Archive for the ‘Torca – Features & Articles’ Category

• IL-KULURI TAĊ-ĊINA (1 Parti) Il-Belt Ipprojbita

  

  

  Riċentement, bħala rikonoxxenza għal numru ta’ artikli li ktibt fit-Torċa dwar iċ-Ċina, iċ-Ċentru Kulturali taċ-Ċina f’Malta rrakkommanda lill-Ministeru Kulturali f’Beijing sabiex jistedinni nżur lil pajjiżhom. U f’ħin bla waqt, sibt ruħi naqta’ xewqa kbira li kelli li nara liċ-Ċina u li nsir naf aħjar lil niesha.

  Tlajt iċ-Ċina flimkien ma’ erbgħa Maltin oħra: Anna Maria Gilson mid-Dipartiment tal-Edukazzjoni, il-fotografi Wistin Baldacchino u Mary Attard, u l-artista Ray Axiaq. Qattgħajna tnax il-ġurnata mill-isbaħ niskopru l-bliet ta’ Beijing u Shanghai. Il-ġranet għaddew bħal ħolma u mn’Alla li ħadt kwantità kbira ta’ ritratti u ta’ filmati, għax kieku ma kontx nemmen li kont tassew hemmhekk.

  Dokumentarju u Esebizzjoni Artistika dwar iċ-Ċina

  Meta rritornajna lura Malta, iċ-Ċentru Kulturali taċ-Ċina f’pajjiżna talabna nagħmlu preżentazzjoni lill-membri tiegħu sabiex naqsmu magħhom l-esperjenza tagħna.

  Jiena pproduċejt dokumentarju ta’ madwar siegħa bl-isem Travelogue: The Colours of China li issa jista’ jiġi segwit fuq Youtube permezz ta’ dan il-link: https://www.youtube.com/watch?v=HlHIDVjYzGQ

  Min-naħa l-oħra, sħabi tellgħu esebizzjoni ta’ ritratti u xogħolijiet artistiċi fil-Gallerija tal-Arti taċ-Ċentru Kulturali taċ-Ċina li jinsab f’173, Triq Melita l-Belt. Din il-wirja bl-isem ta’ Chinoiserie II se ddum miftuħa sad-9 ta’ Jannar 2015.

  Ħafna minn dawk li jafuni u partikolarment dawk li qatt ma żaru liċ-Ċina, ħajjruni sabiex nikteb sensiela ta’ artikli dwar din l-esperjenza tiegħi. L-Editur Prinċipali tat-Torċa, Sandro Mangion, laqa’ mill-ewwel din il-proposta u għalhekk, minn din il-ġimgħa, se nkun qed naqsam magħkom dak li jiena skoprejt waqt iż-żjara tiegħi fiċ-Ċina.

  Id-daħla tal-Belt Ipprojbita

  Iddeċidejt li niddedika l-ewwel artiklu lill-Belt Ipprojbita…. Kont ilni s-snin naqra u nara d-dokumentarji dwarha. Imma nassigurakhom li hekk kif sibt ruħi fil-wesgħa ta’ quddiem id-daħla prinċipali tagħha li ġġib l-isem ta’ Wumen jew Il-Kanċell tal-Meridjan, bqajt bla kliem. Għaldaqstant, nista’ nimmaġina x’kienu jħossu dawk il-priġunieri tal-gwerra li kienu jinġiebu f’dan il-post sabiex jiġu ppreżentati lill-Imperatur jew dawk l-imsejkna li kienu jingħataw il-piena kapitali proprju f’dan il-lwog.

  L-ogħli tal-binja ta’ din id-daħla jilħaq it-38 metru u infatti hija l-ogħla struttura fil-Belt Ipprojbita. Nistqarr li bla ma trid, tħossok imċekken ħdejn dak il-kobor kollu u hekk kif tibda ddawwar rasek u tilmaħ ħames torrijiet jgħassu fuqek minn kull naħa, bilkemm jagħtik li titniffes. U dan meta għadek barra….

  Il-funzjoni ta’ din il-belt

  Il-Belt Ipprojbita kienet tintuża bħala l-Palazz Irjali minn fejn l-imperaturi kienu jamministraw il-pajjiż u wkoll jgħixu flimkien mal-familji tagħhom fi żmien id-Dinastiji Ming u Qing. Infatti, għal madwar 500 sena, hija serviet bħala r-residenza ta’ 24 imperatur sakemm finalment Aisin Gioro Puyi, l-aħħar imperatur tad-Dinastija Qing, abdika fl-1911.

  Din il-belt bdiet tinbena fl-1406 mill-Imperatur Chengzu tad-Dinastija Ming u ħadet 14 il-sena biex tlestiet. Ħadmu fuqha mal-100,000 tekniku u miljuni ta’ ħaddiema. Dan il-kumpless inbena mill-injam u huwa l-akbar wieħed tax-xorta tiegħu fid-dinja.

  Intuża wkoll għadd ta’ rħam abjad li nġieb minn Fangshan li jinsab fil-limiti ta’ Beijing u anki ammont kbir ta’ granit mill-Provinċja Hebei. F’dawk il-perjodi, ma kienx faċli biex dan il-materjal jitwassal sa dan il-lwog minħabba li ma kienx jeżisti l-makkinarju adatt. Madanakollu, iċ-Ċiniżi rnexxielhom iwettqu dan il-proġett grandjuż billi ġarrew il-ġebel fuq rombli tal-injam matul l-istaġun tas-Sajf, filwaqt li fl-istaġun bikri tax-xitwa, huma ħaffru bjar kull nofs kilometru u minnhom tellgħu l-ilma li kienu jxerrdu mal-art sabiex dan isir silġ u jżerżqu l-ġebel fuqu.

  9,999.5 binja

  L-art li nbient fuqha din il-belt tkopri l-arja ta’ 720,000 metru kwadru u għandha forma rettangolari. Fuqha nbnew palazzi, paviljuni, pjazez u ġonna mill-ifjen u b’kollox, wieħed isib 9,999.5 struttura fejn l-iżgħar waħda, tesa’ biss taraġ tal-injam.

  M’hemmx 10,000 struttura minħabba li f’dak iż-żmien, iċ-Ċiniżi kienu jemmnu li l-imperatur alla Hade kellu dan l-ammont ta’ kmamar fil-Palazz tal-Ġenna u għalhekk l-imperatur ta’ din l-art, li kien meqjus bħala ibnu, b’rispett, ma setax ikollu palazz kbir daqs ta’ missieru. Ta’ min isemmi li dawn il-kmamar kollha kienu maħsuba biex itawwlu kemm jista’ jkun il-ħajja tal-imperatur.

  Il-kobor ta’ din il-belt

  Matul is-snin, partijiet mill-Belt Ipprojbita ġew restawrati jew mibnija mill-ġdid iżda t-tqassim oriġinali tagħha dejjem inżamm. Fil-fatt, l-istrutturi tagħha nbnew b’mod ordnat fuq ass ċentrali li jaqsam bejn il-parti tat-tramuntana u dik tan-nofsinhar. Dawn il-partijiet jirriflettu il-filosofija tradizzjonali tal-yin u l-yang u tal-Ħames Elementi filwaqt li jindikaw ukoll il-ġerarkija fewdali.

  Ħitan ta’ 10 metri jdawwru l-belt kollha u f’kull kantuniera wieħed isib torri tal-għassa. Foss wiesgħa 52 metru mimli bl-ilma, jdawwar dawn il-ħitan fuq in-naħa ta’ barra sabiex b’hekk dan il-lwog ikun protett aħjar.

  Mhux ta’ b’xejn li jingħad li dan il-lwog huwa wieħed mill-aktar imfittxija mit-turisti għax qatt ma rajt daqstant nies ta’ kull pajjiż deħlin f’post wieħed f’ħajti! Infatti, f’ħin minnhom saħansitra ltqajna ma’ grupp turisti Maltin. Iżda ħaġa tal-iskantament, din il-belt tant hi kbira, li jirnexxielha tibla’ lil kulħadd ġewwa fiha bla ma tintela’ qatt.

  L-akbar pjazza fil-Belt Ipprojbita hija Taihe Dian u għandha arja ta’ 30,000 metru kwadru. Fiha għadek issib ammont ta’ kontenituri kbar tal-bronż li kienu jimtlew bl-ilma bħala protezzjoni kontra n-nar. L-ilma kien jiġi provdut permezz ta’ xmara li ġiet mgħoddija minn naħa minnhom tal-palazz. Fl-istess ħin, din ix-xmara kienet tilqa’ fiha wkoll l-ilma li kien jinġabar fil-post wara xi ħalba xita, apparti milli kienet isservi wkoll bħala dekorazzjoni arkitettonika, l-aktar minħabba l-pontijiet sbieħ li trikkbu fuqha.

  Min-naħa l-oħra, fi pjazza magħrufa bħala l-Kanċell tal-Armonija Suprema wieħed isib il-binja li quddiemha l-imperatur kien iħaddem il-poter tiegħu, itella’ ċerimonji u jilqa’ l-ministri tiegħu. Hawnhekk, wieħed isib ukoll l-ikbar statwi ta’ par iljuni fil-belt kollha fejn l-iljun maskili għandu ballun taħt idejh filwaqt li dik femminili tidher tilgħab ma’ ferħ ta’ ljun.

  Is-sagrifiċċji u l-pjaċiri tal-imperatur

  Fatt kurjuż huwa illi f’din il-belt, wieħed isib ukoll il-Palazz tal-Astinenza, magħruf hekk minħabba li fih l-imperatur kien jinġabar matul il-perjodu meta huwa kien ikollu jsum għal tliet ijiem qabel iwettaq iċ-ċerimonja sagrifikali lis-sema u lill-art.

  Naturalment, l-imperatur kellu wkoll lok għall-pjaċiri, fosthom id-dritt għall-ammont kbir ta’ konkubini li kienu jgħixu ġewwa din il-belt. Dawn il-konkubini kienu jkunu tfajliet sbieħ li jintagħżlu biex jagħtu gost bil-preżenza tagħhom lill-imperatur. Iżda mhux kull konkubina kienet torqod b’mod regolari mal-imperatur, tant li kien hemm min minnhom jesperjenza dan darba f’għomru jew qatt! Il-bużillis kien li ġaladarba tfajla tkun konkubina, f’każ li l-imperatur ma jieħux grazzja magħha, din kienet titwarrab f’rokna tal-belt u tiġi njorata, iżda ma titħalla qatt tiżżewweġ lil ħaddieħor! L-uniku skop ta’ dawn il-konkubini kien li jirnexxielhom ikollhom wild mill-imperatur għax b’hekk huma kienu jitilgħu ‘l fuq fil-ġerarkija u jiżdidilhom il-poter tagħhom. Infatti dik il-konkubina li binha jirnexxielu jilħaq imperatur wara l-mewt ta’ missieru kienet saħansitra ssir l-Imperatriċi Armla.

  Miljun oġġett prezzjuż

  Minħabba l-kobor enormi ta’ din il-belt, mhux possibbli li taraha kollha iżda ċertament għajnejk għandhom biżżejjed fuqhiex jitpaxxew b’dak li tilħaq tara. L-irfinar tad-diżinji fl-injam tal-binjiet u d-dekorazzjonijiet b’kuluri mill-isbaħ huma meravilja fihom infishom. Daqstant ieħor huma sbieħ l-oġġetti li l-kmamar huma mżejjna bihom.

  Meta din il-belt kienet għadha tiffunzjona, ħadd ma seta’ jidħol fiha mingħajr permess u għalhekk hija magħrufa bħala l-Belt Ipprojbita. Imma wara li ntemmet id-Dinastija Qing, fl-1925, dan il-lwog ġie stabbilit bħala mużew tant li llum hemm min isibu wkoll bħala l-Mużew tal-Palazz. Intant, minn din il-belt, inġabru madwar miljun oġġett prezzjuz li ġew esebiti fis-swali tagħha. Dawn jikkonsistu f’oġġetti maħduma mill-bronż u mill-fuħħar, arti u tradizzjonijiet tad-Dinastiji Ming u Qing, arloġġi, tpinġijiet, skulturi u teżori oħra.

  Fl-1961 din il-belt kienet waħda mill-lwogi li ntagħżlu biex jiġu kkonservati u preservati bħala parti mill-wirt kulturali tal-pajjiż. Fl-1987, il-UNESCO għarrfitu bħala Wirt Kulturali Dinji.

  Il-Ġnien Imperjali

  Fuq in-naħa ta’ wara tagħha, din il-belt tinkludi wkoll il-Ġnien Imperjali li fih kienu jistrieħu l-Imperatur u l-familja tiegħu flimkien mal-konkubini.

  Hemm madwar 20 struttura ġewwa dan il-ġnien, fosthom paviljuni, kmamar, torrijiet u swali. Kollha ghandhom l-istil distint tagħhom u kollha ġew mibnija b’mod simmetriku u f’ordni ta’ ġerarkija.

  Għadd ta’ pjanti u siġar tħawwlu f’dan il-lwog, b’uħud minnhom evidentement illum jgħoddu żmien żemżem. Inbniet ukoll vaska sabiex tinħoloq atmosfera ta’ serenità u paċi.

  Barra minn hekk, f’naħa minnhom, issawwret għolja artifiċjali bil-blat tal-Għadira Taihu. Fin-nofs tagħha ġie ffurmat għar, mentri fil-ġnub ttellgħu turġien li jwasslu sal-quċċata. Hemmhekk l-imperatur flimkien mal-familja tiegħu kienu jitilgħu waqt ċelebrazzjonijiet partikolari sabiex igawdu x-xenarju mill-isbaħ tal-inħawi li toffri din l-għolja.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela IL-KULURI TAĊ-ĊINA (L-1 Parti) fit-Torċa tal-4 ta’ Jannar 2015)

  Share on Facebook

  2015.01.04 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Pawsa ta’ serenità

  

  

  

  

  Dan iż-żmien hu sabiħ wisq hekk kif bosta nies ikunu għatxana biex igawdu l-ferħ li jġibu magħhom il-Milied u l-istennija għal sena ġdida. Il-ġmiel ta’ dawn il-jiem huwa li din l-atmosfera tkun imferrxa madwar diversi pajjiżi fid-dinja fejn kull nisel ikun qiegħed jiċċelebra dawn il-ġranet bil-mod distint tiegħu. Madanakollu, fl-istess ħin, il-ħlewwa ta’ dawn il-mumenti hija li għalkemm ikun hemm ċertu diversità, dawn l-attivitajiet joħolqu eku universali ta’ kuntentizza u ta’ gost. Mhux li kien xi darba d-dinja titgħallem kif twessa’ din il-pawsa ta’ serenità għat-tul tas-sena kollha….

  Presepji barranin f’Dar Karmni Grima

  Bħalissa, l-għaxqa ta’ dawn id-differenzi ħelwin li jiġu ċċelebrati f’pajjiżi differenti tista’ titgawda ġewwa l-Mużew Dar Karmni Grima fl-Għarb, Għawdex fejn wieħed isib esebizzjoni vasta ta’ presepji li nħadmu f’pajjiżi oħra. Din l-esebizzjoni bl-isem ‘Dawk li jemmnu f’Ismu’ se ddum miftuħa sal-4 ta’ Jannar 2015.

  “Dawn il-presepji maħduma bl-idejn intbagħtu minn numru ta’ missjunarji Maltin u Għawdxin li qed jaħdmu f’kommunitajiet ġewwa artijiet oħra,” fissirli Dun Gerard Buhagiar, ir-Rettur tas-Santwarju tal-Madonna ta’ Pinu.

