Din l-Art Ħelwa | Fiona Vella

Posts Tagged ‘Din l-Art Ħelwa’

MEMORJI STORIĊI F’TA’ BRAXIA

Il-ħajja tal-bniedem hija kumplimentari mal-bqija tan-natura u għaldaqstant għandha wkoll il-fażijiet tagħha: tibda mit-twelid, tkompli bit-tfulija, tiżvolġi fil-ħajja adulta, timxi għall-anzjanità u tintemm bil-mewt. Iżda l-mewt mhiex finali għax finalment hemm ir-reġenerazzjoni. U hekk kif l-ewwel xtieli żgħar ħadranin ifiġġu mill-ħamrija skura mxarrba wara li jkunu spiċċaw il-pjanti ta’ qabel, dawk li jemmnu, jifhmu li r-ruħ tal-individwu tkun imxiet għall-ħajja aħjar, dik eterna, filwaqt li l-ħajja ta’ dawk li jkun ħalla warajh tkompli għaddejja fid-diżinn maħluq għaliha. Madanakollu hemm ħaġa li tifridna mill-bqija tal-ħolqien: aħna l-bnedmin nibqgħu niftakru fl-antenati tagħha, tant li għal ħafna dawn jibqgħu bħallikieku ħajjin f’qalbhom. Finalment waħda mill-funzjonijiet taċ-ċimiterji hija proprju dik li jibqgħu jħaddnu l-memorja ta’ dawk li jkunu tbennu fil-qalbha t’arthom. Għaldaqstant, dawk li jieħdu ħsieb dawn il-lwogi jkunu qed jaċċertaw li dawk li għexu qabilna ma jintesewx. Dawn il-ħsibijiet tfasslu f’moħħi hekk kif dil-ġimgħa, biex nagħlaq l-aħħar artiklu ta’ Novembru, iltqajt ma’ Charles Gatt u ma’ Dr Alexander Welsh sabiex inżur għall-ewwel darba ċ-ċimiterji li jinsabu f’Ta’ Braxia fejn fosthom ġew anki midfuna prinċpijiet u prinċipessi magħrufa.

Dr Alexander Welsh, li huwa l-Viċi President tal-Assoċjazzjoni ‘The Friends of Ta’ Braxia’ huwa storiku li qatta’ l-biċċa l-kbira ta’ ħajtu jaħdem fuq diversi proġetti ta’ restawr f’pajjiżi differenti. Iżda hekk kif f’dawn l-aħħar snin huwa beda jgħix f’pajjiżna fehem illi: “F’Malta jeżisti wirt kulturali f’kull metru kwadru aktar minn imkien ieħor fid-dinja u biex ikompli jagħnih, dan il-wirt tħalla minn bosta kulturi differenti. Ngħidu aħna nisimgħu ħafna bl-arkeoloġija u bl-iskoperti mmensi tal-Eġittu imma dawn huma mxerrda ma’ firxa kbira ta’ art. Il-meravilja ta’ Malta hija li f’kull pass li tagħti fuq din l-art tiltaqa’ ma’ xi ħaġa ta’ valur storiku. Hija ħasra li forsi wħud mill-Maltin stess ma jintebħux u ma japprezzawx dan.”

Charles Gatt li huwa d-Direttur Eżekuttiv tal-Assoċjazzjoni u għamel snin jaħdem bħala arkitett navali, fissirli l-preġju taċ-ċimiterju prinċipali Ta’ Braxia: “Dan iċ-ċimiterju jmorru lura għas-seklu dsatax u fih ġew midfuna għadd ta’ individwi magħrufa li ffurmaw parti mill-istorja ta’ Malta. Għalhekk dal-post minbarra li jitlob rispett minħabba l-funzjoni tiegħu, jesiġi l-apprezzament peress li huwa ġawhra arkitettonika u monument storiku nazzjonali.”

Inġbarna bilqiegħda ġo kmajra li tintuża bħala l-uffiċċju tal-Assoċjazzjoni. Anki din il-kmajra kellha l-istorja interessanti tagħha.

“Snin ilu, din il-kamra kienet tifforma parti mid-dar ta’ John Mizzi li kellu arranġament biex jgħix proprju hawn fit-tarf taċ-ċimiterju ħalli jkun jista’ jieħu ħsieb dan il-post. Sfortunatament meta John ġie nieqes, iċ-ċimiterju f’Ta’ Braxia ntelaq għal rieħu, tant li finalment in-natura nnifisha ħabtet tipprova tidfnu taħt il-ħaxix, il-pjanti u s-siġar li bdew telgħin ma’ kullimkien.”

Ir-rakkont ta’ dan iċ-ċimiterju jeħodna lura lejn iż-żmien meta pajjiżna għadda taħt il-kuruna Ingliża fil-bidu tas-seklu 19.

“F’dak iż-żmien il-Kattoliċi Maltin kienu jindifnu taħt l-art tal-knejjes tagħhom u għalhekk dawn il-barranin li kienu jħaddnu reliġjon ieħor, ma setgħux jindifnu fl-istess postijiet. Mal-miġja tal-Ingliżi f’Malta bdew jiżdiedu r-residenti, l-vjaġġaturi, is-suldati, il-baħrin u n-negozjanti barranin li wħud minnhom mietu f’pajjiżna u għalhekk kellu jinstabilhom post fejn jindifnu. Għall-ewwel bdew jintużaw xi inħawi li kienu jinsabu ġewwa s-swar tal-Furjana sakemm matul is-snin dan id-dfin infirex u laħaq is-swar tal-Imsida. Eventwalment dan tal-aħħar ġie kkonsagrat bħala ċimiterju u huwa l-uniku wieħed li għad fadal mis-siti l-oħra. Infatti minflok iċ-ċimiterju kbir li kien jinsab fis-Sur tal-Kwarantina u dak aktar żgħir tal-Ortodossi Griegi, illum insibu l-art tal-lukanda l-ġdida Excelsior.

Meta ċ-ċimiterju li kien jinsab fuq is-swar tal-Imsida ntela’ kien hemm bżonn ta’ ċimiterju ġdid u fl-1857 intagħżlet biċċa art magħrufa bħala Ta’ Braxia li kienet viċin l-inħawi tal-Bieb tal-Bombi. Iċ-ċimiterju ġie diżinjat minn Emanuele Luigi Galizia (1830 – 1906) li kellu biss 25 sena dak iż-żmien (aktar tard hu kien responsabbli wkoll mid-diżinn taċ-ċimiterju tal-Addolorata). B’differenza taċ-ċimiterji ta’ qablu li kienu ssawru skont il-ħtieġa, dan kien ippjanat b’mod mirqum u li jilqgħek. Infetaħ uffiċċjalment fid-9 t’Ottubru 1857 bil-għan li jilqa’ fih nies minn kull reliġjon. Madanakollu inizzjalment dal-post ħa l-fama fost il-Maltin bħala ‘Tal-Protestanti’ u ħadd mill-Kattoliċi Maltin ma ried jindifen fih.”

Issa konna ħriġna nduru madwar iċ-ċimiterju prinċipali. Inzertat ġurnata sabiħa minn dawk li jaf jagħti biss pajjiżna u nistqarr illi li kieku ma kienx għal-lapidi, l-post aktar kien qisu xi ġnien kbir antik u sabiħ. L-għana ħlejju tal-għasafar kien qed jikser is-sikta solenni tal-post filwaqt li kien ukoll qed jostor taħtu l-ħoss tat-traffiku għaddej fil-qrib. Min jaf kemm il-darba għaddejt biswit dan il-post u qatt ma ntbaħt li hemm kien hemm lwog tant interessanti! Infatti minħabba s-siġar kbar tal-post, qatt m’għaraft li f’naħa minnhom kien hemm kappella mdaqqsa li apparti li kienet qed iżżejjen l-inħawi, kellha wkoll nisġa ħelwa ta’ storja ta’ mħabba msawwra fiha.

