aktar ritratti antiki ta’ dan il-villaġġ fejn huwa evidenti li din id-dar hija waħda minn ta’ l-ewwel li qatt inbniet.

    Imma ejja nkomplu bl-istorja ta’ Grabiel u nimxu għas-sena 1954 meta huwa ddeċieda li jkabbar ftit ieħor u b’hekk ġab it-tieni karozza tal-linja li kellha sservi bħala maħżen tal-prodotti li kien ibiegħ. Dan jikkonferma li n-negozju tiegħu kien qabad sewwa, avolja mhux darba u tnejn li mal-lejl, xi ħallelin kienu jidħlulu fl-għalqa, jiftħu t-twieqi tal-karozzi tal-linja u jisirqu dak li jistgħu jġorru magħhom. Imma dawn kienu l-ftit li jingħaddu fuq l-idejn għax fir-realtà Grabiel kien bniedem maħbub u rrispettat ħafna min-nies, l-aktar minħabba l-qalb tajba tiegħu fejn ma kienx jaħsibha wisq biex jagħti xi flixkun luminata jew xi biċċa ħobż tajba lil dak li jkun, anki meta dan ma jkollux flus biżżejjed.

    Dawn il-gabbani ta’ Grabiel kienu jkunu miftuħa biss fis-sajf. Fix-xhur l-oħra, Grabiel li baqa’qatt ma żżewweġ, kien jgħaddi ż-żmien b’mod aktar trankwill fejn daqqa kien jintasab idur ma’ dawn il-karozzi sabiex jagħmlilhom daqsxejn manutenzjoni u daqq’oħra jmur iħuf u jistrieħ fl-għelieqi flimkien ma’ sħabu fejn dawn kienu joqgħodu jonsbu għall-kwiet.

    Il-karozzi tal-linja ta’ Grabiel baqgħu jservu għan-negozju sas-sena 1960 meta mbagħad bdew deħlin diversi regolamenti tas-sanità u tas-sigurtà u naturalment dawn il-vetturi li anqas dawl ma kellhom fihom, ma setgħux jibqgħu jintużaw aktar għal dan l-iskop u b’hekk mietu mewta naturali. Huma sparixxew minn dan l-ambjent u ftit ftit bdew jintesew, anki peress li mid-dehra, lil ftit ġiethom f’rashom li jieħdulhom ritratt ta’ tifkira, tant li lanqas il-familja ta’ Grabiel stess m’għandha rikordju tagħhom!

    Minflok dawn il-vetturi, Grabiel bena kamra biex isservi bħala gabbana sabiex minnha huwa jkompli jipprovdi s-servizz li ormaj in-nies kienet drat bih. U meta matul is-snin, huwa baqa’ jara l-interess tan-nies jikber, huwa għamel il-kuraġġ u beda jkabbar dan in-negozju tiegħu billi bena żewġt iġnub madwar il-gabbana ħalli b’hekk il-post sar aktar spazjuż u seta’ wkoll jilqa’ n-nies fih. Infatti, peress li s-sittinijiet kienu popolari għar-rock and roll, huwa ħareġ bl-idea li jġib juke-box u quddiemha poġġa numru ta’ madumiet fl-art fejn il-koppji setgħu jiżfnu bil-kumdità kollha għal din il-mużika ferriħija. Anki din l-idea kienet ta’ suċċess u kull ma jmur in-nies bdiet dejjem tiżdied u tinġibed lejn dan il-post li issa kulħadd kien sar jafu bħala ‘Ta’ Grabiel’.

    Pawlu rrakkuntali kemm zijuh kien bniedem intraprendenti u mogħni b’ħafna ħeġġa. Madanakollu mhux kollox ġieh ward u żahar għax infatti kien hemm attentati li ma rnexxewx ukoll. Fost dawn, huwa semmili kif darba minnhom, Bob, ir-raġel Ingliż t’oħt Grabiel, Annie, kien issuġġeriexxa li jinfetaħ mini-golf fl-għelieqi ta’ biswit. Din l-idea għoġbitu lil Grabiel tant li hu xtara dak kollu li kien hemm bżonn u saħansitra żera’ t-turf sabiex jibda jwettaq dan il-proġett. Iżda primarjament minħabba li l-ħamrija tal-inħawi hija pjuttost mielħa, l-aktar minħabba l-viċinanza tal-baħar, dan il-ħaxix qatt ma kiber sewwa tant li finalment Grabiel kellu jaqta’ qalbu u jinsa kollox.