  “Għal dawn il-ġranet iddeċidejna li noħolqu din il-wirja sabiex permezz tagħha nuru l-universalità u l-unità li jeżistu madwar id-dinja tagħna. Għalkemm il-festa tat-twelid ta’ Ġesù hija waħda universali, kull poplu għandu l-mod tipiku tiegħu ta’ kif jiċċelebra din it-tifkira għażiża. U dawn il-presepji sempliċi imma distinti jesprimu din id-diversità kulturali fil-karatteristiċi varji tagħhom.”

  Infatti, ħarsa lejn dawn il-presepji turi illi għalkemm il-figuri tal-Madonna, San Ġużepp u l-Bambin f’maxtura huma dejjem fundamentali, xorta waħda jibqa’ dejjem lok għal kreattività msensla minn tradizzjonijiet u kulturi differenti.

  Ngħidu aħna fil-presepju tal-aboriġini tal-Awstralja maħdum mill-injam, naraw lill-Bambin Ġesù b’ġilda skura u b’wiċċu mżejjen b’marki taż-żebgħa tipiċi ta’ din il-kultura. Barra minn hekk, minflok il-baqra u l-ħmara, insibu annimali partikolari ta’ dan il-kontinent, fosthom il-kangaru.

  Min-naħa l-oħra, il-presepju tal-Guatemala huma maħdum b’figuri mdaqqsa taċ-ċaqquf. Fih jolqtuk ħafna l-ilwien sbieħ tad-drapp li jżejjen qiegħ il-presepju u kif ukoll id-diżinji kkuluriti li jsebbħu l-kostumi tal-pasturi.

  Daqstant ieħor jiġbdek il-presepju tal-Brażil fejn il-pasturi huma mfassla mid-drapp u l-kostumi tagħhom jirriflettu l-użanzi tal-pajjiż.

  Il-presepju tal-Bambin Ġesù narawh ukoll jistkenn għad-dell tat-tinda mwaqqfa mill-Indjani tal-Amerika ta’ Fuq. Hawnhekk it-tarbija hija mgeżwra sewwa bejn il-gvieret hija u tilqa’ r-rigali li ġabulha n-nies tal-inħawi.

  Il-mużiċisti lebsin kappell kbir abjad huma l-ewwel ħaġa li tara hekk kif tersaq lejn il-presepju tal-Messiku. Mill-ġdid, il-figuri tal-Madonna u ta’ San Ġużepp huma rrappreżentati b’mod divers minn dak li aħna mdorrijin naraw is-soltu.

  “Din il-wirja turi s-sbuħija ta’ kull nazzjon hekk kif b’daqsxejn ta’ presepju, il-viżitaturi jistgħu josservaw il-karatteristiċi varji ta’ kulturi differenti u anki ta’ snajja’ partikolari. Kif tista’ tara, uħud mill-pasturi huma maħduma mill-fuħħar kif ġeneralment ikunu tagħna, għalkemm bi stili differenti. Imma mbagħad hemm ukoll pasturi maħduma miz-zokk taż-żebbuġa, mill-weraq tal-qamħirrun u minn ġebel uniku tal-post.”

  Naturalment, ma setax jonqos li din l-esebizzjoni tinkludi wkoll il-Bambin tax-xemgħa ta’ Karmni Grima li ormaj jgħodd snin mhux ħażin.

  Il-Milied ta’ Karmni Grima

  “Karmni Grima kellha devozzjoni kbira lejn il-misteru tal-Milied. Infatti, apparti dan il-Bambin, f’din id-dar sibna wkoll xi forom li permezz tagħhom hi kienet tagħmel il-bambini ċkejknin tax-xemgħa biex tqassamhom lit-tfal,” spjegali Dun Gerard.

  Forma minn dawn hija esebita f’waħda mill-vetrini li juru xi oġġetti li kienu jappartjenu lil Karmni. Presepju ieħor ħelu tagħha kien juri lill-Madonna u lil San Ġużepp ibennu lill-Bambin f’benniena li ħolqot hija stess.

  “Dan il-Bambin l-ieħor kien ta’ Mons. Ġużeppi Portelli, ir-Rettur li bena s-Santwarju ta’ Pinu,” kompla jfissirli.

  Dar spiritwali

  Kif kont hemm, ħadt l-opportunità biex nara wkoll il-bqija tal-Mużew li oriġinarjament kien id-dar li fiha kienet toqgħod Karmni Grima.

  “Għalkemm din il-proprjetà sservi bħala eżempju ta’ dar rurali antika fejn wieħed jista’ japprezza l-arkitettura ta’ dari u diversi għodod tal-agrikoltura, wieħed ma jridx jinsa li hawnhekk kienet toqgħod mara qaddisa. B’hekk, apparti minn kollox, din id-dar twassal messaġġ spiritwali,” fakkarni Dun Gerard.

  Infatti, fil-bitħa ta’ dan il-post, fuq il-ħwat mimlija ilma li minnhom kienu jixorbu l-annimali li trabbew f’din id-dar, il-viżitatur jilmaħ xbieha tal-Madonna ta’ Pinu akkumpanjata mill-kliem li Karmni Grima semgħet lil Madonna tgħidilha.

  Kif beda kollox

  “Fis-seklu 19, l-epoka li twieldet fiha Karmni Grima, kien hemm qima kbira lejn il-Verġni Mbierka, l-aktar minħabba li saru diversi dehriet tagħha. Kif isemmi Mons. Nikol G Cauchi fil-ktejjeb dwar ħajjet Karmni, f’dik l-epoka kienet sinifikanti ħafna id-Domma tal-Kunċizzjoni Immakulata ta’ Sidtna Marija li ġiet ipproklamata b’mod l-iktar solennii fil-Vatikan mill-Papa Piju IX, fit-8 ta’ Diċembru 1854, meta Karmni kellha tnejn u għoxrin sena.”

  “Din l-imħabba lejn il-Madonna kienet qawwija ferm fl-Għarb fejn kien hemm numru ta’ knejjes u kappelli ddedikati għaliha. Fost dawn kien hemm il-knisja tal-Madonna ta’ Pinu li kienet tinsab f’nofs triq bejn id-dar tal-familja ta’ Karmni u l-għelieqi tagħhom fl-inħawi tal-Ġordan. Infatti, Karmni ħadet id-drawwa li tieqaf issellem lill-Madonna kull darba li tgħaddi minn hemm.”

  “Kien jum fix-xahar ta’ Ġunju 1883, meta Karmni kellha 45 sena, li waqt li kienet sejra lura lejn darha mill-għalqa tagħhom, semgħet leħen isejjħilha mill-knisja ta’ Pinu. Il-mara daħlet fil-knisja u hemm semgħet lil Madonna tlissen ‘Għid tliet Ave b’tifkira tat-tliet ijiem li ġismi dam fil-qabar’.”

  Għall-ewwel, Karmni ma tkellmet ma’ ħadd dwar dak li seħħ sakemm eventwalment fetħet qalbha mal-ħabib tagħha Franġisk Portelli li wkoll kellu qima kbira lejn il-Madonna. Infatti, Franġisk stqarr li anki hu kien sema’ l-leħen tal-Madonna u lilu rrakkomandatlu d-devozzjoni lejn il-pjaga tal-ispalla tal-Iben Divin tagħha, li kienet saritlu bit-toqol tas-salib fil-ħin li kien qiegħed iġorru għall-Kalvarju. Għalkemm inizzjalment dawn it-tnejn żammew dawn il-ġrajjiet mistura bejniethom, meta ġurnata waħda sar miraklu ma’ omm Franġisk, in-nies saret taf b’kollox u minn hemm kibret id-devozzjoni lejn il-Madonna ta’ Pinu li finalment waslet biex inbena s-santwarju li naraw illum.

  Presepju b’pasturi Maltin

  “Ġewwa dan il-mużew għandna wkoll xi tifkiriet ta’ Franġisk Portelli fosthom dan il-presepju kbir li għalih hu ħadem dawn il-pasturi li qed tara bi stil Malti. Għalhekk dan il-presepju jirrifletti wkoll is-soċjetà rurali lokali ta’ dak iż-żmien,” urieni Dun Gerard.

  Tassew, il-pasturi kienu lebsin kostumi partikolari ferm, inkluż il-kabozz u l-għonnella.

  Mużew relatat mas-Sejħa ta’ Pinu

  Hemm ħafna aktar x’wieħed jara f’din id-dar fosthom il-kmajra fejn Karmni kienet tinġabar titlob u l-kwadru tal-Madonna li kienet tintasab quddiemu. Barra minn hekk, wieħed isib ukoll diversi aċċessorji li kienu jużaw hi u n-neputija tagħha Marinton li wkoll għexet f’din id-dar u li fl-aħħar snin ta’ ħajjitha għaddiet din il-proprjetà bħala legat lill-Knisja biex isservi bħala mużew sabiex fih jiġu kkonservati l-oġġetti li kienu jappartjenu lil Karmni jew li b’xi mod għandhom x’jaqsmu mas-Sejħa ta’ Pinu.

  Iżda ċertament waħda mill-isbaħ tifkiriet li viżitatur ta’ din id-dar jieħu lura miegħu, hija s-sens ta’ serenità u paċi li jinsab f’dan il-lwog. Minn fuq is-setaħ wieħed igawdi l-hena li ġġib magħha veduta mill-isbaħ tal-inħawi tal-madwar. Filwaqt li minn twejqa miżbugħa bl-ikħal, wieħed jista’ jsegwi dak li kienet tara Karmni kull fil-għodu meta tittawwal minn hemm: il-knisja tal-Madonna ta’ Pinu bil-fanal tal-Ġordan fl-isfond.

  L-aħħar artiklu

  Hekk kif ħallejt dan il-mużew u rħejtilha nsuq lejn l-Imġarr biex nirkeb il-vapur li kellu jeħodni lura Malta, ħassejt sodisfazzjon kbir li din is-sensiela ‘Kobor il-Malti’ kellha tagħlaq b’dan l-artiklu. Dan minħabba li permezz ta’ dan l-artiklu partikolari, apparti li trattajt l-aspett reliġjuż li jifforma parti mis-sinsla tas-soċjetà tagħna, kelli ċ-ċans nuri wkoll kif kobor il-Malti jista’ wkoll jiġi espress fil-wisa’ ta’ kulturi oħrajn.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (30 Parti) fit-Torċa tat-28 ta’ Diċembru 2014)

  Share on Facebook

  2014.12.28 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Il-kartolini postali Maltin

  

  

  Kont ilni nixtieq niltaqa’ ma’ Chev. Dr. Anthony J. Abela Medici minħabba li għal bosta snin, huwa kien id-Direttur tal-Laboratorju Xjentifiku Forensiku tal-Pulizija ta’ Malta. Madanakollu, hekk kif dil-ġimgħa rnexxieli nisraqlu siegħa, minflok dwar il-forensika, sibt ruħi nitkellem miegħu dwar passjoni kbira li daħlet f’ħajtu qajla qajla filwaqt li hu kien qiegħed isegwi passatemp ieħor.

  Iffissat dwar l-istorja postali ta’ Malta

  “Minn mindu kont żgħir kont iffissat dwar l-istorja postali ta’ Malta,” stqarr mill-ewwel Abela Medici. “Iz-ziju ta’ ommi kien jiġbor il-bolol u ħajjarni biex nibda nġemmagħhom jien ukoll. Dak iż-żmien, niftakar li Godwin Said kien ħareġ l-ewwel katalogu żgħir bi tliet fuljetti tal-marki postali tal-irħula u xtrajthom. U fost il-listi li kien fihom, nilmaħ dik ta’ Ħad-Dingli; ir-raħal li jien trabbejt fih man-nanna u maz-zijiet.”

  “Fl-1964 kelli 14 il-sena u tħajjart nixtri l-ewwel bolla komuni iżda li kellha t-timbru ta’ Ħad-Dingli. Kienet tiswa erbatax il-xelin u għamilt sena u nofs inġemmgħa l-flus għaliha, sakemm fl-aħħar xtrajtha. Imbagħad dort għat-timbri l-oħra u maż-żmient, għaqqadt kollezzjoni kbira mhux ħażin. Biex insibhom, kont indur in-negozjanti kollha tal-bolol li kien hemm il-Belt. Dak iż-żmien kien hemm ħafna għalkemm illum ma baqa’ ħadd minnhom.”

  Il-fieri tal-filatelija u l-kartolini postali

  Il-kollezzjoni kompliet tiżdied u tespandi sakemm darba minnhom, huwa sar jaf bil-fieri tal-filatelija li kienu jittellgħu f’pajjiżna.

  “Bdejna mmorru jien u l-mara nfittxu għal timbri differenti tal-posta ta’ Malta,” kompla jirrakkonta Abela Medici. “Issa dawn it-timbri ħafna minnhom kont issibhom fuq il-kartolini li kienu jkunu f’pakketti sħaħ. Min jaf kemm il-darba kelli nixtri pakkett sabiex nakkwista timbru wieħed li kien jinteressani! B’hekk ftit ftit, bla ma oriġinarjament kelli l-ħsieb, sibt ruħi niġbor kwantità kbira ta’ kartolini li finalment anki huma ħadu l-forma ta’ kollezzjoni u għalhekk bdejt nikkatalogahom.”

  Minn dawn il-kartolini, huwa sab ruħu wkoll jinteressa ruħu fl-istorja ta’ pajjiżna, tant li huwa wettaq riċerka sfieqa, partikolarment fejn tidħol il-filatelija.

  Katalogi tal-kartolini postali

  “Meta fl-2008 bdejt naħseb biex nirtira, uliedi ħajjruni biex nibda nippubblika r-riċerka li kont għamilt ħalli b’hekk ix-xogħol kollu li għamilt matul diversi snin ma jtirx mar-riħ.”

  Hekk tnissel l-ewwel volum ta’ Abela Medici fejn jidħlu dawn il-kartolini: Maltese Picture Postcards: The Definitive Catalogue (Volume 1: The Early Years 1898 – 1906).

  “Għalkemm forsi ħafna minna jgħoddu l-kartolini bħala xi ħaġa komuni, fir-realtà, huma jiffurmaw parti mill-istorja viżiva ta’ pajjiżna. Kif spjega sewwa Dr Giovanni Bonello fl-introduzzjoni ta’ dan il-ktieb, dawn il-kartolini jipprovdu riserva sinifikanti ferm ta’ xbiehat ta’ niesna, tal-kultura tagħna u ta’ pajjiżna illi probabbli, li kieku ma kienx għal dan il-mezz ta’ kommunikazzjoni, kienu jintilfu kompletament. Barra minn hekk, għal ħafna minn dawk li għexu fil-perjodu ta’ qabel l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-kartolini kienu l-uniku mod kif wieħed seta’ jara xeni ta’ pajjiżi oħra, speċjalment dawk li kienu pjuttost diffiċli biex iżżurhom,” spjegali.

  L-ewwel kartolina postali

  “Fatt interessanti huwa illi l-ewwel kartolina postali ħarġet fuq rakkomandazzjoni ta’ Dr Emanuel Herrmann, li kien Kanċillier tal-Ministeru tal-Kummerċ Awstrijakk. Huwa ssuġġerixxa din l-idea f’artiklu tiegħu li ġie ppubblikat fl-1969 u hekk kif il-gvern tal-imperu Awstrijo-Ungeriż aċċettaha, bdew jiġu stampati dawn il-kartolini li ħarġu għaċ-ċirkulazzjoni. Ma għaddiex wisq żmien biex tħajjru pajjiżi oħra u b’hekk bdiet din id-drawwa li jintbagħtu l-kartolini. Ftit ftit, in-nies bidlet din id-drawwa f’passatemp hekk kif ħabta u sabta, nibtu bosta kolletturi u l-kartolini bdew jiġu stampati fi kwantitajiet kbar. Hekk jew hekk kienet ferm irħas li tibgħat kartolina milli li tibgħat ittra bl-envelop.”