“Il-kappella taċ-ċimiterju Ta’ Braxia hija partikolarment interessanti minħabba li hija l-uniku eżempju arkitettoniku tal-istil ‘High-Gothic’ f’Malta. Inbniet minn Sir Arthur Hamilton Gordon K.C.M.G li kien magħruf ukoll bħala Lord Stanmore u kien għamel żmien bħala gvernatur ta’ New Brunswick, Trinidad, Mauritius, Fiji, New Zealand u Ceylon. Il-kappella kellha tkun bħala tifkira ta’ martu Rachel Emily Hamilton Gordon li waqt li kienet fuq vjaġġ minn Ceylon lura lejn id-dar tagħha fl-Ingilterra, inħakmet minn marda qalila u kellha titniżżel hawn Malta fejn mietet fis-26 ta’ Jannar 1889 fl-età ta’ 60 sena. John Loughborough Pearson, perit magħruf ħafna f’Londra u li kien jispeċjalizza fil-bini tal-knejjes, ġie mqabbad jiddiżinja din il-kappella li fuq in-naħa ta’ wara tagħha kellha tinkorpora l-qabar tal-mara.”

Għalkemm din il-kappella hija xempju ta’ kif mill-mewt ma jiskappa ħadd, fl-istess ħin hija tikkonferma mill-ġdid li dawn il-postijiet għandhom ħabta jfakkruk aktar fl-imħabba milli fil-mewt, jekk tiftaħ biżżejjed qalbek għalihom. L-istess kif jagħmel il-monument maestuż ta’ Olof Fredrik Gollcher, li l-bust tal-bronż tiegħu jserraħ fuq kolonna twila tal-irħam, bi xbieha mnikkta femminili tal-bronż taħtu. Daqstant ieħor l-oqbra tal-prinċpijiet u l-prinċipessi Poutiatine li għal xi żmien kienu gawdew mir-rifuġju ta’ pajjiżna; il-prinċipessa Nathalie Poutiatine li mietet fil-21 ta Jannar 1984 kienet iżżewġet lill-Malti Edgar Tabone u min jaf kemm ferrħet nies biż-żfin tagħha fit-teatri tagħna, filwaqt li finalment kienet ukoll hi li rawwmet oħrajn f’dan il-qasam meta fetħet l-ewwel skola tal-ballet klassiku f’pajjiżna.

“Hawn minn kull xorta ta’ nies midfuna hawnhekk: maġġuri, ġenerali, suldati, isqfijiet, reverendi, negozjanti, vjaġġaturi, eċċ. Preżentement hawn madwar 5000 persuna midfuna f’dan il-post li ħafna minnhom għandhom storja interessanti bħal Grabiel Vassalli li kien it-tifel il-kbir ta’ Mikiel Anton Vassalli, Lord Moynihan li kien missier it-tabib ta’ Churchill u Mary Olga Katherine Mills li kienet waħda mill-pijunieri tal-fidi Bahá’í. Nistgħu ngħidu li żewġ terzi minn dan iċ-ċimiterju huwa storiku filwaqt li l-bqija għadu jintuża sal-llum.”

Infatti huma għarrfuni li hemm lista twila ta’ nies, saħansitra Maltin, li llum jixtiequ jindifnu f’dan il-lwog. Madanakollu bħalissa m’hemmx aktar oqbra ġodda għalkemm qed isiru xi diskussjonijiet mal-gvern dwar dan il-qasam. Huma wrewni l-passaġġi wiesgħa li huwa mogħni bihom iċ-ċimiterju li għalkemm fil-preżent qed isebbħu l-post, parti minnhom tista’ sservi bħala spazju għal oqbra ġodda. L-art taċ-ċimiterju hija tal-gvern għalkemm l-oqbra huma privati u s-sidien għandhom id-dritt li jidfnu l-familjari tagħhom hemm. Matul it-triq Charles u Alexander bdew juruni s-sinjali tal-ħsara li ħalliet warajha t-tieni gwerra dinjija.

“Dal-post intlaqat diversi drabi mill-bombi li twaqqgħu fuq il-pajjiż. Ħafna mil-lapidi nkinsu mal-art bil-blast tagħhom filwaqt li oħrajn tqattgħu bis-shrapnel tal-bombi. Ammont konsiderevoli minn din il-ħsara ġiet irrestawrata lura imma kif qed tara, għad hemm ħafna aktar x’isir.”

Peress li dan iċ-ċimiterju kien għamel żmien mitluq, il-kundizzjoni tiegħu kienet tbikkik u mhux darba u tnejn li ġew xi barranin biex iżuru l-antenati tagħhom u tkażaw bis-sitwazzjoni li kien jinsab fih. Finalment fl-2001 ġiet imwaqqfa l-Assoċjazzjoni ‘The Friends of Ta’ Braxia’ li tifforma parti mill-NGO Din L-Art Ħelwa. Il-President ta’ din l-Assoċjazzjoni huwa l-imħallef Maurice Caruana Curran li huwa wkoll il-president fundatur ta’ Din L-Art Ħelwa.

“B’kollaborazzjoni ma’ Din L-Art Ħelwa u mad-Dipartiment tas-Saħħa sar ftehim biex jinħarġu fondi sabiex jiġi restawrat dan il-post. Permezz ta’ xi voluntiera minn Din L-Art Ħelwa u anki ta’ xi individwi oħra u bl-għajnuna ta’ xi benefatturi bħall-familja Gollcher, inbeda x-xogħol biex jitnaddaf il-post u biex tiġi rranġata ċertu ħsara strutturali u arkitettonika, kemm minħabba t-tkissir li ħalliet warajha l-gwerra u li kienet baqgħet ma ġiet irranġata qatt u anki d-danni kkaġunati mill-mogħdija taż-żmien. Illum, għaxar snin wara, daċ-ċimiterju jinsab f’qagħda ħafna aħjar milli sibnih fejn fosthom installajna wkoll is-sistemi tal-ilma u d-dawl u xi servizzi oħra li jistgħu jinqdew bihom dawk li jiġu jżuru l-post. Imma l-kobor tal-post jirrikjedi ħafna fondi għaż-żamma tiegħu u għall-bqija tax-xogħol li għad fadal isir fih. Il-membri tal-Assoċjazzjoni jħallsu miżata ċkejkna biex jgħinu f’dan u uħud minnhom jinġabru magħna kull nhar t’Erbgħa biex naraw x’għandu bżonn isir u nagħmlu xi manutenzjoni fiċ-ċimiterju. Nixtiequ ħafna li kellna aktar fondi u voluntiera biex inwettqu dak kollu li hemm bżonn!

Ma rridux ninsew insemmu lil individwi bħal-Maġġur Anthony Camilleri li huwa d-direttur u t-teżorier tal-Assoċjazzjoni, għall-għajnuna u l-pariri tiegħu rigward l-aspett militari, u lil numru ta’ persuni oħra li għenuna biex nidentifikaw lil kull min jinsab midfun f’dan iċ-ċimiterju, tant li llum jiġu numru konsiderevoli ta’ nies biex ifittxu jekk l-antenati tagħhom jinsabux midfuna hawn. Ta’ min jgħid ukoll illi dan iċ-ċimiterju jaqa’ taħt is-superviżjoni tad-Dipartiment tas-Saħħa, filwaqt li d-dokumentazzjoni uffiċċjali tad-dfin jinżammu fl-uffiċċju taċ-ċimiterju tal-Addolorata.”

Iżda kien għad fadal aktar x’niskopri f’dan il-post, hekk kif wara entratura ċkejkna maqtugħa f’ħajt apparti, Dr Welsh urieni ċimiterju żgħir ieħor fejn fih dari kienu jindifnu l-Lhud. Huwa għaddieli rivista bl-informazzjoni dwaru miġbura minn Alan Keighley.