    Fis-snin sebgħin, f’Wied il-Għajn seħħu bosta tibdiliet fejn fosthom ġiet irriklamata l-art mill-baħar, infetħu numru ta’ triqat ġodda inkluż it-triq ta’ max-xatt u nbnew l-ewwel vilel u appartamenti. Dawn ġibdu aktar nies lejn dan il-villaġġ li sadanittant beda jikber ftit ftit. Infatti, Pawlu infurmani illi sal-1978, bosta mill-appartamenti li kien hemm f’Wied il-Għajn kienu joqogħdu fihom għadd ta’ individwi Ingliżi li kienu jaħdmu mal-militar u li kienu għażlu dawn l-inħawi qrib il-baħar bħala residenza.

    Hekk kif daħlu s-snin tmenin, fir-raħal ta’ Wied il-Għajn bdew jinbtu wkoll numru ta’ lukandi, fosthom il-lukanda Jerma Palace li kienet tilqa’ fiha bosta turisti. Kif bosta jafu, kollox jaħdem bħala katina, speċjalment fil-qasam tan-negozju. B’hekk, kull investiment ġdid beda jgħin biex ikompli jatratta l-pubbliku lejn dan ir-raħal u dan għen biex il-ġid seta’ jinqasam bejn dawk in-negozjanti kollha li bdew jagħmlu l-kuraġġ u jiftħu xi negozju fl-inħawi. Ovvjament, anki x-xogħol ta’ Grabiel żdied sewwa u mill-gabbana tiegħu wieħed seta jixtri aktar varjetà ta’ ikel.

    Iżda kien proprju f’dan il-perjodu, meta fl-età ta’ 78 sena, Grabiel ħalla din id-dinja u n-negozju li hu kien rawwem bl-għaraq ta’ xbinu, ġie akkwistat min-neputijiet tiegħu. B’rispett lejn zijuhom u anki għax in-nies kienet drat il-post b’dan l-isem, meta snin wara dan in-negozju għadda minn rinovazzjoni kbira fejn dan tkabbar għal ristorant li jinkorpora fih anki terrazza, huma ddeċidew li jħallu l-isem Grabiel u b’hekk dan l-individwu u l-memorja tiegħu baqgħu mwaħħdin ma’ dawn l-inħawi.

    Min jaf x’jidhirlu Grabiel li kieku kellu jirritorna llum sabiex jara kemm kiber il-proġett tiegħu wara aktar minn sittin sena, l-aktar meta f’dawn l-aħħar snin, dan ir-ristorant ġie rinovat? Fl-istess ħin, min jaf kemm jiddiżappunta ruħu li kieku kellu jintebaħ li bosta mil-lukandi li hu ra jitwieldu, illum sfaw fix-xejn, fosthom is-sbejħa Jerma Palace li issa saret l-għajb ta’ dan ir-raħal.

    Meta staqsejt lil Pawlu dwar il-futur tar-ristorant Grabiel, huwa assigurani li għalkemm dan it-tip ta’ xogħol jitlob ħafna mpenn, hu flimkien ma’ ħutu Karmenu, Giovanni u Mario, se jibgħu jistinkaw bħalma għamlu f’dawn l-aħħar għoxrin sena sabiex isaħħu dan in-negozju li beda zijuhom. Ormaj, dan ir-ristorant li huma tant stinkaw biex iżommu fuq saqajh, sar parti minn ħajjithom. Imma ċertament nistgħu ngħidu wkoll li r-ristorant ta’ Grabiel jilgħab karta sinifikanti ħafna fl-istorja soċjali tar-raħal ta’ Wied il-Għajn.

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fir-rivista Leħen ir-Ramla (Pubblikazzjoni Annwali maħruġa mill-Għaqda Bajja San Tumas), Ħarġa Nru. 16, Sajf 2014)

    2014.09.11 / no responses / Category: Articles