  L-ewwel xbieha ta’ Malta li ġiet użata bħala kartolina

  “L-ewwel stampa li nafu biha s’issa bi xbieha ta’ Malta li ġiet użata bħala kartolina, ġiet impustatata fl-1872 u kienet turi xena tal-Port il-Kbir. Din l-istampa kienet tifforma parti minn serje ta’ ritratti li ġew ippubblikati minn kumpanija tat-tbaħħir fl-1857.”

  “Min-naħa l-oħra, l-Uffiċċju Postali ta’ Malta ġie trasferit lill-gvern kolonjali lokali f’Jannar tal-1885 u l-awtoritajiet postali Maltin ħarġu l-ewwel kartolini postali fl-istess xahar. Dawn kienu juru xbieha ta’ ras ir-Reġina Vittorja.”

  Kartolini jgħinu biex tiġi rkuprata l-istorja

  Qallibt dan il-katalogu b’interess hekk kif bdejt nara dawn il-kartolini b’għajnejn oħra. Fhimt illi ktieb bħal dan ma kienx iservi biss għall-kollezzjonisti u n-negozjanti tal-kartolini postali imma anki għal dawk li kellhom interess fl-istorja u fis-soċjetà Maltija.

  “Għandek tkun taf li mhux darba u tnejn li dawn ix-xbiehat għenu sabiex tiġi rkuprata l-istorja ta’ pajjiżna, ngħidu aħna fejn jidħol ir-restawr ta’ xi bini antik,” għarrafni Abela Medici. “Każ minnhom kien dak tal-funtana li tinsab ir-Rabat Malta, filwaqt li eżempju ieħor kien il-proġett ta’ Biagio Steps fejn kien hemm il-ħtieġa li jiġi kkonfermat kif kienu t-twieqi oriġinali tal-post li kienu waqgħu waqt il-gwerra.”

  Ħadt gost nifli x-xeni Maltin li kienu jidhru fuq dawn il-kartolini ta’ dari hekk kif bdejt inqabbilhom ma’ dawk ta’ llum. Uħud għarafthom imma oħrajn ilhom snin li għosfru mill-ambjent Malti u għaldaqstant, apprezzajt il-kartolini aktar u aktar għax kieku ma kien ikolli qatt iċ-ċans li narahom b’għajnejja.

  Meta ntebaħ bl-entużjażmu tiegħi, Abela Medici beda jurini partijiet mill-kollezzjoni tiegħu ta’ kartolini li llum tlaħħaq il-fuq minn 40,000 kartolina!

  “Ħassejtni obbligat li naqsam dak kollu li rnexxieli niġbor u niskopri flimkien mal-pubbliku,” huwa stqarr. “Permezz ta’ din il-kollezzjoni vasta, ħarġu kartolini antiki ferm li qatt ma kienu ddokumentati qabel. M’għandix dubju li hemm ħafna individwi li se jsibu din il-kollezzjoni utli jew interessanti għalihom, speċjalment dawk li japprezzaw il-Melitensia.”

  Abela Medici poġġieli f’idejja t-tieni volum li għadu kif ħareġ – Maltese Picture Postcards: The Definitive Catalogue (Volume 2: The Divided Backs 1904-1914 (A-G)).

  “Wara tant ħidma, issa lestejt ukoll it-tieni volum. U hekk kif kiteb Dr William Zammit fl-introduzzjoni ta’ dan il-ktieb, din il-pubblikazzjoni dokumentata b’riċerka dettaljata, mill-llum il-quddiem se tibda tifforma parti mill-memorja kollettiva nazzjonali ta’ pajjiżna għall-ġenerazzjonijiet li jmiss.”

  Infatti l-kartolini maqsuma fi stampi, diżinji, pitturi u ritratti li ħarġu matul is-snin imsemmija jservu bħala vetrina ħelwa ta’ dak kollu li jagħmilna Maltin.

  Kien impossibbli li nara l-kartolini kollha minħabba l-ammont kbir li għandu Abela Medici u għalhekk se jkolli nistenna l-pubblikazzjoni tal-volumi li jmiss. Min jaf jekk hux il-volumi kollha, bħat-tnejn li diġà ħarġu, hux ser ikunu ddedikati lil Snoopy, il-kelb tiegħu li ma telaqx għal mument wieħed lil sidu u li għal siegħat twal akkumpanjah matul dan ix-xogħol tiegħu.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (29 Parti) fit-Torċa tal-21 ta’ Diċembru 2014)

  Share on Facebook

  2014.12.21 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• L-Album tal-Priġunieri tal-Gwerra

  

  

  Ġurnata minnhom, ġewwa l-binja tal-Arkivji Nazzjonali ta’ Malta fir-Rabat, tfaċċat mara anzjana mill-Kanada. F’idejha kellha xi dokumenti, fosthom album ta’ missierha li kien imur lura għall-Ewwel Gwerra Dinjija. Hi xtaqet tkun taf jekk l-arkivisti tagħna kienux isibu xi interess fl-oġġetti li ġabet magħha. Stenniet b’attenzjoni biex tara r-reazzjoni tal-arkivista. U hekk kif dan beda jqalleb il-paġni, għajnejh xegħlu…..

  George H Salter

  Missier Marylyn Peringer kien George H Salter. Huwa kien Ingliż u matul il-perjodu tal-Ewwel Gwerra Dinjija, kien jifforma parti mill-armata Brittanika. Xogħolu ġabu Malta meta huwa ngħata r-responsabbiltà li jieħu ħsieb il-Kampijiet tal-Priġunieri tal-Gwerra li nfetħu f’pajjiżna. Fost id-dmirijiet tiegħu, huwa kien iżomm rendikont tal-flus li kienu jirċievu l-priġunieri mingħand qrabathom u ħbiebhom u mbagħad kien jgħaddihomlhom għall-użu tagħhom.

  Mir-rimarki li ħallewlu wħud mill-priġunieri fl-album tiegħu, fosthom il-Prinċep von Hohenzollern, jidher li Salter kien bniedem ġust f’xogħolu. Għall-kuntrarju, uffiċċjali oħrajn kienu jabbużaw mir-rati tal-kambju meta kienu jbiddlulhom il-flus, filwaqt li numru ieħor kienu jitolbuhom kummissoni esorbitanti biex jaqduhom.

  Malta – in-Ners tal-Mediterran

  Għalkemm Malta ma nvolvietx ruħha direttament f’din il-gwerra, xorta waħda hija kellha rwoli sinifikanti mmens. Fosthom diversi binjiet pubbliċi ġew mibdula fi sptarijiet sabiex pajjiżna jirċievi għadd ta’ suldati midruba. Infatti, għall-ħabta ta’ Jannar 1916, f’Malta kien hawn madwar 20,000 sodda mqassma fi 28 sit għal dan il-għan. Mhux ta’ b’xejn li f’dan iż-żmien, pajjiżna sar magħruf bħala in-Ners tal-Mediterran.

  Malta tilqa’ l-priġunieri tal-gwerra

  Sehem ieħor li ngħata lil pajjiżna kien illi jilqa’ fih il-priġunieri tal-gwerra li kienu qed jinqabdu waqt l-attakki. B’hekk f’Malta bdew jinfetħu diversi Kampijiet tal-Priġunieri fosthom fil-Forti Verdala, f’San Klement, f’San Salvatore u fil-Polverista.

  Fatt interessanti huwa illi flimkien mal-priġunieri li kien hemm fil-Kamp ta’ Verdala, fis-7 ta’ Mejju 1917, ingħaqad ukoll Dr Enrico Mizzi, li snin wara sar Prim Ministru ta’ Malta, minħabba li kien favur it-Taljani. Huwa nżamm f’dan il-post sat-13 t’Awwissu 1917 sakemm ittella’ ġuri.

  Priġunier ieħor kien il-Ġermaniż Karl Doenitz. Huwa ntbagħat fil-kamp ta’ Verdala wara li l-U Boat tiegħu UB 68, li tagħha kien il-kmandant, għerqet fit-3 t’Ottubru 1918 lejn in-naħa tax-xlokk ta’ Sqallija. Skont dokumenti li rrefera magħhom Giovanni Bonello, jidher li Doenitz kellu karattru pjuttost riservat u ta’ ftit kliem. Fil-kamp kien waqa’ f’dipressjoni akuta għax bħal donnu li kien daħħalha f’rasu li l-U-Boat intilfet minħabba xi żball li għamel hu. Intant, aktar tard fit-Tieni Gwerra Dinjija, Doenitz laħaq Gran Ammirall u wara s-suwiċidju ta’ Hitler, kien huwa li sar il-Kanċillier tat-Tielet Reich.

  L-album ta’ Salter

  Għalkemm f’diversi kotba nsibu informazzjoni dettaljata dwar dak li seħħ matul dawn il-gwerer, l-album ta’ Salter serva bħala mezz sinifikanti sabiex jitfa’ dawl fuq dak li kien qed jiġri f’dawn il-Kampijiet tal-Gwerra, partikolarment fejn tidħol ir-relazzjoni tal-uffiċċjali tal-armata ma’ dawn il-priġunieri.

  Fost il-paġni tiegħu, wieħed isib għadd ta’ kummenti b’lingwi differenti, firem, diżinji u tpinġijiet. Mill-kitba tal-priġunieri, wieħed jista’ jinnota li għalkemm dawn kienu ġejjin minn pajjiżi, kulturi u livelli tas-soċjetà differenti, huma kienu jaqsmu l-istess fehmiet fejn tidħol ix-xewqa kbira li jirritornaw lejn pajjiżhom u lejn djarhom, in-niket minħabba li nħonqot il-libertà tagħhom u d-dwejjaq peress li fil-kampijiet ma tantx kien hemm wisq x’tagħmel.

  Fatt ieħor interessanti li wieħed jista’ jsegwi huwa kif żvolġiet ħajjet dawn il-priġunieri li ġew maqbuda u sfurzati jgħixu flimkien f’dawn il-kampijiet ma’ nies li ma kienux jafu, filwaqt li għadd ta’ suldati oħra minn pajjiżhom kienu qed jiġġieldu u jitqatlu matul il-gwerra.

  Dawn in-narrazzjonijiet flimkien ma’ għadd ta’ informazzjoni, illustrazzjonijiet u dettalji oħra siewja, inġabru mill-Arkivji Nazzjonali ta’ Malta ġewwa l-ktieb li ġie ppubblikat dan l-aħħar bl-isem ‘The Salter Album: Encounters in Malta’s Prisoner of War Camps 1940 – 1920′.

  Il-ġrajja tal-koppja Salter

  Waqt it-tnhedija ta’ dan il-ktieb, attendiet ukoll bint Salter li llum għandha 78 sena. Naturalment, ħtaft l-opportunità sabiex nisma’ ġrajjietha direttament minn għandha. Wara kollox, ħajjet Marylyn hija marbuta mill-qrib ma’ pajjiżna minħabba li ommha kienet Maltija.

  Infatti, il-ġrajja ta’ omm Marylyn ġiet ukoll irrakkuntata u nkluża f’dan il-ktieb, hekk kif permezz ta’ awtobijografija li hija ħalliet li bintha, din setgħet tgħaddi aktar informazzjoni lill-arkivji tagħna.

  Kien fl-1917 meta Mary Tabone applikat sabiex tibda taħdem fil-Kamp tal-Priġunieri tal-Gwerra ġewwa Verdala u wara li qagħdet għall-eżami meħtieġ, hija u tfajla oħra ntagħżlu meta ġew l-ewwel fir-riżultati. Iżda hawnhekk inqala’ l-bużillis hekk kif uħud mill-Maltin tkażaw kif kien qed jingħata x-xogħol lin-nisa meta kien hemm tant irġiel tal-familja li kellhom bżonn jaħdmu. Tant tqajjmet polemika illi wara li dawn iż-żewġ tfajliet ġew aċċettati, ħarġet regola ġdida li għal dan ix-xogħol, irġiel biss setgħu japplikaw.

  Sadanittant, Mary sabet ruħha taħdem flimkien ma’ Salter li b’paċenzja kbira ħarriġha f’xogħolha. It-tfajla ma damitx ma nġibdet lejn dan ir-raġel tant ġentili u tal-galbu li kien iħobb il-mużika bħalha. U meta ntebħet li hu ma kienx qed joħroġ ma’ sħabu meta dawn kienu jmorru jixorbu fil-ħwienet tax-xorb, darba minnhom, hija stednitu għall-ikel ħalli jiltaqa’ mal-familja tagħha.

  Hekk bdiet din il-ħbiberija bejn dawn it-tnejn u ftit ftit dawn bdew jinġibdu lejn xulxin. Madanakollu, huma kellhom iżommu l-emozzjonijiet tagħhom mistura f’qalbhom minħabba li Salter kien miżżewweġ u kien jinsab waħdu hawn Malta peress li martu ma xtaqitx takkumpanjah fi gżiritna.

  Is-snin gerrbu u l-gwerra ntemmet. U hekk kif bosta nies madwar Malta bdew jiċċelebraw, qalb Mary infniet hekk kif f’tebqa t’għajn, wara li għalaq il-Kamp tal-Priġunieri tal-Gwerra, hija tilfet xogħolha u anki lil Salter li kellu jħalli lil pajjiżna.

  Ħajjet dawn iż-żewġ individwi kompliet għaddejjha separatament għal bosta snin fejn Mary żżewġet Malti li kien jgħix l-Amerika u telgħet tgħix hemmhekk. Iżda wara sena, hija sfat armla minħabba li żewġha miet f’inċident. Xi żmien wara mietet ukoll mart Salter wara marda li kellha.

  B’mod jew ieħor, id-destin reġa’ laqqa’ lil dawn it-tnejn flimkien u huma ntebħu li kienu għadhom jinħabbu, tant li żżewġu wara ftit. Minn dan iż-żwieġ twieldet Marylyn u ħajjet il-koppja kienet sabiħa, sakemm bdiet it-Tieni Gwerra Dinjija li firdithom mill-ġdid, did-darba, għal dejjem.

  Dan ġara wara li Mary u bintha telqu lejn l-Amerika meta l-Ingilterra sofriet l-ewwel bombardament, filwaqt li Salter baqa’ f’pajjiżu biex jgħin f’din il-gwerra li reġgħet inqalgħet. Iżda fl-1942, huwa miet bit-tuberkolożi u Marylyn sfat orfni ta’ sitt snin.

  Xi ġranet wara, ommha Mary rċeviet l-affarijiet li kien ħallha żewġha warajh, fosthom dan l-album b’tant rikordji. Kien hemm li hija bdiet tirrakkonta lil bintha dwar il-ġrajja tagħha u ta’ żewġha.

  L-awtobijografija ta’ Mary Salter

  Għadda ż-żmien u Mary iddeċidiet li tikteb l-awtobijografija tagħha sabiex tħalli rikordju ta’ dak li għaddiet minnu. Meta lestietha, ittantat kemm il-darba biex tippubblikaha imma qatt ma rnexxielha. Finalment, hija rregalat dan ix-xogħol lil bintha waqt ċelebrazzjoni ta’ għeluq sninha u sena wara l-omm mietet wara li daħlet għal operazzjoni u ma ħarġitx ħajja mill-isptar.

  “Min jaf kemm tkun kuntenta ommi li kieku kellha tara dan il-ktieb li fih jinkludi l-ġrajja tagħha flimkien ma’ dik ta’ missieri u dak li għaddew minnu fil-Kampijiet tal-priġunieri tal-Gwerra,” qaltli Marylyn b’tonn nostalġiku.