“Għal dawn l-aħħar 3000 sena kien hawn għadd ta’ Lhud joqogħdu fil-gżejjer Maltin, għalkemm teżisti ftit li xejn informazzjoni dwarhom f’dawn is-snin bikrin. Huwa mill-14-il seklu ‘l fuq li nibdew insibu xi dettalji dwar il-komunità Lhudija f’Malta. Fiż-Żmien Nofsani kien hawn numru sostanzjali ta’ Lhud f’Malta, tant li f’perjodu minnhom, madwar terz tal-popolazzjoni tal-Imdina kienet Lhudija. Fl-1492, il-Lhud sfaw imkeċċija minn Malta minħabba l-Inkwiżizzjoni Spanjola. Aktard tard, fl-era tal-Kavallieri ta’ San Ġwann, il-Lhud spiss kienu jittieħdu lsiera minħabba li kienu jitħallsu flus tajba għal-ħelsien tagħhom. Kien hawn numru ta’ ċimiterji f’Malta għal dawk il-Lhud li kienu jmutu fil-pajjiż u fl-1784 infetaħ wieħed fil-Kalkara. Meta l-Franċiżi daħlu Malta fl-1789, Napuljun ordna li l-Lhud, li ħafna minnhom sa dak iż-żmien kienu meqjusa bħala skjavi, kellhom jibdew jitqiesu bħala ugwali mal-bqija tas-soċjetà. Meta f’Settembru tal-1800 waslu l-forzi Ingliżi f’Malta, il-Lhud setgħu wkoll jipprattikaw it-twemmin tagħhom fil-beraħ.

Jingħad li għall-ħabta tas-sena 1827, waqt li Sir Moses Montefiore, li kien sinjur kbir u filantropiku Lhudi, kien qiegħed għal btala f’Malta, il-komunità Lhudija talbitu jgħinhom biex ikollhom post ieħor fejn setgħu jindifnu peress li ċ-ċimiterji ta’ qabilhom kienu qed jintlew. Huwa tkellem mal-Gvernatur Ponsonby u dil-biċċa art żgħira f’Ta’ Braxia ġiet akkwistata u llum hija proprjetà tal-komunità Lhudija.”

Dr Welsh qalli li meta hu u martu raw dan il-post għall-ewwel darba, lanqas biss kellhom idea x’kien. Dak iż-żmien Dr Welsh kien responsabbli mit-tim li kien qiegħed jieħu ħsieb ir-restawr f’Ta’ Braxia u din il-biċċa art kienet miżgħuda bis-siġar u l-pjanti slavaġ li kienu għattew l-oqbra u l-monumenti kollha taħthom.

“Meta l-post beda jitnaddaf għarafna li kien ċimiterju Lhudi. Għall-ewwel konna xi ftit konfużi peress li ċerti iskrizzjonijiet li kienu baqgħu leġġibbli kienu miktuba bil-lingwa Taljana filwaqt li oħrajn kienu bil-lingwa antika Ebrajka. Iżda permezz tal-għajnuna tal-istoriku militari Alan Keighley irnexxielna nidentifikaw 120 qabar u permezz tal-lapidi stajna nagħtu isem lil 56 persuna li jinsabu midfuna f’dan il-post. Madanakollu l-iskrizzjonijiet bil-lingwa antika Ebrajka għadhom qatt ma ġew tradotti għax jidher li dil-kitba tmur lura ferm.

Sal-1880 dan iċ-ċimiterju ntela’ wkoll u għalhekk infetaħ ċimiterju ieħor għal-Lhud fil-Marsa. Jidher li biż-żmien dan il-post intesa, tant li llum ftit li xejn jiġu jżuruh filwaqt li eżatt miegħu ttella’ bini kbir li kompla jisraq mill-karattru tas-sit.

Xorta waħda, kif qed tara, kemm dan iċ-ċimiterju tal-Lhud u anki ċ-ċimiterju prinċipali f’Ta’ Braxia, qed jinżammu fl-aħjar stat possibbli permezz tal-għajnuna imprezzabbli tal-voluntiera, li mingħajrha bla dubju, dawn il-postijiet ma jkunux daqstant miżmuma.”

Bqajt indur għal ftit ħin ieħor waħdi fiċ-ċimiterju prinċipali sabiex nosserva, niġbed ir-ritratti u nifhem aktar dik l-informazzjoni li kont għadni kif ġbart. Fosthom, biswit xi lapidi tal-oqbra fuq in-naħa ta’ wara taċ-ċimiterju, innutajt parti minn ħajt imwaqqgħa li ċertament ikerraħ dal-post li jixraqlu ħafna aktar dinjità. Tgħaġġibni dil-ħelwa Malta tiegħi kemm kapaċi tissorprendini kull darba. U kważi nitnikket meta nintebaħ li tant hawn postijiet u ġrajjiet li ma nafx bihom, li ħajja waħda mhux ser isservini biżżejjed biex niskoprihom kollha! Almenu qalbi tistrieħ meta nifhem li permezz ta’ dawn l-artikli nista’ naqsam dan it-tagħrif magħkom bit-tama li nqanqal l-imħabba u l-kilba għal aktar għarfien fostkhom, b’mod speċjali fost iż-żgħażagħ tagħna li għad xi darba jkomplu warajna.

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-27 ta’ Novembru 2011)

Share on Facebook

2011.11.27 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
STEDINA FIL-VILLA RUMANA TAŻ-ŻEJTUN

F’dawn l-aħħar ħmistax ingħatajt l-opportunità li nipparteċipa fi skavi arkeoloġiċi proprju fis-sit fejn sentejn ilu kont mort nara x-xogħol li kien sar biex nagħmel feature għal dil-gazzetta. Bilkemm stajt nemmen illi x-xewqa li ħassejt dakinhar biex ninżel inħaffer mal-gruppi li kien hemm hemm, issa kienet ser titwettaq! Mort armata b’ħafna ħeġġa u fl-istess ħin bi preokkupazzjoni dwar jekk kontx kapaċi nagħmel xogħol bħal dan. Finalment ikolli nistqarr li dawn il-ftit ġranet niskava kienu rivelatorji ħafna u anki speċi ta’ sfida biex nara jekk wara kollox dan il-qasam kienx jgħodd għalija jew le. Kull ġurnata ġabet żvolġiment ġdid magħha u ċertament issa nħossni mmaturajt ħafna iżjed f’das-suġġett. Flimkien magħkom ser naqsam xi esperjenzi tiegħi u ta’ sħabi, iżda idealment għandkhom tiġu intom stess taraw b’għajnejkhom nhar is-Sibt 9 ta’ Lulju 2011, bejn it-8:30am u l-11.30am hekk kif aħna qed nistednukhom biex indawwrukhom mas-sit ħalli nfhemukhom x’qegħdin nagħmlu u x’qegħdin insibu. Min jaf? Forsi s-sena d-dieħla jkun hemm xi ħadd minnkhom magħna…

Il-post magħżul għal dawn l-iskavi kien is-sit tal-villa Rumana li jinsab fl-artijiet tal-iskola sekondarja tal-bniet, Carlo Diacono fiż-Żejtun. L-ewwel traċċi ta’ binjiet antiki f’dawn l-inħawi kienu ġew skoperti fl-1960 waqt li kienet qed tiġi ppreparata l-art sabiex tinbena skola ġdida f’dan il-villaġġ. Fl-1964 saru xi skavi arkeoloġiċi fejn instabet ġiebja kbira, xi kanali li jagħtu għaliha u biċċa art pavimentata bil-ġebel. Fl-1972 l-iskavi komplew u did-darba nstab xi apparat li kien jintuża fi Żmien ir-Rumani sabiex jiġi prodott iż-żejt taż-żebbuġa. F’dan il-perjodu, instabet ukoll ġiebja oħra u żewġ fosos maqtugħin fil-blat mimlija bil-fuħħar ta’ Żmien il-Bronż. Ix-xogħolijiet tal-iskavar komplew f’fażijiet qosra sas-sena 1976 fejn dawn indikaw illi l-fdalijiet kienu ta’ villa Rumana li kellha parti residenzjali u parti oħra fejn kienet issir il-produzzjoni tal-għasir taż-żejt taż-żebbuġ. Sfortunatament rapport dettaljat ta’ dawn l-iskavi qatt ma ġie ippubblikat iżda bejn l-2006 u l-2009, l-iskavi għaddew f’idejn id-Dipartiment tal-Klassiċi u l-Arkeoloġija tal-Università ta’ Malta fejn issa l-għan aħħari ser ikun li l-informazzjoni kollha dwar ix-xogħol u s-sejbiet ta’ dan is-sit eventwalment jiġu ppubblikati f’rapport dettaljat.