  Kien tassew mument sinifikanti meta Marylyn irregalat kopja ta’ dan il-ktieb lill-Ambaxxatur tal-Ġermanja, Klaus-Peter Brandes, li apparti li attenda għal din il-funzjoni, huwa għen ukoll sabiex dan il-proġett seta’ jitwettaq.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (27 Parti) fit-Torċa tat-30 ta’ Novembru 2014)

  Share on Facebook

  2014.11.30 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Mitluf wara l-ħin

  

  

  Ix-xitan ma jaħti xejn

  Qatt innutajtu li bosta drabi, l-arloġġi tal-knejjes ma jaqblux bejniethom? Meta darba staqsejt dwar dan, xi ħadd semmieli t-tradizzjoni li tgħid li dak kien ġest li jsir apposta biex iħawwad lix-xitan, sabiex jekk dan jersaq lejn il-knisja, ma jkollux idea liema wieħed minnhom kien il-ħin it-tajjeb.

  “Kollha ħmerijiet dawk!” ħatafni mill-ewwel Stephen Zammit, espert fil-qasam tal-arloġġi. “Li kieku naqbad insemmilek dwar l-għidut żbaljat li nisma’, lanqas nieqaf!”

  “Mela għandek tkun taf li meta kienu jsiru żewġ kampnari fi knisja, l-arluġġar ma kienx jagħmel żewġ magni, imma magna waħda. Għaldaqstant, meta kien jitpoġġa arloġġ fuq il-kampnar l-ieħor, dan kien isir biss għall-bilanċ tal-estetika. Infatti, bosta drabi l-minutieri tal-arloġġ l-ieħor kienu jkunu biss miżbugħa fuq il-ħajt u ġeneralment dawn kienu juru nofsinhar.”

  L-arloġġ tal-Mużew Marittimu

  Qatta’ ħamiem inħasdet, tgerrxet u taret il-bogħod hekk kif ħabta u sabta, mill-kampnar li konna ħdejh, bdew ħerġin moti sbieħ u sodi.

  “Xi ġmiel hux?” staqsini Stephen hekk kif rama jgħodd bil-mod id-daqq tal-qniepen. Il-ħoss waqaf eżatt kif waqaf jgħodd hu.

  “Dak nafu bl-amment jien,” qalli hekk kif beda jispjegali x-xogħol li kien wettaq fuq l-arloġġ li jinsab fuq il-bejt tal-bini tal-Mużew Marittimu li jinsab il-Birgu.

  “Oriġinarjament, dan l-arloġġ li nħadem fid-19 il-seklu, kien jinsab ġewwa kampnar żgħir li kien iħares fuq Baċir Numru 1. Imbagħad, wara li tmexxa għal hawn, l-uċuħ ta’ dan l-arloġġ bdew jagħtu fuq Bormla, l-Isla u l-Belt Valletta.”

  Mitluf wara l-arloġġi sa minn ċkunitu

  “L-ewwel interess fl-arloġġi tqanqal fija meta bdejt immur nisma’ l-quddies fil-knisja ta’ Ħ’Attard. Ta’ tifel li kont, affaxxinajt ruħi bl-arloġġ li kien hemm fil-kampnar,” beda jirrakkuntali Stephen.

  “Imbagħad, meta kelli madwar 11 il-sena, tħajjart nibda nsewwi l-iżveljarini li kienu jaħdmu bil-ħabel. Kull wieħed li kont insib wieqaf kont niftħu u noqgħod ninnutah sabiex nipprova nifhem għaliex ma kienx qed jaħdem. Ftit ftit bdejt nintebaħ bil-partijiet li ma kienux f’posthom jew li jkunu tkissru. Hekk kif kont nagħraf li kien hemm xi parti miksura, kont immur nordnaha mingħand aġent tal-ispare parts tal-arloġġi li kien hemm il-Belt. U meta din tasal, kont nara li npoġġiha f’postha u l-arloġġ jerġa’ jaħdem.”

  Minn hemm ma damx ma dar għall-arloġġi tal-idejn, li għalkemm kienu iżgħar u b’hekk kien jeħtiġielhom iktar attenzjoni, xorta waħda sab irkaptu tagħhom. Stqarr li kienet l-hena tiegħu meta kien jerġa’ jisma’ t-tektik regolari ta’ arloġġ li ma kienx jaħdem għax b’hekk kien iħoss li reġa’ tah il-ħajja.

  Involut fl-arloġġi tal-knejjes b’mod aċċidentali

  Is-snin gerrbu u Stephen kompla jinvolvi ruħu f’din is-sengħa tat-tiswija tal-arloġġi.

  Ġara li darba minnhom, ir-Reverendu Kanonku Louis Suban, li dak iż-żmien kien il-Kappillan tal-Imsida, iltaqa’ maz-ziju ta’ Stephen fejn fosthom qallu kemm xtaq isib lil xi ħadd li kien kapaċi jsewwielu l-arloġġ antik tal-parroċċa li nħadem fit-18 il-seklu.

  “Zijuwi rrakkommandani għalkemm ma qallux li jien kont in-neputi tiegħu u l-kappillan ikkuntattjani. Min-naħa tiegħi, ħassejtni tassew eċitat li kont ser naħdem fuq arloġġ daqstant antik. Mort narah u sibt li kellu xi partijiet li kienu ddeterjoraw biż-żmien. U wara li bdiltlu u rranġajtlu dak li kien hemm bżonn, dan l-arloġġ prezzjuż reġa’ beda jaħdem u hekk għadu s’issa!” qalli kburi.

  L-arluġġara Maltin ta’ dari

  “Inzerta li Fr. Suban għandu interess fl-arloġġi minħabba li l-antenati tiegħu kienu jagħmluhom. Infatti kienu huma li ħadmu l-arloġġi tal-parroċċa ta’ Marsaxlokk u ta’ Ħal-Safi. Inċidentalment xi familjari tiegħu ħadmu anki fuq dan l-arloġġ,” spjegli Stephen hekk kif ħareġ ċavetta mill-but u daħħalni fil-kampnar sabiex nara mill-qrib l-istruttura tal-mekkaniżmu tal-arloġġ.

  Qatt ma rajt magna daqstant kbira ta’ arloġġ u f’għajnejja dehret pjuttost ikkumplikata. Intant, fuq parti minn dan il-mekkaniżmu stajt nara l-firma mnaqqxa – Brothers Suban. Malta. 1896.

  “Ġeneralment, kemm l-arluġġara u kif ukoll dawk li jagħmlu xogħol ta’ tiswija fuqhom kienu jħallu marka apposta sabiex jiddokumentaw xogħolhom,” fehemni Stephen hekk kif ipponta subgħajh lejn firma oħra.

  Did-darba kien hemm miktub: Matthew Dutton. London. 1810.

  “B’dan il-mod insibu min bena s-sistema oriġinali, meta u fejn. Permezz ta’ dawn l-indikazzjonijiet, sirt konxju minn kemm kellna arluġġara u nies li jsewwu l-arloġġi matul dawn l-aħħar sekli f’pajjiżna. Imma sfortunatament, mhux kulħadd kien iħalli l-firma tiegħu u b’hekk, għalkemm ikun ċar li min ħadem l-arloġġ kien Malti, ma jkollniex idea dwar min kien eżatt.”

  Stephen kompla jfehemni dwar kemm iħossu ddiżappuntat meta jisma’ lil ċerti persuni jitkellmu dejjem fuq l-istess arluġġara, bħallikieku ma kienx hemm oħrajn ukoll.

  “Ngħidu aħna, ħafna jsemmu lil Michelangelo Sapiano peress li hu kien tassew prolifiku fil-qasam tal-arloġġi. Però dan inzerta għex fi żmien meta kien hawn għatx kbir għall-arloġġi u hu għaraf jisfrutta l-opportunità. Infatti, Sapiano ħadem madwar 21 arloġġ ta’ diversi parroċċi f’Malta, inkluż dak ta’ Ħal-Luqa.”

  “Jiena ħdimt fuq l-arloġġ li hemm Ħal-Luqa ta’ Sapiano u hemmhekk rajt b’għajnejja u missejt b’idejja l-inġenjosità li kellu dal-bniedem. Immeraviljajt ruħi hekk kif bdejt nifli s-sistema li ħadem fil-mekkaniżmu ta’ dan l-arloġġ sabiex biha jirregola tliet minutieri tal-ħin u waħda li turi d-data.”

  Madanakollu, skont Stephen, Sapiano tħarreġ f’din is-sengħa mal-familja Tanti li mmanifatturaw madwar sebgħa arloġġi tal-knejjes, fosthom dak tal-Qrendi u ta’ Ħal-Tarxien. Però dawn ftit li xejn qatt issemmew.

  “U mhux dawk biss. Hemm ħafna aktar arluġġara Maltin li ma nitkellmux dwarhom. Fosthom hemm Demanuele li ħadem l-arloġġ tal-parroċċa ta’ Ħaż-Żabbar, Muscat li mmanifattura l-arloġġ taċ-Ċitadella t’Għawdex u ċertu Gauci li ftit nafu dwaru.”

  Il-mekkaniżmu tal-arloġġi

  Għal dawn l-aħħar tletin sena, Stephen kellu l-opportunità li jaħdem fuq l-arloġġi ta’ diversi parroċċi u lwogi oħra u għalhekk biż-żmien, huwa rabba’ istint naturali ta’ kif jagħraf bejn ix-xogħol ta’ arluġġar u ieħor. Fl-istess ħin, huwa dara jagħraf ċerta uniformità bejn il-bażi ta’ kull struttura mekkanika tal-arloġġi u b’hekk isawwret fih l-esperjenza neċessarja biex isewwi l-arloġġi kollha li jsib quddiemu.

  “Ħares lejn dawn it-tliet sezzjonijiet tal-arloġġ,” talabni Stephen. “Innota kif dik tan-nofs hija mdendla ma’ pendlu sabiex tirregola l-ħin, filwaqt li s-sezzjonijiet l-oħra qegħdin hemm biex imexxu l-kwarti u s-siegħat.”

  Matul din id-diskussjoni tagħna, konna akkumpanjati mit-tektik regolari tal-arloġġ. Iżda f’daqqa waħda, parti mis-sistema ċċaqalqet u f’kemm trodd salib, il-mekkaniżmu kollu donnu ħa l-ħajja, hekk kif aktar sezzjonijiet mill-istruttura metallika bdew jimxu, jduru u jperpru, filwaqt li lieva twila bdiet tiġbed u timbotta l-imrietel tal-ħadid mal-qniepen li kien hemm il-fuq, sabiex dawn idoqqu u jimmarkaw il-ħin.

  It-tnejn skittna għal mument sabiex napprezzaw is-sengħa ta’ min ħadem dik is-sistema.

  “Probabbli inti taħseb li jiena drajthom dawn l-esperjenzi u li allura m’għadhomx jimpressjonawni,” kiser is-silenzju Stephen, hekk kif id-daqq tal-qniepen waqaf u l-apparat reġa’ kkalma għat-tektik tal-polz regolari tiegħu. “Però kif qed tara għadni nsibhom affaxxinanti wisq u għalkemm ilni snin naħdem fuqhom, baqgħu jimmeraviljawni.”

  Jista’ jkun li bla ma jaf, Stephen jinħakem ukoll mill-ġibda naturali li jħoss lejn it-toni mużikali li tħaddem is-sistema, hekk kif apparti dax-xogħol, huwa wkoll vjolinista mal-Orkestra Filarmonika ta’ Malta.

  “Niġi nirregola dan l-arloġġ darba f’ġimgħa,” qalli Stephen hekk kif beda jimmanipula t-tliet piżijiet tal-arloġġ u jien erħejtilha nsegwi dak li kien qed jagħmel.

  Invenzjoni ġdida biex l-arloġġi jaħdmu weħidhom

  “Sa ftit tas-snin ilu, parti mix-xogħol tas-sagristana kien li jagħtu l-ħabel lill-arloġġi tal-knejjes. Ngħidu aħna sal-2008, l-arloġġ li hemm fil-Kon-Kattidral ta’ San Ġwann il-Belt, kien jingħata l-ħabel kuljum sabiex juri l-ħin tajjeb.”

  “Apparti li dan kien strapazz inutli fuq in-nies involuti, il-konnessjoni kontinwa mas-sistemi ta’ dawn l-arloġġi setgħet ukoll tqanqal xi ħsarat. Kien għalhekk li meta fl-2008 ġejt imsejjaħ biex nirrestawra dan l-arloġġ, issuġġerejt li miegħu tintrama wkoll sistema sabiex dan jibda jieħu l-ħabel b’mod awtomatiku perjodikament u b’hekk ħadd ma jkollu għalfejn jimmanipulah. Naturalment, minn żmien għal żmien, xorta waħda jkollu bżonn xi arranġamenti żgħar; bħal meta jkun irid jaqleb id-data minn xahar għall-ieħor peress li mhux ix-xhur kollha għandhom l-istess tul ta’ ġranet.”

  L-istess sistema saret ukoll fuq l-arloġġ maestuż magħruf bħala Ta’ Pinto li jinsab fil-Palazz tal-President ġewwa l-Belt Valletta.

  “Jiena kelli x-xorti nirrestawra dak l-arloġġ li għandu mekkaniżmu interessanti ferm. Infatti jekk tħares sewwa lejh tara li dan l-arloġġ ma jimmarkax biss il-ħin imma anki x-xahar, il-ġurnata u saħansitra l-fażijiet tal-qamar. Biex juri l-ħin, għandu biss minutiera waħda tas-siegħat u dik turik li l-arloġġ huwa antik ħafna. Infatti kelli naħdem b’reqqa kbira fuqu minħabba li ż-żmien għamlu fraġli ħafna,” fissirli Stephen.

  “Li kieku kellek tara l-makkinarju ta’ dan l-arloġġ, kont tista’ tapprezza s-sistema li tmexxi kollox, fosthom anki l-figuri li jdoqqu l-qniepen. Infatti, l-erbgħa figuri tal-metall għandhom kontra-piż kull wieħed li jiġbidhom lura u jimbuttahom il-quddiem fuq il-qniepen sabiex jindaqqu. Il-figura tax-xellug u l-oħra tal-lemin idoqqu l-kwarti b’mod alternat fuq qniepen differenti, filwaqt li ż-żewġ figuri tan-nofs idoqqu l-istess qanpiena tas-siegħa u jalternaw ukoll. Ta’ min jgħid illi din is-sistema ta’ alternazzjoni mhux qiegħda hemm sempliċiment bħala disinn imma għax l-arloġġ ma jiflaħx jerfa’ żewġ affarijiet f’salt.”

  Ġieli sakkruh fil-knisja

  “Ma nixba qatt inħares lejn l-arloġġi u wisq anqas nitkellem dwarhom,” stqarr Stephen hekk kif ta daqqa t’għajn tal-aħħar lejn l-arloġġ tal-Mużew Marittimu u għalaq il-bieb warajh.

  “Kull meta mmur naħdem fuq xi arloġġ, ma nkunx nista’ nirreżisti t-tentazzjoni li nibqa’ hemm siegħa oħra ħalli nikkonferma li kollox qed jaħdem tajjeb. Bla ma naf kif, nintilef u kultant imn’Alla li ċċempilli l-mara biex turini li sar il-ħin.”

  “Saħansitra sakkruni darbtejn fi knisja għax wara s-siegħat kollha li qattgħajt hemm fuq, insew li kont għadni fil-kampnar,” qalli Stephen filwaqt li daħak waħda bil-qalb.