Fl-ewwel ġurnata tal-iskavi laqgħuni t-tined ħodor li kienu qed jimmarkaw l-inħawi fejn konna ser naħdmu u li kienu wkoll qed joffrulna kenn mix-xemx qalila li fi ftit siegħat kienet ser tibda taħkem dak il-lwog. Ilbist l-ilbies protettiv: kappell f’rasi, nuċċali tax-xemx, ingwanti tax-xogħol u protezzjoni ma’ rkubbtejja. Kemm oġġetti ingumbranti, ħsibt għall-ewwel, sakemm beda x-xogħol tassew u f’qalbi rringrazzjajt lil min kien issuġġerihom. Flimkien ma’ sħabi l-oħra, meddejt għonqi biex nibdew ix-xogħol ta’ dan l-iskav. Xi ġranet qabel, xi ħaddiema mill-HSBC u numru ta’ studenti mill-kors tal-arkeoloġija, kienu marru jneħħu l-veġetazzjoni li kienet kibret fuq il-post u b’hekk stajna naħdmu aħjar. L-ewwel parti tax-xogħol kien jikkonsisti fit-tneħħija tal-materjal li kien twaddab fuq il-fdalijiet arkeoloġiċi mit-tim li kien qed jaħdem hemm sentejn ilu. Inizzjalment bqajt bla kliem meta sirt naf dan, imma Dr Nicholas C Vella li flimkien mal-Prof. Anthony Bonanno kien qed imexxi dawn l-iskavi, ikkonfermali li ma kienx jeżisti metodu ieħor biex post bħal dan jiġi konservat mill-elementi. Nistqarr li ħassejt demmi jiqras meta kompla jinfurmani li hekk kif inlestu did-darba, anki aħna konna ser nerġgħu ngħattu kollox mill-ġdid!

“Jekk ma jkollokx mod kif tipproteġi s-sit għall-futur, l-aħjar metodu huwa li tgħattih għax ara per eżempju, hemm wara, fejn ma tgħattiex, xi problema kbira hemm! Idealment tgħatti kollox u infatti nixtieq ħafna li hawn jintela kollu bħal ma kien fl-antik, meta ma kien jidher xejn. Minkejja dan, qatt mhu ser jirnexxielna nagħmlu hekk għax m’għandnix biżżejjed materjal,” fissirli Dr Vella.

Id-daħka li kelli fuq wiċċi fil-bidu bdiet togħsfor imma rassejt snieni bit-tama li nifhem aħjar aktar ma jgħaddi l-andament tal-iskavi. Barmil wara barmil ta’ trab u ġebel bdew jintremew il-barra mis-sit u f’ħin minnhom qisni iddubitajt li xi darba ser naslu sal-qiegħ. Imma l-ħeġġa tan-nies madwarek tinkuraġġik tagħti daqqa oħra ta’ pala u ġġorr barmil ieħor, sakemm finalment tfaċċat ix-xibka ħadra li kienet qed tgħatti l-wiċċ tal-iskavi u kien f’dan il-waqt li bdejt intiegħem l-ewwel kilba għall-iskopertà.

Inqsamna fi gruppi. Jiena kont fin-naħa mmarkata ‘D’ fejn mid-dettallji li ngħatajna, fil-passat kienet instabet ġiebja kbira li qatt ma ġiet skavata qabel, peress li kienet ikkunsidrata bħala riskjuża. Maxine Anastasi, esperta fil-qasam tal-fuħħar u waħda mill-mexxejja tal-gruppi waqt l-iskavi, infurmatni wkoll li f’dawn l-aħħar snin, fil-parti ‘tagħna’ kien instab numru konsiderevoli ta’ fuħħar taż-Żmien Puniku li jmur lura għal madwar ir-4 seklu Q.K. Mill-2006 ‘l hawn saru diversi investigazzjonijiet ta’ din in-naħa però l-iskop prinċipali għal dis-sena kien li nkomplu neskavaw il-mili li kien hemm madwar l-entratura tal-ġiebja.

Taħt id-direzzjoni ta’ Dr Dennis Mizzi bdejna nnaddfu din il-parti billi nikinsu l-wiċċ tas-sit ħalli nkunu nistgħu nifhmu aħjar kif għandna nimxu. Fuq kollox kellna nagħrfu s-saffi differenti li jindikaw perjodu minn ieħor, inizzjalment billi bdejna nqabblu l-pjanta li kienu ħallew l-iskavaturi ta’ l-2009 u mbagħad anki permezz ta’ modi oħra fostom billi skavajna b’reqqa u f’każi oħra, xarrabna l-art ħalli joħorġu aktar il-kuluri varji tal-ħamrija jew tat-trab. Fil-bidu, bħala studenti tal-ewwel sena, konna kemmxejn mitlufin. Imma Jessica, li għadha kif lestiet it-tielet sena tal-istudji tagħha fl-arkeoloġija, malajr għamlitilna l-qalb hekk kif rajniha ma taqta’ qalbha minn xejn u tmidd idha għal kull biċċa xogħol li tinqala’. Sirt naf li din kienet it-tielet darba li Jessica kienet qed tieħu sehem f’xogħol ta’ skavar arkeoloġiku.“Jiena noħlom bihom l-iskavi għax f’dawn il-ftit ġimgħat fis-sena nkun nista’ nipprattika dak kollu li nkun studjajt dwaru fil-kotba. Hekk biss tifhem l-għerq ta’ dax-xogħol u allura l-opportunità trid taħtafha. Mill-iskavi jibda kollox fl-arkeoloġija u għaldaqstant nemmen li student f’dan il-qasam li ma jipparteċipax fl-iskavi, jkun qed jitlef ħafna.”

Staqsejtha jekk qattx kienet sabet xi ħaġa interessanti waqt l-iskavi tagħha u mill-ewwel semmietli skopertà fis-sit ta’ Għar ix-Xiħ ġewwa Għawdex. “Wara ġimgħa nħaffer u ma sibt xejn, f’ħin minnhom, is-sena li għaddiet, proprju fl-Imnarja, tfaċċat munita f’idejja u l-agħa li qamet madwari ma ngħidlekx! M’għandix idea ta’ liema sena kienet il-munita għax naturalment kellha bżonn titnaddaf qabel. Imma lanqas tant gawdejtha taf, ftit minuti kollox, u malajr ġie Dr Vella li ħatafhieli minn idi biex jara x’kienet!”

Hekk bdew għaddejjin il-ġranet fejn ftit ftit bdejna niġu introdotti, din id-darba b’mod prattiku, għall-metodoloġija tal-iskavar arkeoloġiku. Ma tridx taqta’ qalbek fil-bidu u jeħtieġ li tkun tħobb tassew dan il-qasam għax ix-xogħol fiżikament kemmxejn skabruż, speċjalment meta tkun qed tħaffer jew tnaddaf il-qiegħa għarkubbtejk taħt is-sħana tas-sajf Malti. Psikoloġikament tkun trid iżżomm moħħok hemm biex tifhem sewwa x’għandek tagħmel u fl-istess ħin trid tidra l-karattri differenti ta’ sħabek sabiex kollox jimxi ħarir. Sa mn’Alla li jkun hemm xi wieħed bħal Mark ‘l Għawdxi li għal taparsi konna qisna kelb u qattus bejnietna bl-iskuża biex ngħidu xi ċajta ‘l hemm u ‘l hawn. U sadanittant maż-żmien sirna ħbieb ilkoll.

Skont Graziana dawn l-iskavi kienu ta’ siewi biex neħħewlha l-istress li ħolqu l-eżamijiet. Min-naħa l-oħra Bernard stqarr li għalkemm sab ix-xogħol fiżikament impenjattiv, l-istennija minn mument għall-ieħor li ser isib xi ħaġa, nessietu d-diffikultà kollha. Indubbjament, hekk kif jibdew l-iskavi, bosta studenti jibdew japprezzaw ħafna aktar il-preġju ta’ dan ix-xogħol. Infatti Annalise żvelat li tixtieq tagħmel erbgħa ġimgħat minflok ħmistax biss peress li fil-bidu għamlet numru ta’ ġranet tnaddaf is-sit u ħasset li ma tantx kellha ħin tiskava. L-istess Christine, li hekk kif bdiet tiskava bdiet tħossha aktar ħerqana biex tieħu sehem f’dax-xogħol. Għal Chantal dil-ġibda tinsab fit-twemmin li hemm xi ħaġa antika li ilha mirduma għal bosta snin f’post partikolari u qed tistenna proprju lilha biex issibha. Għalkemm anki Kyle jieħu gost jiskava jidhirlu illi meta ma jsib xejn, iħossu daqsxejn frustrat u fil-fatt jippreferi jieħu l-livelli tal-oġġetti li jinstabu u tas-sit innifsu permezz tat-theodolite. L-istess Rebecca imma hi tippreferi wkoll tiddiżinja l-pjanti. Grace ukoll għandha għal qalbha l-kejl u l-iddiżinjar tal-pjanti però l-aktar li tapprezza hija l-armonija tax-xogħol bħala grupp fejn għaliha, l-aktar ħaġa importanti u essenzjali hija li kulħadd jaħdem flimkien. Hija sabet ukoll li din l-esperjenza kienet ukoll kruċjali sabiex tikkonferma dak li kienet taħseb li hi l-arkeoloġija. U kif jgħidu, mitt bniedem, mitt fehma għax imbagħad Felix li huwa student Ġermaniż, saħaq li għalkemm f’din l-esperjenza tgħallem ħafna għax kellu ċ-ċans li jipprattika dak li tgħallem waqt il-lekċers u ħa anki gost jiskava, madanakollu l-fatt li jrid iqum tant kmieni u t-tip ta’ xogħol involut, urewh biċ-ċar li l-linja tal-arkeoloġija ma tgħoddx għalih.

Iżda Dr Mizzi fehemni illi “Anki jekk finalment dan il-qasam tal-iskavar wieħed iħoss li ma jgħoddx għalih, xorta waħda jista’ jaqbad triqat oħra fl-arkeoloġija. Madanakollu l-fatt li almenu jkun ipparteċipa għal staġun wieħed fi skavi, jagħtih aktar għarfien dwar kif isir dax-xogħol. B’hekk meta studjuż ikun qed jaqra jew jistudja rapport arkeoloġiku, huwa jkun konxju biżżejjed taħt liema kundizzjonijiet saru l-iskavi, kemm hi kbira l-possibilità li twettqu xi żbalji, ikun jista’ jifhem aħjar kif jinterpreta s-simboli tal-pjanti u anki liema oġġetti nstabu tassew u liema minnhom huma rikostruzzjoni.”

Kif konna fid-daqqa, staqsejtu jekk iħossux inkwetat li aħna l-istudenti l-ġodda nagħmlu xi żball waqt l-iskavi? “Mhux daqshekk. Kif stajt tinnota inti, jiena nqatta’ ħafna mill-ħin nosserva x-xogħol li jkun qiegħed isir u nkun qed nevalwa mhux biss x’ikun qed jagħmel kull student fir-roqgħa tiegħu imma anki x’qiegħed jagħmel f’relazzjoni mal-bqija tas-sit. Peress li l-arkeoloġija hija proċess li jieħu ħafna żmien, l-iżbalji rari jkunu serji u jkunu jistgħu jiġu rekuperati b’modi oħra.”

Kont naf li x-xogħol tal-arkeoloġija huwa metikoluż imma trid tippruvah biex tifhem aħjar il-paċenzja u d-dixxiplina li jirrikkjedi minnek, fostom meta tilmaħ xi biċċa fuħħar sabiħa sporġuta ħdejk u għal raġuni jew oħra ma jħallukx taqlagħha. Infatti hemm żewġ biċċiet hekk li qed jifnuli qalbi bħalissa meta nħares lejhom u jdejja jikluni biex inħaffer madwarhom ħa nara x’inhuma imma s’issa hemm għadhom u ħadd ma azzarda jmisshom! Hija interessanti li waqt dawn l-iskavi innutajt xi ħaġa li tittieħed u tinżillek ġol-vini, aktar ma ddum hemmhekk. Hekk kif xi ħadd isib ruħu qed iħaffer xi ħaġa mhux tas-soltu u javża lill-oħrajn biha, arana nsiru qisna grupp Draculi li qed jaraw xi għonq ta’ xi verġni u kollha jibdew jixxenqu biex jixorbulha demmha. U fil-fatt miskin int jekk tħalli l-post waħdu għax wara ftit tal-ħin issib l-oġġett skavat u lest minn ħaddieħor, qed jistenniek sabiħ sabiħ barra ġo xi borża immarkata u nnumerata!

Għax għalkemm l-iskavi huma interessanti u bosta drabi neċessarji biex wieħed jifhem is-sit, l-arkeoloġist irid iżomm dejjem quddiem għajnejh li meta jħaffer, huwa qed jeqred saff stratigrafiku wara l-ieħor u qatt aktar ma jista’ jġibhom lura. Għaldaqstant il-professjonist irid jara jekk hemmx tassew il-bżonn li jsir tħaffir jew inkella jistax jinqeda b’teknoloġija apposta li tagħtih l-informazzjoni li jkollu bżonn mingħajr ma jħaffer. Fil-każ li jiddeċiedi li jħaffer għandu min-naħa l-oħra l-impenn li jipprovdi rapport dettaljat dwar dak kollu li jkun twettaq u nstab. Illum nifhem kemm huwa diffiċli li arkeoloġist jagħżel li ma jħaffirx għax l-emozzjoni li tħoss inti u tħaffer f’saffi antiki, ma tħossha mkien aktar. Hemm il-ġmiel li qed issib ruħek f’perjodi oħra u l-possibilità li ssib u tagħraf l-affarijiet li nies ta’ żminijiet oħra wettqu. Fuq kollox tħoss dik il-kilba tipikament umana biex tiskopri xi ħaġa ġdida. Infatti meta f’ġurnata minnhom sibt ruħi qed inħaffer f’dik li tista’ tkun l-entratura għat-tieni ġiebja, ġietni bħal saħħa barranija hekk kif bdejt nikkumbatti mat-trab li ma jispiċċa qatt, mad-djuqija skomda tal-post, mal-biża’ li jista’ jaqa’ kollox bija, mat-talb lil sħabi biex ibattluli l-bramel li bdew jimtlew f’ħakka t’għajn, mas-sħana, mal-għejja, mal-ġuħ u mal-għatx. Insomma! Kollox tinsa meta moħħok jeħel u jgħidlek biss “aħdem hemm ħa ssib xi ħaġa”, forsi għax fl-isfond, wieħed ikun konxju li l-ħin għad-dispożizzjoni tiegħu huwa limitat u li jekk ma jlaħħaqx jasal sa fejn irid, ikollu mill-inqas jistenna sena oħra sakemm ikompli. Forsi f’dal-punt ta’ min insemmi li meta l-komiku u attur Ingliż Eddie Izzard ħa sehem fi skav, kien tassew diżappuntat li skont hu ‘ma sab xejn’ għax kien qed jippretendi li jsib xi borża muniti antiki jew xi xabla jew xi elmu tal-Vikingi u mbagħad irrealizza li b’dawn ix-xewqat aktar kien qisu qiegħed fil-piraterija milli fl-arkeoloġija!

“L-esperjenza tal-iskavi hija l-uniku mezz biex tifhem kemm hu diffiċli biex tagħmel sens mill-frammenti tal-oġġetti li ssib biex tikteb storja,” beda jispjegali Dr Vella. “Ara hawnhekk per eżempju fejn sibna dawn il-kanali tal-ilma tant sbieħ u kompluti. Illum inti tifhem kemm ħadna xogħol u żmien biex sibnihom u investigajnihom. Imma finalment fir-rapport ma jidhirx ħlief sentenza jew tnejn li jfissrulek kif kienet taħdem is-sistema tal-ilma f’dak il-perjodu. Infatti għalkemm aħna nitkellmu dwar villa Rumana, fir-realtà hawnhekk qed naħdmu fil-pedamenti li kienu taħt l-art u li servew biex inbena l-bini fuqhom.”