  (Dan l-artiklu jifforma parti mis-sensiela KOBOR IL-MALTI (26 parti) fit-Torċa tas-16 ta’ Novembru 2014)

  Share on Facebook

  2014.11.16 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Iċ-Ċiniż li baqa’ Malta

  

  

  Il-Ħadd li għadda bosta minna erħejnilha lejn iċ-ċimiterji ta’ madwar il-gżejjer tagħna sabiex insellmu lil qrabatna jew lil xi ħbieb li m’għadhomx magħna.

  Ħafna kienu dawk li ħadu magħhom bukketti sbieħ ta’ fjuri kkuluriti u jfuħu sabiex jitpoġġew fuq l-oqbra safrana tal-ġebla kiesħa tal-franka jew fuq l-irħam samm abjad karti jew iswed daqs il-lejl. Ġest li apparti t-turija ta’ rispett u mħabba, donnu jipprova wkoll jagħti l-ħajja fejn jidher li m’hemmx.

  Oħrajn ħadu ħsieb ukoll inaddfu l-oqbra billi naqqew xi ħaxix ħażin li kiber maż-żmien jew bidlu xi ritratt li jkun sfar bis-snin.

  Eluf ta’ xemgħat ħomor inxtiegħlu sabiex bil-fjamma tagħhom kiebja jakkumpanjaw it-talb impespes jew fil-qalb li ntqal għall-bżonnijiet tal-erwieħ.

  Id-dmugħ ġelben fuq ħaddejn bosta individwi. Anki fuq ta’ dawk li qrabathom ilhom snin li ħallewhom imma li l-firda baqgħet tqanqalhom.

  Insibhom interessanti wisq dawn ir-ritwali tas-soċjetà tagħna li tibqa’ tgħożż lil dawk li ħabbet anki wara mewthom; kultant anki billi tibqa’ titrattahom daqs li kieku għadhom ħajjin.

  Miexja matul it-trejqat taċ-ċimiterju tal-Addolorata, stajt ninnota dawn il-ġesti kollha. Qalbi ngħafset għal dawk l-oqbra li baqgħu għera għax donnu ħadd ma mar iżurhom. Imma mbagħad ċertu dati li qrajt fuqhom tawni x’naħseb li forsi dik il-familja ntemmet u b’hekk, ma fadalx aktar min iżurha.

  L-oqbra ta’ Xu Huizhong u Gu Yanzhao

  Wasalt quddiem l-oqbra li mort inżur jien: dak ta’ Xu Huizhong u ta’ Gu Yanzhao, iż-żewġ inġiniera Ċiniżi li mietu f’pajjiżna waqt li kienu qed jaħdmu fuq il-Baċir Numru 6. Filwaqt li Xu kien miet mewta traġika, Gu kien ħalliena minħabba kawża ta’ mard.

  Ir-ritratti tagħhom ħarsu lejja u jiena sellimtilhom f’isem pajjiżhom u f’isem pajjiżi. B’turija ta’ rispett, poġġejt bukkett kriżantemi bojod u sofor li skont l-użanza Ċiniża jissimbolizzaw in-niket u s-swied il-qalb. Imbagħad skont il-kultura tiegħi, tlabt lil Alla biex jagħtihom il-mistrieħ ta’ dejjem.

  Niftakar li meta staqsejt lil xi individwi Ċiniżi, l-għala dawn iż-żewġ persuni ndifnu hawn Malta u ma ttieħdux lura f’pajjiżhom, huma kienu nfurmawni illi kienu l-familjari tagħhom stess li għażlu hekk. Skont il-kultura Ċiniża, dawn kellhom jindifnu fil-pajjiż li ħadmu għalih għax hekk biss setgħu jistrieħu fil-paċi ta’ dejjem: billi meta jitlesta l-proġett li kienu ġew biex jaħdmu fuqu, huma jkunu għadhom ‘preżenti’ fuq l-istess art. Barra minn hekk, il-familjari xtaqu wkoll li permezz ta’ din id-deċiżjoni, dawn l-għeżież tagħhom jibqgħu jiġu miftakra b’rispett mill-poplu li huma kienu marru biex jagħtuh daqqa t’id.

  Xorta waħda, tħassibt dwar x’iħossu llum il-familjari ta’ dawn l-individwi li kellhom iħallu lil min ħabbew daqstant il-bogħod minn arthom.

  Midalja tal-Qadi tar-Repubblika għall-inġinier Xu Huizhong

  Dal-ħsieb ma ħallinix bi kwieti u għalhekk iddeċidejt li nitkellem mal-ex-Ministru Laburista, Reno Calleja, li fl-1979, kien intbagħat mill-Prim Ministru Duminku Mintoff sabiex jagħti l-Midalja tal-Qadi tar-Repubblika lill-familjari tal-inġinier Xu Huizhong peress li huwa tilef ħajtu traġikament fis-16 ta’ Marzu 1979 waqt li kien qed jaqdi dmiru fil-bini tal-baċir.

  “Dik hija ġurnata li jiena ma ninsa qatt!” stqarr mill-ewwel Calleja hekk kif bdejna nitkellmu. “Anzi, nista’ ngħid li personalment ngħodd dak il-mument bħala l-akbar wieħed fil-karriera politika tiegħi. Napprezzah tant għax dakinhar ħassejt li jien kont parti mill-istorja ta’ pajjiżi fejn Malta kienet qed tagħti ġieħ kbir lil ħaddiem barrani wara mewtu, minħabba li hu miet waqt li kien qed jgħin lil pajjiżna.”

  Il-ftehim ta’ għajnuna bejn Malta u ċ-Ċina

  Calleja jiftakar sewwa ż-żmien meta kien qiegħed isir il-ftehim maċ-Ċina sabiex din tgħin lil pajjiżna jiġi fuq saqajh.

  “F’dawk is-snin anki ċ-Ċina kienet relattivament fqira iżda xorta tat daqqa t’id lil Malta. U huwa f’ġesti bħal dawn li tara l-veru ħbiberija ta’ pajjiż: meta jgħinek f’mumenti meta lanqas hu ma jkun jiflaħ wisq,” sostna Calleja.

  “Il-pass għaqli li kien għamel Mintoff, meta xahar wara Nixon, fl-1972, tela’ ma’ delegazzjoni Maltija sabiex jiltaqa’ ma’ Mao Zedong, kien ġie apprezzat wisq. U grazzi għal din id-deċiżjoni, għadna ngawdu l-frott ta’ ħbiberija kbira ma’ dan il-pajjiż li llum stagħna sewwa.”

  Għadd ta’ ħaddiema Ċiniżi jgħinu fil-bini tal-Baċir Nru. 6

  “Apparti li kienu tawna għajnuna finanzjarja, iċ-Ċiniżi għenuna ħafna billi bagħtu fostna għadd ta’ ħaddiema tekniċi sabiex iwettqu numru ta’ proġetti kbar f’pajjiżna, fosthom il-Baċir Numru 6,” kompla jispjegali Calleja.

  “Dawn il-ħaddiema Ċiniżi ħadmu spalla ma’ spalla mal-Maltin u niesna stagħnaw fil-prinċipji ta’ kif wieħed għandu jaħdem fuq xogħolu hekk kif bdew jinnutaw il-kultura tagħhom. Kultura ta’ nies li għandhom umiltà kbira, bżulija liema bħalha u sens ta’ dover qawwi lejn pajjiżhom. L-entużjażmu li l-Maltin raw fost il-ħaddiema Ċiniżi, huma u jaħdmu bi preċiżjoni u b’għaqal, anki jekk kienu qed jagħmlu dan għall-pajjiż ieħor, ispirathom biex anki huma jagħmlu bħalhom. U jekk il-ħaddiema Ċiniżi kienu qed jaħdmu b’tant dedikazzjoni biex jagħmlu lil pajjiżhom kburi bihom, anki l-ħaddiema Maltin kienu qed jistinkaw daqshom biex pajjiżhom ikun jafulhom,” qalli Calleja.

  “Meta l-Baċir Numru 6 tlesta u saret iċ-ċerimonja tal-ftuħ, jien kont hemm u naħlef li rajt lil uħud mill-ħaddiema jibku meta raw wiċċ Mintoff jixgħel b’sodisfazzjon għax-xogħol li kien twettaq minnhom kollha.”

  Reno Calleja jitla’ ċ-Ċina biex iwassal il-Midalja

  Iżda dan ir-rakkont kellu wkoll il-lat ikraħ tiegħu, fosthom din it-traġedja fejn ħalla ħajtu l-inġinier Xu.

  “Fl-1979 ġejt mistieden biex nitla’ ċ-Ċina sabiex nirrappreżenta l-Għaqda ta’ Ħbiberija bejn Malta u ċ-Ċina u kif kien mistenni, infurmajt lil Prim Ministru b’dan. Huwa qalli biex nitla’ f’April minħabba li kellu xi ħaġa f’moħħu,” ftakar Calleja.

  “Wara xi ħmistax, reġa’ sejjaħli fejn infurmani li hu kien iddeċieda li jagħti l-Midalja Għall-Qadi tar-Repubblika, fuq bażi onorarja wara mewtu, lill-inġinier Xu Huizhong, u jien kelli ntellagħha miegħi. Ftit wara, saret ċerimonja fejn il-President Anton Buttigieg għadda din il-midalja lill-Ambaxxatur taċ-Ċina f’Malta bħala rappreżentant tal-Gvern Ċiniż. Imbagħad din il-midalja ngħatat lili u jien tlajt biha ċ-Ċina.”
  Hawnhekk, Calleja ħareġ xi ritratti li kienu jfakkru dawn il-mumenti distinti.

  “Sabiex issir din l-għotja lill-familjari tal-inġinier Xu, ġiet organizzata ċerimonja kbira fis-Sala tal-Kungress ta’ Shanghai. Għal din l-okkażżjoni, jien ippreparajt id-diskors tiegħi bil-Malti u student Malti kien traduċieha għaċ-Ċiniż. Dan l-istudent kien Clifford Borg-Marks li llum huwa l-Ambaxxatur ta’ Malta fiċ-Ċina.”

  “Intant, waqt din iċ-ċerimonja kelli l-privileġġ li niltaqa’ ma’ mart l-inġinier Xu u ma’ wliedu, li kollha apprezzaw ferm dan il-ġest ta’ unur li għaddielhom pajjiżna. Madanakollu, ma nista’ ninsa qatt dak il-wiċċ sogħbien ta’ martu li rringrazzjatni u ma qalet xejn aktar.”

  Huwa għadu f’kuntatt magħhom sal-ġurnata ta’ llum.

  “Sfortunatament, sena wara li ltqajt magħha, mart Xu mietet bil-għali. Iżda wliedha żammew kuntatt miegħi u ġieli ġew Malta jżuru l-qabar ta’ missierhom. Issa bint Xu għandha tifla li nfurmatni li meta tikber tixtieq issir inġinier bħan-nannu.”

  It-tradizzjonijiet taċ-Ċiniżi

  Fatt interessanti huwa illi ċ-Ċiniżi ma jiċċelebrawx ir-ritwali tal-mejtin fl-istess żmien tagħna. Barra minn hekk, għandhom aktar minn ċerimonja waħda li tfakkar lil dawk li ħallewna.

  Il-Festival Qingming

  Fosthom hemm il-Festival Qingming, jew kif inhu wkoll magħruf bħala Il-Ġurnata tat-Tindif tal-Oqbra. Din il-ġurnata taħbat bejn ir-4 jew il-5 t’April, skont il-kalendarju tradizzjonali lunari.

  Waqt dan il-festival, in-nies jiftakru u jonoraw lill-antenati tagħhom permezz tat-talb, billi jnaddfu l-oqbra, billi jiżbgħu l-kalligrafija li tkun iċċarat biż-żmien, billi jaħarqu l-inċens u billi joffru ikel, te, xorb u aċċessorji oħra fuq l-oqbra. F’din il-ġurnata, xi nies għandhom ħabta jġorru magħhom zokk taż-żavżava sabiex iżommu lura l-ispirti ħżiena li jkunu qegħdin iduru matul iċ-Qingming.

  Peress li ċ-Qingming jibda mal-istaġun tar-Rebbiegħa, in-nies tiċċelebra wkoll dan il-jum billi tmur għal ħarġiet fil-kampanja u ttajjar il-manuċċi. Xi bdiewa jaħartu l-art proprju f’din il-ġurnata.

  Il-Festival tal-Erwieħ

  Waqt dan il-festival li jsir f’Awwissu jintwera rispett lejn il-mejtin kollha ta’ kull età. Bejn wieħed u ieħor isiru l-istess attivitajiet li jiġu ċċelebrati waqt iċ-Qingming.

  Madanakollu, hemm ukoll drawwiet oħra: bħat-tluq ta’ dgħajjes żgħar tal-karti u lanterni fuq l-ilma. Dan ir-ritwal hu maħsub biex jagħti d-direzzjoni lill-erwieħ li jiġu jżuru lill-ħajjin waqt din il-ġurnata, sabiex isibu mill-ġdid il-mistrieħ ta’ dejjem.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (25 parti) fit-Torċa tad-9 ta’ Novembru 2014)

  Share on Facebook

  2014.11.09 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• The Chinese who remained in Malta

  

  

  Last Sunday, many of us went to visit the cemeteries which are located around our islands in order to pay our respects to our dead relatives and friends.

  Many of us took with them a beautiful bunch of coloured and fragrant flowers which we left on the cold tombs made of yellowish stone or of icy white or dark black marble. Apart from showing love and respect, this gesture seemed to try to inject life where there was not.

  Others have also dedicated some time to clean the tombs by removing the weeds or by changing an old photograph with a new one.

  Thousands of red candles were lit so that their humble flame might accompany the soft prayers that were said for the deads’ souls.

  Many people had tears in their eyes. Even those whom their relatives had died a long time ago but still feel emotional at this loss.

  I find these death rituals very interesting, particularly when I observe how society continues to keep dear to its heart those who have died; sometimes even by continuing to treat them as if they were still alive.

  Whilst I walked along the paths of the Addolorata cemetery, I could notice all these customs. A pang of sadness crept into my heart when I noticed some bare tombs whom no one seemed to have visited. However, a closer look at the dates written on these tombs indicated that probably those particular families had ended and therefore nobody remained to visit.

  The tombs of Xu Huizhong and Gu Yanzhao

  I arrived in front of the tombs which I went to visit: those of Xu Huizhong and Gu Yanzhao; two Chinese engineers who died in our country whilst they were working on Dock Number 6 in Malta. Xu had died accidentally whilst Gu was deceased due to an illness.

  Their photos looked at me and I greeted them in name of their country and in name of mine. As a sign of respect, I put a bunch of white and yellow chrysanthemums on their tombs according to Chinese tradition which symbolizes sadness and grief. Then, according to my culture, I prayed to God to give them eternal rest.

  I remember that when I asked some Chinese individuals regarding why these two persons had been buried in Malta and were not taken back to their country, they informed me that this had been their relatives’ decision. This is because, according to Chinese culture, these individuals had to be buried in the country for which they were working because that was the only way how they could rest in peace: for they had to be present on the same land when the project on which they were working was successfully finished.

  Notwithstanding this, I still wondered what these persons’ relatives might have felt when they had to allow those whom they had loved, to be buried in a foreign country, and so far away.

  An honorary medal of the Republic of Malta for engineer Xu Huizhong

  I continued to think about this and so I decided to talk to ex-Labour Minister, Reno Calleja, who in 1979 was sent by Malta Prime Minister, Duminku Mintoff in order to present an Honorary Award of the Republic of Malta to the family of engineer Xu Huizhong. This honour was given to this man after he died tragically on 16th March 1979 whilst he was working at the construction of a new dock in our country.