Fil-ħmistax li għamilna niskavaw fil-parti tagħna twettaq ħafna xogħol fejn weġibna wkoll bosta mistoqsijiet li morna biex nagħmlu. Sibna numru sabiħ ta’ fuħħar li wħud minnhom kienu jiddataw għall-perjodu Puniku. Kif kien ippjanat, skavajna aktar madwar il-ġiebja l-mikxufa u madwar l-oħra li qed niskopru bil-mod il-mod. Kellna wkoll iċ-ċans li naraw lil lekċerers tagħna f’burdata ħafna aktar ferrieħa u naturali minn dik li jkollhom fil-klassi! Insomma, kollha qbilna li kienet esperjenza indimentikabbli.

Is-sit li fih madwar 1000 metru kwadru jeħtieġlu ħafna aktar xogħol li jrid isir qabel jitlesta għal kollox. Staqsejt lil Dr Vella x’inhu l-valur ta’ din il-villa fil-kuntest arkeoloġiku Malti?

“Nibda biex ngħidlek illi l-aħħar darba li ġiet skavata villa Rumana b’mod xjentifiku f’pajjiżna, kienet din l-istess villa ġewwa l-art tal-iskola sekondarja taż-Żejtun fl-iskavi tas-sebgħinijiet imma sfortunatament m’għandnix noti u qatt ma sar rapport. Qabel din il-villa kien hemm il-villa ta’ San Pawl Milqi li ġiet skavata mill-Missione Archeologica Italiana fis-sittinijiet li għalkemm għandna rapport preliminari tagħha, m’għandnix ir-rapport finali. Allura din hija l-ewwel opportunita’ li fi żmien riċenti, taħt skav xjentifiku kif suppost, qed jiġi skavat sit ta’ villa Rumana. Dan is-sit huwa importanti wkoll għax bħalu ftit jeżistu f’Malta. Nafu b’ħafna però bosta minnhom ġew meqruda minħabba żvilupp: kien hemm waħda ħdejn l-ajruport preżenti, oħra il-Għargħur u oħra anki fl-Iklin. Fortunatament, peress li qiegħda fl-art ta’ skola, din il-villa ġiet protetta. Issa aħna qed nippruvaw nifhmu l-istorja tagħha biex xi darba nisperaw li l-post ikun jista’ jinfetaħ għall-pubbliku.”

F’Mejju li għadda sar magħruf li Din l-Art Ħelwa qiegħda tgħin sabiex isir proġett ta’ konservazzjoni ta’ dan is-sit immexxi mill-Università ta’ Malta permezz tad-Dipartiment tal-Istudji Klassiċi u Arkeoloġija u tad-Dipartiment għall-Wirt Mibni. Sadanittant l-organizzazzjoni volontarja Wirt iż-Żejtun ser tkun qed tagħti s-sehem tagħha lejn il-ħarsien ta’ dan is-sit permezz ta’ simpożju nazzjonali bit-tema, “Il-Villa Rumana taż-Żejtun, fil-kuntest ta’ Wirt Arkeoloġiku ieħor f’dawn l-inħawi” li ser isir nhar is-Sibt 17 ta’ Marzu 2012, fejn ser tinġabar riċerka u opinjonijiet ta’ akkademiċi u esperti dwar il-Villa Rumana taż-Żejtun u fdalijiet oħra li jinsabu fl-inħawi tal-madwar.

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-3 ta’ Lulju 2011)

Share on Facebook

2011.07.03 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
WIRT IŻ-ŻEJTUN

Kull meta nċempel lill-ġenituri tiegħi, tiġri ħaġa partikolari – awtomatikament naqleb l-istil tal-lingwaġġ għad-djalett Żejtuni u hekk kif naqta’, nerġa’ lura għal Malti tas-soltu. Ma nagħmiliex apposta imma nieħu gost meta xi ħadd jiġbidli l-attenzjoni għal dan il-fatt għax fir-realtà nħossni kburija li jiena waħda minn dawk il-ftit li għadni kapaċi nitkellem bid-djalett Żejtuni. U akkost li llum mort noqgħod f’post ieħor, li huwa għall-qalbi ħafna wkoll, belt twelidi ż-Żejtun hija bħal dik l-ewwel imħabba, li trid jew ma tridx, ma tneħħiha qatt minn qalbek!

Għalhekk meta dan l-aħħar sirt naf li kienet ser titwaqqaf l-għaqda Wirt iż-Żejtun, dlonk ikkuntattjajt lill-moħħ wara l-ħolqien tagħha, il-perit Żejtuni Ruben Abela.

“Peress li minn dejjem kont kburi li jien Żejtuni, niftakar li meta kont għadni tifel u kont nattendi fi skola primarja tas-sorijiet, spiss kienu jħobbu jaqbdu miegħi għax kont miż-Żejtun. Aktar tard meta kbirt u bdejt naħdem, kienu joqogħdu jinkuni b’Santa Katarina u jsostnu miegħi li mhiex qaddisa. Imma jien qatt ma ħallejt lil ħadd b’xejn taf!”

Illum Ruben jaħdem bħala Manager ma’ Heritage Malta fil-qasam tal-konservazzjoni u dan l-aħħar ġie nkarigat mill-proġetti kollha tar-restawr. Kelli kurżità jekk il-fatt li trabba’ f’belt tant storika bħal mhu ż-Żejtun, kellux sehem biex hu jaqbad din il-linja tax-xogħol?

“Meta kont qed nistudja għall-perit, l-għan tiegħi dejjem kien li xi darba għad nagħti kontribut liż-Żejtun. Il-wirt storiku in ġenerali u l-protezzjoni tiegħu minn dejjem kienu l-linja tiegħi imma naturalment il-postijiet fiż-Żejtun niffoka fuqhom aktar. Infatti jiena l-perit responsabbli mir-restawr tal-Knisja ta’ Santa Katarina fiż-Żejtun, għalkemm dan l-aħħar dax-xogħol kellu jieqaf peress li m’hemmx fondi biżżejjed biex inkomplu.”

Kif nibtet l-idea ta’ din l-għaqda Wirt iż-Żejtun?

“Lejn l-aħħar tas-sittinijiet u l-bidu tas-sebgħiniejat kienet teżisti għaqda simili bl-isem Żejtun Historical Society li kienet immexxijja minn Walter Zahra.

Nistqarr li kont ilni ħafna naħseb kif nista’ nagħmel biex noħloq aktar kuxjenza u interess dwar il-valur tal-wirt kulturali taż-Żejtun. Imbagħad is-sena l-oħra nnutajt fenomenu jseħħ dwar il-futbol, fejn iż-Żejtun Corinthians irnexxielhom joħolqu sapport kbir għat-tim tagħhom. Bejni u bejn ruħi għedt, jekk dawn irnexxielhom joħolqu xi ħaġa daqstant b’saħħitha, għaliex m’għandux jirnexxieli jien ukoll li nibni xi ħaġ’oħra simili imma dwar il-wirt storiku Żejtuni li jagħtina l-identità tagħna?

Stħarriġt diversi ideat speċjalment permezz tal-facebook fejn bdejt intella’ xi paġni li kienu jinkludu vidjows u informazzjoni interessanti dwar iż-Żejtun. Xtarrejt il-possibilità li nwaqqaf fondazzjoni imma wara xi żmien deherli li jekk minflok noħloq għaqda, inkun qed inqarreb ħafna aktar lejn l-iskop aħħari tiegħi; dak li nqajjem kuxjenza dwar il-wirt kulturali taż-Żejtun. Minn hemm ħareġ l-isem Wirt iż-Żejtun u hekk kif ftaħt paġna fil-facebook taħt dan it-titlu u rajt li fi żmien sena, l-membri telgħu għal aktar minn 1300, ikkonfermajt li finalment kien wasal iż-żmien li nagħmel l-ewwel pass biex din l-għaqda ssir realtà.

Inizzjalment bżajt li qed nimmira fl-għoli żżejjed u meta fit-3 t’Ottubru 2010 saret l-ewwel laqgħa, ma stennejtx aktar minn 20 persuna. Iżda minflok attendew 65 u l-entużjażmu tan-nies għamilli kuraġġ u wrieni biċ-ċar li dakinhar twieled Wirt iż-Żejtun. Infatti waqt l-istess laqgħa ġiet approvata r-riżoluzzjoni minn dawk preżenti u twaqqaf kumitat ad hoc li l-membri tiegħu huma Dr Malcolm Borg, Dr Joe Buttigieg, is-Sur Jesmond Cutajar, is-Sinjura Ninette Sammut, il-Perit Audrey Testaferrata de Noto u Dr Nadia Theuma. Dawn kienu ta’ għajnuna kbira b’mod speċjali fit-tfassil ta’ l-istatut ta’ l-għaqda.