  “That was a day which I will never forget!” revealed Calleja as soon as we started to discuss this matter. “More than that, I must say that personally, I consider that moment as the most salient one in my political career. I cherish it that much because on that day, I felt that I was becoming part of my country’s history; where Malta was presenting a very significant award to a foreign worker after his death, because he had lost his life whilst he was helping our country.”

  An agreement between Malta and China

  Calleja remembers clearly that period when China had agreed to help our country to regain its economic strength.

  “In those years, even China was a relatively poor country but it chose to help Malta all the same. It is during such moments that one can see the true friendship of a country: when it helps you in times when it is not so strong itself,” insisted Calleja.

  “The wise decision that Mintoff had made, when in 1972 he visited China with a Maltese delegation in order to meet Mao Zedong, after Nixon had did so too about a month before, was very much appreciated. And thanks to this choice, the Maltese people are still enjoying the benefit of this friendship, now that China has become a very rich country.”

  Many Chinese workers help in the construction of Dock Number 6

  “Apart from giving us financial support, the Chinese people helped us a lot by sending us many technical workers in order to attend to various important projects in Malta, including the construction of Dock Number 6,” Calleja continued to explain.

  “These Chinese workers have worked along with the Maltese labourers and our people got enriched in the principles of work as they learnt about the Chinese culture from these people. It was a culture of a people of great humility with vast enterprise together with a devotional sense of duty towards their own country. The enthusiasm shown by the Chinese workers as they worked with quality and precision, even when they were doing this for another country, inspired the Maltese to behave like them. And if the Chinese labourers were working with much dedication in order to make their country proud, the Maltese labourers were getting busy so that their country would be thankful to them,” Calleja said.

  “When Dock Number 6 was ready, I attended to the opening ceremony and I swear that I noticed many workers cry when they saw Mintoff’s face alight with satisfaction for the good job that everyone had made.”

  Reno Calleja goes to China in order to present the Medal

  Unfortunately, this fantastic narrative has also its negative side; including the instance of the death of engineer Xu.

  “In 1979, I was invited to visit China in order to represent the Malta-China Friendship Society. When I advised the Prime Minister about this, he requested me to go to China in April because he had something in mind,” remembered Calleja.

  “After a fortnight, Mintoff informed me that he had decided to give a Medal of the Republic of Malta on an honorary basis after his death to engineer Xu Huizhong and I was recommended to take it with me on my visit to China. Soon ex-President of Malta, Anton Buttigieg, organized a ceremony wherein he invited the ex-Ambassador of China in Malta, as a representative of the Government of the People’s Republic of China in order to present him with this medal. Then this medal was handed to me and I took it with me to China.”

  Here, Calleja showed me some photographs of those distinguished moments.

  “A very big ceremony was organized at the great Congress Hall in Shanghai in order to present this medal to engineer Xu’s family. For this event, I prepared a speech in Maltese which was translated in Chinese by a Maltese student. This student was Clifford Borg-Marks whom today is the Ambassador of Malta in China.”

  “During this ceremony, I had the privilege to meet engineer Xu’s widow and his children who all appreciated very much this honourable award that our country had given them. However, I can never forget the sad face of his widow who thanked me respectfully and said nothing more.”

  From then on, Calleja has kept in contact with Xu’s family.

  “Regrettably, a year after I met her, Xu’s widow died of grief. Yet her children kept in contact with me and they came to Malta in order to visit their father’s grave. Now, Xu’s grand-daughter has informed me that when she grows up, she would like to become an engineer like her grandpa.”

  Chinese traditions

  An interesting fact is that the Chinese people do not celebrate the death rituals during our same period. Furthermore, they have more than one ceremony related to paying respect to their dead.

  Qingming Festival

  Among these traditions, there is the Qingming Festival or Tomb Sweeping Day. This festival takes place on the 4th or the 5th April, according to the traditional lunar calendar.

  During this festival, the people remember and honour their ancestors by praying, cleaning tombs, re-painting calligraphy on tombs, burning incense or offering food, tea, drinks and other accessories on the tombs. Moreover, on this day, some people may carry willow branches with them or hang them on their doors in order to ward off the evil spirits which may roam around on Qingming.

  Since the Qingming takes place with the beginning of the Spring season, these celebrations usually include also family outings and kite flying. Some farmers start ploughing their fields on this day.

  The Ghost Festival

  During this festival which takes place in August, people will pay respects to all deceased whether young or old. Some of the activities which take place during the Qingming are also undertaken throughout the Ghost Festival; including the offering of food and the burning of incense.

  Other celebrations could include the releasing of miniature paper boats and lanterns on water. This ritual is intended to direct the lost ghosts and spirits to their resting places as some people believe that on this day, the deceased will visit the living.

  (This article is a translation of the Maltese original version which was published in the series KOBOR IL-MALTI (Part 25) in Torċa dated 9th November 2014)

  Share on Facebook

  2014.11.09 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Imħabba sa wara l-mewt

  

  

  Hekk kif illum qegħdin niċċelebraw Jum l-Erwieħ kollha, deherli li għandi nippreżentalkhom ġrajja li xi ftit jew wisq, għandha x’taqsam ma’ dan il-perjodu. Madanakollu, aktar milli nikteb dwar in-niket li ġġib magħha l-mewt, permezz ta’ dan l-artiklu nixtieq nuri illi t-tmiem ta’ persuna jseħħ biss jekk din tintesa. Sakemm tibqa’ l-memorja ta’ dak li jkun almenu f’moħħ individwu wieħed, dawk li ħallewna jibqgħu ħajjin fostna daqslikieku qatt ma telqu.

  L-iskoperta ta’ din il-ġrajja seħħet bla ħsieb meta jiena mort inżur il-Mużew Nazzjonali tal-Gwerra fil-Belt Valletta. L-għan tiegħi kien li niltaqa’ mal-Kuratur Charles Debono sabiex fi ħdan iċ-ċentinarju mill-Ewwel Gwerra Dinjija li qegħdin infakkru din is-sena, nifhem aħjar x’kien li qanqal dan it-taqbid qalil.

  Il-Kuratur Debono kien infurmat sewwa dwar din l-era mdemmija u meta rani interessata biex inkun naf aktar, huwa baqa’ jdawwarni mal-mużew sabiex niddiskutu wkoll it-Tieni Gwerra Dinjija. Ma kienx hemm oġġett li ma kellimnix dwaru u b’hekk wara li lestejna, kelli materjal kemm irrid fuq xhiex naħdem.

  Iżda ġara, li fost il-memorji u l-istejjer kollha li smajt, kien hemm ġrajja ta’ mħabba li seħħet bejn il-leġġendarju Wing Commander Adrian Warburton u l-maħbuba tiegħu Christina Ratcliffe, li ma stajt inneħħija b’xejn minn moħħi. Personalment, qatt ma kont smajt b’din il-koppja u għalhekk tħajjart insir naf aktar dwarha.

  L-esebiti fil-Mużew Nazzjonali tal-Gwerra

  In-narrattiva ta’ din il-ġrajja tnisslet permezz ta’ ħames esebiti li jinsabu fil-mużew. Dawn huma: Midalja tal-Imperu Brittanniku, beritta tal-RAF, ġakketta ta’ uniformi militari, tazza tal-metall li ntrebħet waqt attività sportiva u parti minn ajruplan tat-tip P38 Lightning aircraft.

  It-tifsira ta’ dawn l-oġġetti se tifhmuha waqt li taqraw dan l-artiklu.

  Żmien li nissel l-eroj

  Hekk kif bdejt ir-riċerka tiegħi dwar Warburton u Ratcliffe, sibt li kien hemm diversi kotba miktuba dwarhom. U permezz t’hekk, bil-pass il-pass, irnexxieli nsegwi xi ftit mill-ħajja tagħhom sabiex nieħu idea dwar min kienu dawn iż-żewġ persuni u anki minn xhiex għaddew.

  Ftit ftit, ħassejtni donni miexja lura lejn is-snin erbgħin; żmien meta kemm il-pajjiż tagħna u kif ukoll niesna għaddew minn l-eħrex tbatijiet u ġew mgħasra sat-tarf tal-limiti tagħhom, sakemm finalment, minn fosthom ħarġu l-eroj.

  Adrian Warburton

  Adrian Warburton twieled f’Middlesborough, l-Ingilterra fl-10 ta’ Marzu 1918. Imma missieru Godfrey, li kien kmandat żagħżugħ tas-sottomarini u li kien diġà rċieva l-unur prestiġġjuż għas-servizz distint tiegħu (Distinguished Service Order), iddeċieda li jgħammdu ġewwa sottomarin li kien qiegħed sorġut hawn Malta.

  Jidher li bosta mill-membri tal-familja Warburton kienu magħrufa għall-atteġġjament eċċentriku tagħhom, speċjalment f’mumenti li jikkonċernaw il-gwerra. U kif kiteb l-awtur Tony Spooner, fil-ktieb tiegħu ‘Warburton’s War’, l-unuri tad-DSO kienu xi ħaġa komuni f’din il-familja.

  Infatti, akkost li Adrian Warburton ma għex ħajja twila, anki hu rċieva dan l-unur darbtejn. Fosthom, wieħed minn dawn l-unuri ngħatalu minħabba l-kuraġġ li wera waqt missjoni partikolari li suppost kellha tinvolvi t-teħid ta’ ritratti mill-ajru tal-vapuri tal-għadu. Iżda ġara li waqt din it-titjira, il-kameras ma ħadmux u meta ra hekk, Warburton niżel tant fil-baxx bl-ajruplan tiegħu minn bejn il-vapuri tal-gwerra Taljani li kienu jinsabu f’Taranto, li dawk li kienu miegħu, setgħu jaqraw isimhom u jieħdu nota tagħhom. Din l-informazzjoni wasslet biex l-armata Ingliża setgħet twettaq attakk effettiv fuq l-għadu aktar tard f’dak il-lejl.

  Warburton jgħaddi bi żbrixx bħala pilota

  It-tajba hija illi waqt it-taħriġ tiegħu biex isir pilota, Warburton ma tantx kien impressjona wisq lil dawk ta’ fuqu u għalkemm għadda mit-testijiet involuti, huwa ġab l-inqas grad possibbli. Probabbli, apparti mill-fatt li hu spiss kien jazzarda żżejjed, jista’ jkun li din kienet ir-raġuni vera l-għala huwa kraxxja kemm il-darba waqt il-missjonijiet tiegħu, għalkemm b’xi mod jew ieħor, dejjem reġa’ lura. Forsi dan kien ukoll il-mottiv il-għala meta hu baqa’ ma rritornax wara l-aħħar titjira tiegħu fl-1944, ħadd ma ried jemmen li hu kien miet….

  Warburton trasferit lejn Malta

  Kien fis-6 ta’ Settembru 1940 meta Warburton niżel fl-ajruport ta’ Ħal-Luqa wara li ġie trasferit biex jaħdem f’Malta. Huwa ma damx ma beda jiġbed l-attenzjoni fuqu minħabba li kien juri li ma jibża’ minn xejn. Ngħidu aħna, darba minnhom waqt li kien kienet fuq titjira b’missjoni li jinġibdu ritratti ta’ tkixxif fuq l-għadu, hu u żewġ suldati oħra li kienu miegħu, irnexxielhom jisparaw u jwaqqgħu ajruplan Taljan tat-tip Z.506B.

  Kif bdiet il-ġrajja ta’ mħabba

  Il-ġrajja ta’ mħabba bejnu u bejn Christina Ratcliffe bdiet meta hi sabet ruħha maqbuda hawn Malta, peress li fl-10 ta’ Ġunju 1940, l-Italja ddikkjarat gwerra lill-Ingilterra u lil Franza. Oriġinarjament, Christina kienet ġiet Malta flimkien ma’ grupp taż-żfin sabiex jagħmlu spettaklu tal-kabaret. Però meta mbagħad sabu ruħhom f’pajjiżna bla mpjieg, dawn l-artisti qabdu u ffurmaw grupp għal rashom bl-isem ta’ Whizz Bangs u bdew joffru spettaklu għat-truppi.

  Christina ma damitx ma għamlet il-ħbieb hawn Malta. Fost dawn, kien hemm il-pilota Franċiż Jacques Mehouas li waqt il-laqgħat tagħhom, kellu ħabta jsemmilha lil Warburton fejn kien jiddeskrivih bħala pilota Ingliż formidabbli u ta’ kuraġġ kbir. Ironikament, kienet il-mewt ta’ dan il-Franċiż li ressqet lill-koppja Warburton u Ratcliffe flimkien, hekk kif Adrian, li kien ukoll ħabib ta’ Mehouas, mar jagħti l-kondoljanzi lil Christina.

  F’kitbiet tagħha, Christina tistqarr li sa minn din l-ewwel laqgħa tagħhom, hi kienet diġà ntilfet wara Adrian. Fosthom tgħid illi b’dak ix-xagħar bjond, lewn id-deheb, u b’dawk l-għajnejn koħol sbieħ, stħajjlitu xi alla Grieg.

  Koppja simbolu ħaj tal-ispirtu tal-gżejjer Maltin

  Fl-1939 Warburton kien iżżewweġ lil Eileen Mitchell wara biss ftit żmien li kien ilu jafha. Imma jingħad li hu kien telaqha minnufih wara li skopra li din kienet ħbietlu li kienet iddivorzjata u li kellha wild.

  Min-naħa l-oħra, fi Christina huwa sab is-sieħba perfetta għalih u huma ma damux ma saru waħda mill-aktar koppji popolari ta’ dak iż-żmien. Bħal Adrian, Christina kienet sabiħa, kariżmatika u avventuruża. U kif iddeskriviehom tajjeb Spooner fil-ktieb tiegħu: bil-personalitajiet, bil-kuraġġ u bid-determinazzjoni tagħhom, huma saru simbolu ħaj tal-ispirtu tal-gżejjer Maltin, li ma seta’ jiġi qatt mirbuħ.

  Fil-fatt, minbarra li għall-ewwel Christina baqgħet taħdem bħala żeffiena, wara xi żmien hija vvolontarjat ukoll bħala telefonista mal-RAF. Imbagħad bdiet tagħmel ix-xogħol ta’ plotter fil-Kwartieri tal-Gwerra l-Belt, sakemm eventwalment, hija saret l-assistenta tal-Kontrullur u b’hekk kellha tabbanduna l-grupp Whizz Bangs.

  It-tmiem ta’ din il-ġrajja ta’ mħabba

  Sfortunatament, din il-ġrajja ta’ mħabba ntemmet ħesrem meta fit-12 t’April 1944, Warburton intbagħat fuq missjoni ta’ tkixxif sabiex jieħu r-ritratti minn fuq il-Ġermanja. Imma wara dakinhar, qatt ma rritorna.

  Għall-ewwel in-nuqqas tiegħu ma ttieħedx bis-serjetà għax ma kinetx l-ewwel darba li hu waqaf x’imkien apposta bla ma qal lil ħadd, ħlief forsi lil Christina; bħal meta darba niżel il-Greċja biex jixtri l-alkoħol għax f’Malta ma kellux. Iżda meta ż-żmien beda dieħel u l-ġranet inbidlu f’xhur, kulħadd beda jispekula x’seta’ ġara. Fosthom kien hemm min qal li Warburton kien wettaq suwiċidju għax kien xeba’ f’din il-ħajja ta’ gwerra. Imbagħad, kien hemm ukoll min ġietu l-idea li dan tant xeba’ minn Christina li kien iddeċieda li jiskappa u jisparixxi, forsi anki għax kellu xi tfajla ġdida…

  Intant, wara dan l-inċident, Christina nbidlet drastikament. Il-ġirien tagħha jiftakru li kienet inqatgħet għal kollox min-nies. Bdiet tippreferi tgħix ħajja iżolata fl-appartament tagħha li kien jinsab f’7/3, Vilhena Terrace, Triq Vilhena, il-Furjana. Kull ġurnata kienet tgħaddiha tistenna li jħabbat il-bieb u li ssib lil Adrian quddiemha. Bdiet anki tagħtiha għax-xorb u ftit ftit spiċċat b’ta’ fuqha senduqha.

  Ċertament, kienet tassew ħasra li mara bħal dik, li fl-1943 kienet onorata bil-Midalja tal-Imperu Brittaniku bħala rikonoxxenza għas-sehem tagħha waqt it-Tieni Gwerra Dinjija, tiġi f’dan l-istat. Matul ħajjitha, Christina ddeċidiet li tagħti b’donazzjoni din il-midalja tagħha flimkien ma’ parti mill-uniformi u t-tazza li kienu tal-għażiż Adrian tagħha lil Mużew Nazzjonali tal-Gwerra fil-Belt Valletta, sabiex b’hekk, il-ġrajja tagħhom tingħaqad flimkien ma’ dik tal-pajjiż li huma kienu ltaqgħu u nħabbu fih.

  Warburton jinstab

  Kien biss fl-2002 meta nkixef id-destin ta’ Warburton. Dan seħħ meta Frank Dorber, riċerkatur tal-avjazzjoni, skopra l-fdalijiet ta’ dan il-pilota ġewwa kabina ta’ ajruplan imwaqqgħa, li kien midfun f’madwar żewġ metri fond, f’għalqa ġewwa l-villaġġ Egling an der Paar li jinsab fil-Bavarja, 34 mil bogħod minn Munich.

  Wara li saret eżaminazzjoni tal-ajruplan imġarraf, instabu numru ta’ toqob tal-balal ġewwa wieħed mill-iskrejjen tiegħu u dan indika li l-għadu kien spara fuq Warburton u waqqgħu. Eventwalment, minħabba l-ġrajja li semmejna hawn fuq u l-involviment tiegħu f’pajjiżna, parti minn dan l-ajruplan, ngħatat bħala donazzjoni lill-Mużew Nazzjonali tal-Gwerra fil-Belt u din ngħaqdet mat-tifkiriet li kienet ħalliet Christina.

  Sadanittant, skont ir-regolamenti tal-Commonwealth, fl-14 ta’ Mejju 2003, Warburton ġie onorat b’funeral formali u ġie midfun fiċ-Ċimiterju tal-Gwerra tal-Commonwealth f’Durnbach, fis-Sezzjoni 11, Row H, Qabar Nru. 27. Fatt kurjuż huwa li għal din iċ-ċerimonja, attendiet ukoll martu Eileen li ħafna kienu ilhom li għodduha b’mejta.

  X’ġara minn Christina?

  Naturalment, wara din is-sejba, dawk li kienu jafu bil-ġrajja ta’ din il-koppja, bdew jistaqsu x’kien sar minn Christina Ratcliffe?

  Waqt ir-riċerka tiegħi, sibt illi Christina kienet ġiet midfuna fiċ-ċimiterju tal-Addolorata u wara li kont qrajt tant dwarha, ħassejt l-obbligu li mmur inżurha.

  Għalhekk, fthemt mal-ħabib tiegħi Eman Bonnici li huwa l-Assistent Librar taċ-Ċimiterju tal-Addolorata u riċerkatur ta’ dan is-sit, sabiex jakkumpanjani sal-qabar tagħha. Miegħi ħadt ukoll bukkett fjuri sabiħ b’turija ta’ rispett lejn din il-mara li waqt din il-gwerra, apparti li ħabbet lil Warburton, ħadmet ukoll għal pajjiżi u għenet lil niesi.

  Skont in-notamenti taċ-ċimiterju, jidher li Christina Ratcliffe mietet fl-1988 u ndifnet f’qabar fis-sezzjoni tal-Commonwealth. Iżda aktar tard, fl-1993, il-fdalijiet tagħha nġabru u ndifnu mill-ġdid f’qabar privat li nxtara minn xi familjari tagħha. Dan jinsab fid-Diviżjoni tal-Lvant, Sezzjoni MA-D, Qabar Nru. 4.

  Bonnici infurmani wkoll illi skont deffien mill-Furjana li kien jgħix fl-istess blokka ta’ Christina, din il-mara tant kienet ftaqret, li l-ġirien kellhom jiġbru somma bejniethom sabiex jingħatalha funeral xieraq.

  Viċin ir-ritratt tagħha, ilmaħt il-kitba ‘Christina of George Cross Island’ u hemmhekk erħejt il-fjuri tiegħi. F’qalbi xtaqt bi ħrara kbira li hi kienet qed tarani ħalli tifhem li għadha ma ntesietx.

  Għalkemm forsi ma tantx hawn Maltin li jafu b’din il-ġrajja, Bonnici qalli li numru ta’ barranin, l-aktar mill-Ingilterra u mill-Iskozja, regolarment iżuru l-qabar tagħha bħala sinjal ta’ rispett lejn eroina li għarrfet tħobb tant anki waqt żmien daqstant turbulenti. Fuq kollox, huma sikwit jistaqsu, jekk finalment wasalx iż-żmien biex dawn iż-żewġ maħbubin, anki jekk wara mewthom, jingħaqdu mill-ġdid flimkien?

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-2 ta’ Novembru 2014)

  Share on Facebook

  2014.11.02 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Fixing Time

  

  I met Stephen Zammit on the roof of the Malta Maritime Museum in order to watch closely the mechanism of the British 19th century clock which he has restored last year. This was certainly an exclusive moment since I was clearly warned that Zammit is very possessive of ‘his’ clocks.

  In fact, there was a magnificent view of the Vittoriosa Marina but Zammit’s eyes and admiration were dedicated only to the imposing clock tower which was sheltering the elaborate clock’s mechanism within its walls.

  “Originally this clock was located within a small steeple which overlooked dock number one,” he informed me. “After it was moved here, the dials of this clock face Cospicua, Senglea and Valletta. Apart from its mechanism, Heritage Malta restored also the dials of this clock according to how it looked originally in old pictures and paintings; that is with a black face and with gold numbers and dials. Isn’t it a beauty now?”

  Zammit has always been fascinated by clocks. His first interest was sparked off by Ħ’Attard’s parish’s tower clock where he attended church as a small boy.

  At only 11 years of age, he started to open the wind-up alarm clocks which they had at home in order to observe their components. Soon, he ventured to repair some of these clocks by noting what was out of place or what was broken.

  “When I found a missing or a broken part, I used to go and order it from a clock spare-parts’ agent in Valletta,” he reminisced. “From him, I learnt and memorized the names of each item until eventually I got to know each section of a clock.”

  Later on, he turned to watches which were much smaller and required more attention. It was his utter joy to hear an old watch ticking again after he sorted out its malfunctioning part.

  He became involved in church clocks incidentally, when Rev. Can. Louis Suban, who was the parish priest of Msida, asked Zammit’s uncle whether he knew someone who could repair the 18th century parish clock.

  “My uncle recommended me and Fr Suban contacted me. I was delighted to work on such an antique clock! When I went to see it, I noticed that the clock had severely deteriorated parts, both due to the natural elements and also because of wear and tear. After these were replaced, the clock came back to life and it is still working,” he said proudly.

  “Fr. Suban has a keen interest in clocks since his ancestors used to produce clocks for churches including those of the parishes of Marsaxlokk and Ħal-Safi. Incidentally, they also made some repairs on this clock here,” Zammit said as he pulled out a key and let me in to see the mechanism’s structure.

  He pointed at a section among the intricate metal configuration where there was the engraved signature – Brothers Suban. Malta. 1896.

  “Generally, all clock makers and repairers leave an identifying mark in order to record their work,” he told me as he indicated another signature. “This inscription reveals who constructed this system, where and when – Matthew Dutton. London. 1810.”

  By detecting these clues on several clocks, Zammit became aware of the various clock makers and repairers that we had in Malta along the centuries.

  “I feel very disappointed when I hear people talking only about particular clock makers and ignore all the rest as if they never existed,” he proclaimed.

  “For example, many know about Michelangelo Sapiano because he was one of the most prolific workers in the sector of clock making. Indeed, he was lucky enough to live in a time when there was a great demand for church clocks and he made the best of this opportunity.”

  In fact, Sapiano was behind the construction of around 21 clocks of various parishes, including that of the parish of Ħal-Luqa.

  “When I was called to repair Sapiano’s clock in Ħal-Luqa, I could clearly understand the genius of this man. I was enthralled to follow his thinking through his work and to notice how he maneuvered a system so that the mechanism’s structure regulated three different time dials and another one which showed the date.”

  According to Zammit, Sapiano learnt this trade from the Tanti family who manufactured about seven local parish clocks, including those of Qrendi and Ħal-Tarxien. Yet somehow, clock enthusiasts who admire and talk much about Sapiano, seem to know nothing about his predecessors.

  For more than thirty years, Zammit had the opportunity to work on several huge parish clocks and by time, he acquired an instinctive ability of how to recognize the various clock makers. Likewise, he became inherently skilled in repairing the different systems by getting acquainted to the standard form of the core of these structures and also to the evolving variables of each constructor.

  Zammit used the clock in front of us in order to help me to understand how it functioned.

  “As you can see, there are three sections,” he said. “The one in the middle is connected to a pendulum so that it could regulate the time. The other sections are the ones which moderate the quarters and the hours.”

  All along our discussion, we were accompanied by the regular ticking of the clock. Yet, suddenly, a sudden twitch on one of the gear wheels seemed to awaken the whole mechanism as many more items of the metallic structure moved, rotated and flapped, whilst a lever pulled and pushed high up to the iron hammers and instilled them to bang on the bells in order to mark the time.

  We both stood in reverent silence as the bells chimed gracefully and their melodious echo slipped in the small room.

  “You would probably think that by now I have got used to this experience,” Zammit broke the silence, once the bells stopped ringing and the apparatus calmed down to its regular ticking. “However, as you can see, I am still completely bewitched by the spell of these compositions.”

  Being also a violinist with the Malta Philharmonic Orchestra, he is naturally enraptured by the involvement of the musical tones which are operated by this system.

  “I come to regulate this clock once a week,” Zammit informed me as he started to manipulate the three weights of the clock.

  I stood back and observed as he made the necessary adjustments. From the mechanism’s obliging response, I seemed to sense an aura of a corresponding comradeship.

  “Each time that I go to do some work on a clock, I just can’t resist the temptation to stay for another whole hour in order to confirm that everything is working well. There were even moments when people forgot that I was in the clock tower and locked me in the church,” he admitted as he chuckled warmly.

  There was again an abrupt movement within the clock’s structure. Another quarter of an hour had passed and the system activated itself again. This time, I was not taken by surprise. Like Zammit, I was simply spellbound.

  (This article was published in the Business of Time supplement that was issued with The Times of Malta dated 30th October 2014)

  Share on Facebook

  2014.10.30 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Maċ-ċaqċiq taċ-ċombini

  

  

  Jingħad li s-sengħa tal-bizzilla ġiet introdotta f’Malta fi żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwann. F’dak il-perjodu, il-bizzilla kienet meqjusa bħala xi ħaġa prestiġġjuża ferm peress li kienet għalja ħafna. Kienu jilbsuha kemm l-irġiel u kif ukoll in-nisa nobbli, kollha b’kompetizzjoni bejniethom dwar kemm se jperrċu bizzilla fuq ħwejjiġhom sabiex juru kemm jesgħu bwiethom. Uħud minn dawn l-individwi għadna nistgħu narawhom jiddandnu bil-bizzilla tagħhom sal-ġurnata ta’ llum permezz tal-kwadri tagħhom li tpittru f’dawk is-snin.

  Illum is-sinifikat tal-bizzilla nbidel ħafna u daqstant ieħor il-moda tagħha. M’għadikx tara rġiel jilbsu l-bizzilla u n-nisa li jżejjnu biha l-ħwejjeġ tagħhom, naqsu ferm. Nazzarda biex ngħid illi ħafna minna, ngħoddu l-bizzilla bħala xi ħaġa ta’ dari, filwaqt li nqisu lin-nisa li jaħdmu l-bizzilla fuq it-trajbu bħala rappreżentazzjoni ta’ sengħa tradizzjonali.

  Esebizzjoni u kompetizzjoni tal-bizzilla fil-Każin Malti

  Madanakollu, hekk kif il-ġimgħa li għaddiet mort inżur l-esebizzjoni tal-bizzilla li kien hemm fil-Każin Malti, l-Belt Valletta, fejn iltqajt mal-organizzatriċi tagħha, Margaret Farrugia, intbaħt li kelli idea pjuttost żbaljata dwar il-valur kontemporanju tal-bizzilla u s-sengħa tagħha.

  Nibda biex insemmi illi l-faxxinu tal-arkitettura u tal-ambjent tal-Każin Malti xeraq ferm ma’ din l-esebizzjoni rikka li kienet tikkonsisti minn madwar 150 biċċa xogħol tal-bizzilla. Infatti waqt din l-intervista, smajt kummenti favorevoli ħafna mill-pubbliku li attenda.

  Kien hemm kemm Maltin u kif ukoll barranin li daħlu jiflu l-bizzilla esebita. Fost dawn, sirt naf li kien hemm ukoll uħud mill-parteċipanti ta’ din l-esebizzjoni, li kienet ukoll kompetizzjoni, li kienu qegħdin jixtarru aktar mill-qrib liema kienu l-isbaħ biċċiet fil-fehma tagħhom.

  “L-għan prinċipali ta’ din il-kompetizzjoni huwa li naraw lin-nies jikkompetu bejniethom dwar min se joħroġ bl-iktar bizzilla oriġinali u sabiħa,” stqarret Margaret. “Kien hemm żmien meta l-bizzilla kienet ser tmut mewta naturali minħabba li beda jonqos l-interess fiha. Iżda llum hawn numru ta’ individwi li qed jipprowovuha mill-ġdid u b’hekk l-involviment fis-sengħa tal-bizzilla qiegħed jerġa’ jitrawwem.”

  Din il-kompetizzjoni tal-bizzilla bl-isem ta’ The Malta Lace Competition ġiet imnhedija għall-ewwel darba tmien snin ilu mill-Markiż Nicholas De Piro.

  “Il-bizzilla minn dejjem kienet għal qalbi iżda kien meta ltqajt ma’ żewġi li bdejt nersaq lejha aktar mill-qrib. Maż-żmien tgħallimt is-sengħa tal-bizzilla u mbagħad għent lil ħaddieħor jitħarreġ fiha. Kont ukoll nifforma parti mill-bord li rregolarizza l-kriterji li jiddefinixxu l-bizzilla Maltija u li waqqaf il-Malta Lace Standard. Għal xi żmien kont ukoll responsabbli mill-assessjar tar-rapporti tal-istudenti tas-City & Guild Creative Skills Certification – Regional Bobbin Lace. Fis-sena 2000 twaqqfet il-Malta Lace Guild u għal disgħa snin konsekuttivi organizzajt l-esebizzjoni bl-isem Malta Lace Day,” spjegatli Margaret.