Fit-30 ta’ Jannar 2011 ser issir l-ewwel Laqgħa Ġenerali Annwali ta’ Wirt iż-Żejtun fejn dawk li jkunu ssieħbu bħala membri, jkunu jistgħu jikkontestaw jew jivvutaw għal diversi ħatriet konnessi mal-għaqda.”

Intant bħalissa Wirt iż-Żejtun qed tilqa’ l-applikazzjonijiet mingħand dawk li jixtiequ jissieħbu f’din l-għaqda. Tlabt lil Ruben jikkonfermali jekk il-membri kellhomx ikunu Żwieten biss?

“Assolutament li le! Wirt iż-Żejtun mhiex għaqda ta’ grupp partikolari għax nemmen li l-wirt storiku huwa ta’ kulħadd. Ovvjament qed nistenna li l-maġġoranza ser ikunu Żwieten imma l-għaqda hija miftuħa għal kulħadd.

Bi pjaċir ngħidlek li diġà għandna membri minn postijiet oħra li ngħaqdu magħna sempliċiment għax jinteressaw ruħhom fil-qasam tal-wirt storiku u għax raw xi ħaġa pożittiva f’din l-inizzjattiva. Sinċerament għalina, aktar ma jkun hemm diversità fil-membri, tant l-aħjar, għax jekk jissieħbu magħna nies li qed japprezzaw il-wirt taż-Żejtun u mhumiex minn din il-belt, allura dawn ikunu qed jagħtu eżempju lil dawk iż-Żwieten li forsi ma jkunux qed japprezzaw daqshekk.”

X’ser ikun mistenni mill-membri ta’ Wirt iż-Żejtun?

“Mill-membri ser ikun mistenni li jipparteċipaw fl-attivitajiet tal-għaqda u li jaqsmu l-esperjenzi tagħhom magħna. Finalment l-iktar kontribut importanti tagħhom ikun dak li jwasslu l-messaġġ lill-oħrajn dwar il-valur tal-wirt kulturali Żejtuni.”

X’tip ta’ attivitajiet beħsiebkom torganizzaw?

“Għal dis-sena diġà għandi programm t’attivitajiet imma naturalment irid jitwaqqaf il-kumitat l-ewwel.

Nibda biex ngħidlek li nixtieq ħafna li niffukaw fuq it-tfal Żwieten sabiex nibdew inrawwmu fihom l-imħabba lejn belt twelidhom u ngħallmuhom japprezzaw is-sabiħ tal-post li jgħixu fih. Dan hu possibbli billi nersqu aktar lejn l-iskejjel u norganizzaw attivitajiet relatati mat-tfal u l-wirt kulturali. Meta kont kunsillier fil-Kunsill Lokali taż-Żejtun, kont diġà bdejt xi ħaġa simili u nista’ ngħid li t-tfal ta’ dak iż-żmien telgħu b’ċerta mħabba lejn belt twelidhom. Huwa għalhekk illi f’Wirt iż-Żejtun ftaħna applikazzjonijiet b’rati speċjali għall-membri tfal.

Ħsieb ieħor tiegħi huwa li kull sena norganizzaw symposium ma’ grupp ta’ esperti sabiex finalment minnu tinħareġ pubblikazzjoni. Idealment das-symposium ikun marbut mal-attivitajiet ta’ Żejt iż-Żejtun.

Attivitajiet oħra ser jinkludu t-twaqqif ta’ numru ta’ heritage trails madwar inħawi differenti fiż-Żejtun. Ta’ min isemmi li l-Kunsill Lokali taż-Żejtun diġà fassal xi ħaġa simili f’forma ta’ fuljett maħdum f’diversi lingwi.”

X’funzjoni ser ikollha Wirt iż-Żejtun?

“Eventwalment l-iskop tal-għaqda huwa illi flimkien inkattru l-interess u r-rispett lejn il-wirt naturali, kulturali, ambjentali, storiku, etnografiku u arkeoloġiku kemm tanġibbli kif ukoll intanġibbli li għaddewlna ż-Żwieten ta’ qabilna biex inħarsuh, nivvalorizzawh, inkattruh u ngħadduh liż-Żwieten ta’ warajna fl-aħjar stat possibbli, f’kull livell tas-soċjeta’ u fl-isfond ta’ żvilupp sostenibbli.

Jiena nemmen li kull lokal għandu jkollu NGO simili. Din L-Art Ħelwa u Fondazzjoni Wirt Artna jagħmlu ħafna xogħol siewi madwar Malta kollha imma dawn ma jistgħux jagħtu l-attenzjoni diretta lil kull lokal. F’dan il-punt ma nistax ma nsemmix ukoll ix-xogħol impekkabbli li għamel il-Kunsill Lokali taż-Żejtun fejn permezz tas-sottokumitat tal-arti u l-kultura, huwa għamel ġid kbir f’dik li hija ħolqien ta’ kuxjenza dwar il-wirt kulturali tal-lokal. Dan kollu sar permezz tal-organizzazzjoni ta’ diversi attivitajiet fostom fil-promozzjoni tad-djalett, l-għana u l-poeżija. Iż-żmien meta kien hawn min jistħi li hu miż-Żejtun issa għadda u mar, grazzi għall-kampanja sħiħa li għamel il-Kunsill Lokali biex titneħħa l-immaġni negattiva li nħolqot minħabba parti mill-istorja tal-post. Tant hu hekk illi illum kunsilli oħrajn iħarsu lejn il-kunsill taż-Żejtun bħala suċċess.

NGO bħal Wirt iż-Żejtun tista’ tkompli tibni fuq dan kollu. Kunsill lokali huwa marbut bil-liġijiet tiegħu u għandu ċertu limiti sa fejn jista’ jasal, bħal ngħidu aħna ma jistax jagħmel inizzjattivi f’qasam privat, mentri NGO tista’. Anki f’dak li jirrigwarda fondi mill-Unjoni Ewropea, biex tingħata għajnuna f’dan il-qasam, jeħtieġ li jkun hemm NGO fil-lokal u bħalissa fiż-Żejtun m’hemmx NGO relatata.”

Il-ħerqa u l-entużjażmu ta’ Ruben flimkien mal-ideat interessanti tiegħu ċertament ser isarrfu f’ġid kbir għal-lokal taż-Żejtun hekk kif jiġu attwati. Tkellimna dwar diversi proġetti li għandu ppjanati…

“Forsi ftit jafu li ċ-ċangatura taz-zuntier tal-Knisja ta’ Santa Katarina fiż-Żejtun hija l-istess ċangatura li kien hemm fl-art tal-barracks tal-kavallieri ta’ Forti Rikażli. Sabu ruħom iż-Żejtun meta fi żmien l-Ingliżi, kuntrattur Żejtuni ġie mqabbad jaqla’ ċ-ċangatura tal-forti u dan wara ħadem bihom iz-zuntier tal-knisja. Xi snin ilu kien hemm lapida tal-irħam taħt il-bieb prinċipali tal-knisja li kienet tixhed din l-istorja. Sfortunatament xi vandali kissru din il-lapida u minflok ġiet irrestawratha, intremiet! Qed nittamaw li erbgħa snin oħra, Wirt iż-Żejtun jkun jista’ jikkommemora l-100 sena anniversarju taz-zuntier billi fostom nerġgħu nagħmlu lapida ta’ tifkira.