  “Ormaj kelli esperjenza ta’ aktar minn 40 sena fil-qasam tal-bizzilla u għalhekk, darba minnhom, il-Markiż Nicholas De Piro stedinni biex nibda nieħu ħsieb proġett li hu ħareġ bih. Il-Markiż għandu għal qalbu ħafna s-sengħa tal-bizzilla u bħali kien kuntent li din kienet reġgħet bdiet tqum fuq saqajha. Madanakollu hu xtaq joħloq xi tip ta’ inċentiv sabiex jitħajjru aktar nies lejn il-bizzilla u b’hekk nibtet l-idea ta’ din il-kompetizzjoni. Kien b’hekk li jiena sibt ruħi norganizza l-esebizzjoni/kompetizzjoni The Malta Lace Competition.”

  “Għal dawn l-aħħar snin, il-kompetituri kienu jġibu x-xogħolijiet tagħhom f’Casa Rocca Piccola u mbagħad dawn kienu jiġu esebiti f’żewġt ikmamar ta’ din id-dar ħalli l-parteċipanti jkunu jistgħu jaraw ix-xogħolijiet li jkunu ttellgħu. Pero’ meta bdejna naraw l-interess dejjem jiżdied, tant li dawn il-kmamar ma baqgħux jesgħuna, xtaqna nsibu post akbar sabiex idealment anki l-pubbliku jkun jista’ jżur dawn ix-xogħolijiet. B’hekk, għall-ewwel darba dis-sena, ftaħna l-esebizzjoni fil-Każin Malti u ninsabu kuntenti ferm bl-ammont ta’ nies li qed iżuruha.”

  Il-Ħadd li għadda aktar minn 30 rebbieħ ta’ diversi kategoriji qasmu bejniethom bi €3000 premijiet li sponsorja HSBC Bank (Malta) għal din il-kompetizzjoni.

  In-negozju tal-bizzilla fis-snin ta’ qabel

  Intant, waqt din id-diskussjoni Margaret qaltli li minn ċkunitha kienet tħossha affaxxinata meta kienet tara n-nisa Għawdxin jaħdmu l-bizzilla quddiem il-bieb tad-dar tagħhom.

  “Kont nintilef inħares lejhom u kont nistagħġeb kif jirnexxielhom ilaħħqu ma’ dawk il-mijiet ta’ ċombini li jkollhom imdendlin. Darba minnhom iltqajt ma’ anzjan Għawdxi u staqsejtu jekk kienx hemm xi ħadd li jgħallem il-bizzilla. Hu laqqgħani ma’ waħda u għalkemm għall-ewwel bżajt li ma kienx ser jirnexxieli nitgħallem, ma domtx ma sibt irkaptu,” ftakret Margaret.

  “Fis-snin 30, il-familja ta’ żewġi kellhom casa bottega quddiem il-knisja tal-Karmnu fi Strada Teatru, l-Belt. Huma kienu jimpurtaw id-drappijiet u l-ħajt tal-bizzilla u anki jbiegħu l-bizzilla. Dak iż-żmien, kienet xi ħaġa komuni li wieħed ikun joqgħod fis-sular ta’ fuq, filwaqt li s-sular t’isfel tad-dar ikun ħanut.”

  Ftit ftit Margaret ġiet introdotta wkoll f’dax-xogħol hekk kif f’xi Sibtijiet, bdiet titla’ Għawdex ma’ xi ħadd minn ħutha ħalli twassal l-ordnijiet tal-ħajt tal-bizzilla lin-nisa Għawdxin. U minn hemm bdiet tifhem aħjar kemm kienet tinħadem il-bizzilla f’Għawdex u kif kienet qed tiġi kkumerċjalizzata.

  It-tpartit tal-bizzilla mal-merċa

  “Niftakar li fis-snin sittin, fost il-klijenti tagħna kien hemm Għawdxi, ċertu Ġużeppi l-Qass, li kellu ħanut tal-merċa fi Pjazza Savina r-Rabat, Għawdex. Dan kellu ftehim man-nisa Għawdxin sabiex huma jkunu jistgħu jpartu l-bizzilla li kienu jaħdmu ġewwa d-djar tagħhom mal-prodotti tal-merċa fil-ħanut tiegħu. Imbagħad hu kien jinżel Malta darba fil-ġimgħa b’din il-bizzilla sabiex ibiegħha fil-ħanut ta’ Fedele, li kien in-nannu ta’ żewġi,” bdiet tirrakkuntali Margaret.

  “Imbagħad aħna konna ngħaddu din il-bizzilla lill-kunventi tas-sorijiet sabiex dawn jimmuntawha fuq id-drapp bl-idejn ħalli b’hekk inżommu l-prestiġju tal-prodott li jibqa’ kollu kemm hu maħdum bl-idejn. Wara, konna nbiegħu dawn il-prodotti lill-Maltin jew lit-turisti.”

  Meta miet Fedele, dan il-ħanut għalaq u minflok, Margaret baqgħet tieħu ħsieb ix-xogħol tal-bizzilla mid-dar tagħha.

  Il-bizzilla bħala parti mill-wirt kulturali tagħna

  “Jiena għadni għaddejjha b’dax-xogħol għax nemmen bis-sħiħ li m’għandniex inħallu dan il-wirt kulturali tagħna jintilef. M’għandix ħanut imma n-nies jafu bija u naħdem skont l-ordnijiet li jkolli. Meta jkolli ordnijiet kbar, għandi wkoll lista ta’ nisa li jaħdmu bizzilla sabiħa u nqassam ix-xogħol bejnietna kif ikun jeħtieġ biex inlaħħqu mat-talba ta’ dak li jkun.”

  Infatti l-fama ta’ Margaret waslet ukoll s’għand l-ogħla awtoritajiet lokali hekk kif mhux darba u tnejn li xogħolijietha jiġu ordnati mill-Gvern Malti sabiex dawn jiġu rregalati lid-dinjitarji li jżuru pajjiżna.

  “Għandi l-unur ngħid ukoll illi diversi palazzi hawn Malta, fosthom dak ta’ San Anton u Verdala, huma armati bil-bizzilla tiegħi. Barra minn hekk, kelli l-privileġġ illi naħdem il-bizzilla għall-ilbies formali tal-ewwel imħallef mara, Anna Felice, fejn ix-xogħol sar b’disinn tiegħi li kien jinkorpora fih fjuri, is-salib ta’ Malta u għamla ta’ miżien tal-ġustizzja bi stil barokk.”

  “Intant, is-sena li għaddiet ħdimt ukoll il-bizzilla għal velu tat-tieġ fejn ikkuppjajt fjura mill-libsa u mbagħad ħdimt fjura wara fjura matul il-bordura kollha. Domt madwar ħames xhur għaddejjha fuqu fejn b’kollox ħadt mat-800 siegħa!”

  Meta wieħed jagħraf l-ammont ta’ siegħat li jirrikjedi dan ix-xogħol jifhem aħjar il-għala l-bizzilla hija meqjusa bħala xi ħaġa rikka u ta’ valur.

  “Il-bizzilla trid ħafna passjoni u mħabba biex taħdimha għax tirrikjedi ħafna attenzjoni u ħin. Imma mbagħad, meta tara l-oġġett lest, jagħtik sodisfazzjon kbir, mhux biss għax jiġi sabiħ iżda wkoll għax taf li permezz tiegħu, inti qed iżżomm ħajja tradizzjoni antika Maltija,” saħqet Margaret.

  It-tagħlim tal-bizzilla

  Skoprejt li Margaret għadha tgħallem il-bizzilla privatament u għalhekk staqsejtha x’età u x’karatteristiċi jrid ikollu persuna biex jitħajjar għal din is-sengħa.

  “M’hemm l-ebda limitu ta’ età. Infatti, mhux darba u tnejn li jipparteċipaw it-tfal f’din il-kompetizzjoni u naturalment, biex nagħmlulhom il-qalb, aħna naġevolawhom daqsxejn,” qaltli. “Anki xi rġiel hemm li jaħdmu l-bizzilla u infatti dis-sena għandna xi xogħol li nħadem mill-irġiel. Però l-maġġoranza huma nisa ta’ bejn il-35 u l-65 sena.”

  Għalkemm forsi hemm min minnkhom li huwa xi ftit nervuż u allura jaħseb li dax-xogħol ma jgħoddx għalih, Margaret żguratni illi fir-realtà l-ħidma tal-bizzilla tikkalmak peress li jkollok bżonn tikkonċentra ħafna fuq li qed tagħmel. U b’hekk għal ftit tal-ħin, tkun tista’ tinsa l-problemi l-oħra kollha.

  Bejn bizzilla u oħra

  Aħna u nduru mal-bizzilla esebita, Margaret bdiet tfehemni aktar fid-dettall dwar id-differenza li kien hemm bejn xogħol u ieħor. F’ħin minnhom, waqafna quddiem libsa tal-magħmudija maħduma b’ħajt ta’ kulur abjad silġ li kienet tidher fina mmens.

  “Tidher daqstant fina għax hija maħduma b’ħajt irqiq ħafna. Dan it-tip ta’ ħajt jagħti lill-oġġett aktar preġju minħabba li huwa aktar metikoluż biex taħdmu u għalhekk ix-xogħol jieħu aktar żmien. Apparti minn hekk, min ħadem din il-libsa, għaqqad b’galbu kbir l-istrixxi tal-bizzilla flimkien sabiex ipproduċa din il-meravilja,” urietni kburija Margaret.

  Biex inkun nista’ nifhem aktar xi trid tgħid, hija ħaditni nara xogħol li kien maħdum b’ħajt eħxen u hemmhekk stajt nikkonferma illi għalkemm il-bizzilla xorta waħda kienet sabiħa, id-dettall ma kienx qed joħroġ ċar daqs kemm kien f’xogħolijiet oħra fejn intuża ħajt irqaq.

  “Dawn huma l-karatteristiċi li jkunu qed iħarsu lejhom dawk li jiġġudikaw ix-xogħolijiet rebbieħa. Il-materjal li jintuża għal bizzilla jaffetwa ħafna x-xogħol finali. Ngħidu aħna l-ħajt tal-għażel iżomm il-bizzilla wieqfa u sabiħa, mentri l-qoton iħalli xogħol mitluq.”

  Innutajt li kien hemm bizzilla ta’ kuluri diversi u kelli kurżità jekk dan jaffetwax il-valur tal-oġġett.

  “Il-kuluri li jintużaw ma jagħmlu l-ebda differenza fil-valur. Però, jista’ jkun li l-bizzilla s-sewda hija xi ftit aktar apprezzata minħabba li mhux kulħadd kapaċi jaħdimha. L-iswed hu kulur imprekattiv biex taħdem bih u trid tkun tassew professjonali biex taħdmu. Infatti, ftit huma li jużaw dak il-kulur u għalhekk il-bizzilla ta’ dak il-lewn hija mfittxija ferm minn uħud.”

  Xtaqt naf jekk hemmx differenza bejn il-bizzilla Maltija, dik Għawdxija u dik barranija.

  “M’hemmx differenza bejn il-bizzilla Maltija u dik Għawdxija, ħlief li l-Għawdxin tgħallmu jikkummerċjalizzawha aktar minna l-Maltin. Madanakollu hemm varjanza bejn il-bizzilla Maltija u dik barranija minħabba li nużaw tip ta’ trajbu differenti,” fehmitni Margaret.

  “It-trajbu tagħna huwa magħmul miz-zkuk tal-iżbul imnixxef. Għandu forma pjuttost dejqa u huwa twil madwar 22 pulzier. Għaldaqstant, il-bizzilla li nipproduċu aħna hija magħrufa bħala ‘continuous lace’ għax tinħadem għad-dritt u tibqa’ nieżla fit-tul. Dan ifisser li aħna ma nistgħux indawwru t-trajbu u nkabbru l-bizzilla kemm irridu, kif jagħmlu f’pajjiżi oħra bi trajbi differenti.”

  Margaret spjegatli kif l-għodda prinċipali fis-sengħa tal-bizzilla huma t-trajbu, iċ-ċombini, il-labar, il-ħajt u x-xempju (id-disinn).

  “Il-bizzilla hija maħduma b’żewġ tipi ta’ punti li huma: il-punt u n-nofs punt. Dan tal-aħħar joħloq toqba. U mbagħad skont kif iddawwar iċ-ċombini joħroġ id-disinn.”

  Il-valur tal-bizzilla llum

  Fl-esebizzjoni kien hemm kull xorta ta’ xogħol. Lili laqtitni ferm umbrella kbira tal-bizzilla li ridt sebgħa għajnejn biex tħares lejha, aħseb u ara biex taħdimha! Pero’ kien ghad fadalli mistoqsija ttambar f’moħħi: il-bizzilla għadha valida llum?

  “Jien għandi kollezzjoni kbira ta’ bizzilla u jekk tiġi d-dar, qisha mużew. Għaldaqstant, kull fejn insib opportunità nħobb nilbes il-bizzilla. Għandi kappa tal-bizzilla li tiġbed tassew l-għajn u ħafna jistaqsuni dwarha meta noħroġ biha,” qaltli Margaret. “Hija ħasra meta wieħed ikollu xi bizzilla antika u jħalliha magħluqa ġo xi kexxun għax hekk tittebba’ biss tista’ u mbagħad ikun tassew diffiċli li wieħed inaddafha. Irridu niftakru li dawn l-affarijiet ħadu siegħat twal biex inħadmu u għalhekk imqar b’rispett lejn min ħadimhom, għandna ngħożżuhom u ngawduhom. Il-bizzilla hija xi ħaġa femminili għall-aħħar u personalment naħseb li hija xi ħaġa ta’ faxxinu kbir.”

  “Bħala validità tal-bizzilla, nistgħu ngħidu li fil-qasam ekkleżjastiku, il-bizzilla baqgħet dejjem iżżomm postha, kemm minħabba li baqgħet tintuża fil-paramenti tal-qassis u anki fl-aċċessorji li jintużaw fuq l-artali. Imbagħad hemm ukoll l-ilbiesi tal-magħmudija u tat-tieġ, ix-xallijiet u l-veli. Barra minn hekk, issa qed taqbad ukoll id-drawwa illi jingħata kwadru bl-arma tar-razza maħduma bil-bizzilla.”
  Domna ħafna aktar nimirħu dwar is-suġġett tal-bizzilla, sakemm finalment wasalt biex nitlaq.

  “Dawn is-snajja u t-tradizzjonijiet antiki għandhom jibqgħu jinteressawna għax huma parti essenzjali minn dak li jagħmilna Maltin,” saħqet Margaret. “Għalija m’hemmx kuntentizza isbaħ minn dik li jkollok il-ħin biex tpoġġi fuq siġġu komdu ġewwa bitħa għad-dell ta’ xi siġra sabiħa u toqgħod taħdem il-bizzilla għall-kwiet, bis-silenzju miksur biss miċ-ċaqċiq ħelu taċ-ċombini.”

  Għal aktar informazzjoni dwar il-bizzilla jew dwar din il-kompetizzjoni annwali, tistgħu ċċemplu lil Margaret Farrugia fuq 99206273.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (24 parti) fit-Torċa tas-26 t’Ottubru 2014)

  Share on Facebook

  2014.10.26 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• A MATTER OF FATE
• MALTA’S PREHISTORIC TREASURES
• THE MAGIC IS IN THE DETAIL
• THE SELLING GAME
• NEVER FORGOTTEN
• Ġrajjiet mhux mitmuma – 35 sena mit-Traġedja tal-Patrol Boat C23
• AN UNEXPECTED VISIT
• THE SISTERS OF THE CRIB

• Pauline Harkins on Novella – Li kieku stajt!
• admin on IL-KARNIVAL TRAĠIKU TAL-1823
• Albert on IL-KARNIVAL TRAĠIKU TAL-1823
• Martin Ratcliffe on Love in the time of war
• admin on 24 SENA ILU: IT-TRAĠEDJA TAL-PATROL BOAT C23