Każ ieħor li ilu ħafna fuq moħħi hija l-Knisja ta’ San Girgor li ċertament hija waħda mill-akbar teżori li għandna ż-Żejtun. Hija magħrufa fost l-oħrajn bħala enċiklopedija tal-arkitettura peress li fiha għandek l-istili kollha tal-arkitettura, ibda mill-perjodu sikolo-normann u ibqa’ sejjer sal-perjodu neo-klassiku. Iżda barra minn hekk din il-knisja antikissima tħaddan potenzjal kbir storiku u arkeoloġiku. Ngħidu aħna, taħt dil-knisja qatt ma ġie skavat b’reqqa u dan meta viċin sewwa tagħha, fl-inħawi tal-iskola sekondarja taż-Żejtun, instabu fdalijiet arkeoloġiċi ta’ villa Rumana. Infatti waslitli informazzjoni illi meta attwalment saru xi skavi żgħar taħt iz-zuntier, kien instab xi fuħħar li llum jinsab fil-mużew tal-knisja.”

Marbuta wkoll mal-Knisja ta’ San Girgor hemm diversi kurżitajiet u misteri oħra li personalment nixtieq ħafna li xi darba narahom solvuti. Għaldaqstant ħassejtni tassew fuq ix-xwiek meta Ruben żerżaqli din l-informazzjoni…

“Waħda mill-kurżitajiet li Wirt iż-Żejtun jista’ jixħet dawl fuqha hija l-ġrajja tal-passaġġi sigrieti li jinsabu fil-knisja ta’ San Girgor fejn ġew skoperti għadd ta’ skeletri umani. Sal-llum ħadd ma jaf eżatt kif dawn sabu ruħhom hemm imma jiena nħossni determinat biex niċċara din l-istorja darba għal dejjem. Jinħtieġu ħafna xogħol u fondi biex din il-mira ssir realtà fejn fostom għandi ppjanat li dan l-għadam jitpoġġa għal analiżi xjentifika.”

Hija eċċitanti u sabiħa ferm is-sensazzjoni li tiltaqa’ ma’ xi ħadd li jħaddan l-istess valuri u mħabba lejn xi ħaġa li tgħożż int. U ma ridtx wisq biex nifhem kemm Wirt iż-Żejtun ser tkun kapaċi tagħti das-sodisfazzjon lil dawk li jissieħbu magħha.

“Permezz ta’ Wirt iż-Żejtun nixtieq naqsam dak kollu li naf u dak kollu li niskopri dwar dal-lokal. Naħseb li ormaj dħalt f’kull rokna possibbli tat-triqat taż-Żejtun biex inħuf u nsib ċertu dettalji prezzjużi li wħud miż-Żwieten stess tant drawhom li bilkemm jafu bihom. Fil-fatt ngħir ħafna għall-kappillan, għall-arċipriet, għall-qassisin u għall-politiċi li jistgħu jidħlu fid-djar tan-nies għax m’għandix dubju li hemm teżori ferm isbaħ wara l-ħitan ta’ bosta djar! Mhux darba u tnejn li ġew xi studenti li jkunu qed jagħmlu xi teżi partikolari u ħadthom jaraw xi eżempji, bħal ngħidu aħna numru ta’ muxrabiji li jinsabu ż-Żejtun.”

Qabel nagħlaq din l-intervista tlabt lil Ruben jgħidli xi jfisser iż-Żejtun għalih?

“Iż-Żejtun huwa l-post li trabbejt fih u għalhekk huwa marbut wisq ma’ qalbi. Huwa post li minnu ħarġu wħud mill-personalitajiet li nisġu parti mill-istorja u l-kultura Maltija. Barra minn hekk, il-postijiet differenti li jħaddan ġewwa fih huma xhieda tal-antenati tagħna li matul is-snin għoġobhom jibnu dawn il-binjiet u jieħdu ħsiebhom biex illum nistgħu ngawduhom aħna.

Hija ħasra li ċertu nħawi lanqas iż-Żwieten stess ma jafu bihom, bħal ngħidu aħna lok partikolari li jinsab fit-tarf tar-raħal t’isfel, minn Villa Cagliaris il-fuq lejn il-Ħofra. Hemmhekk hemm l-unika parti taż-Żejtun li ma nbenix bini modern fiha u għandek letteralment ħajt iffortifikat fejn il-parti ta’ wara tad-djar kollha m’għandhom l-ebda aperturi jagħtu għal fuq l-egħlieqi ta’ faċċata. Dan is-sit nistħajjlu mument maqtugħ fil-passat fejn permezz tiegħu nistgħu naraw kif kienet il-ħajja fiż-Żejtun fiż-żmien medjevali – raħal introvert, protett minn barra b’qoxra ta’ ħajt għoli żewġ sulari. Imbagħad għandek rixtellu antik li donnu serva bħala l-bieb tal-belt, fejn wieħed jista’ jara ċarament it-tranżizzjoni bejn iż-żona rurali u dik urbana.

Huma dawn il-karatteristiċi partikolari li jagħtu dik l-identità unika lil kull post f’dinja globalizzata bħal ta’ llum. U l-idea ta’ Wirt iż-Żejtun hija propju li tiġbed l-attenzjoni għal dawn il-karatteristiċi. Biex nagħtik eżempju, dan l-aħħar jiena u wieħed minn uliedi konna qed induru n-noti tal-istudju soċjali fejn fostom kien trattat is-suġġett tal-logħob tat-tfal. Sentenza minnhom kienet issemmi t-tajra u inkludiet ukoll li hemm min isejjħilha ħamiema, naturalment għax f’Għawdex jafuha hekk. Imma anki aħna ż-Żwieten għandna kelma apposta għaliha – manuċċa. U għalhekk lil ibni għedtlu biex fl-eżami, apparti milli jniżżel il-kliem li għandu fin-noti tiegħu, iniżżel dik ukoll.

Huma affarijiet li ninsisti ħafna fuqhom. Forsi jidhru bħala aspetti u karatteristiċi żgħar imma huma dawk li jagħtuk l-identità partikolari tiegħek bħala Żejtuni. Jiena nemmen li kollox huwa katina: il-ġenerazzjonijiet ta’ qabilna, il-wirt li ħallewlna – kollox ma kollox jagħmlek dak li int. U finalment jidhirli li aħna obbligati nipproteġu dak li tħalla lilna u possibilment nħalluh f’kundizzjoni aħjar biex ikun jista’ jitgawda minn dawk li ġejjin warajna.”

Għal aktar dettalji wieħed jista’ jikkuntattja lil Wirt iż-Żejtun permezz tal-facebook Wirt iż-Żejtun jew bl-email wirtizzejtun@gmail.com inkella jista’ jattendi għal-laqgħa li ser issir fl-10:00am, il-Ħadd 30 ta’ Jannar 2011.

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-16 ta’ Jannar 2011)

Share on Facebook

2011.01.16 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
MIRA KULTURALI GĦAS-SENA 2020

Għalkemm pajjiżna minħabba ċ-ċokon tiegħu jaf jintilef fix-xejn meta wieħed ikun qed jifli xi mappa tad-dinja, l-istorja tiegħu turi xort’oħra. Fil-fatt il-pożizzjoni ġeografika ideali f’nofs il-baħar Mediterran dejjem attirat l-attenzjoni ta’ dawk li għarfu l-potenzjal tal-art tagħna u minħabba f’hekk il-gżejjer Maltin għamlu bosta snin jgħaddu minn idejn barranija għall-oħra. Kienu diversi l-effetti u l-konsegwenzi li dawn il-ħakkiema ħallew fuq il-ħajja, il-kultura u l-istorja tal-Maltin. Iżda ċertament wieħed mir-riżultati pożittivi kienu n-numru ta’ binjiet uniċi li dawn ħallew f’pajjiżna u li llum jagħmlu parti vasta mill-wirt storiku tagħna.

Ormaj Malta għamlet diversi snin rajha f’idejha u personalment nemmen li m’hemm xejn isbaħ minn dan. Madanakollu nistqarr illi nħossni ferm diżappuntata meta nara illi l-poplu tagħna donnu mhux kapaċi japprezza r-rikkezza storika li tagħni lill-pajjiżu. Tweġġagħni l-passività li nara fir-rigward ta’ dal-qasam, tant li ħallejna wħud mill-isbaħ teżori arkitettoniċi letteralment jaqgħu biċċiet. Donnu l-poplu Malti jagħtik x’tifhem illi jekk ma jkollux lil xi ħadd jimbuttah biex jagħmel xi ħaġa, kapaċi jħalli kollox kif ikun u mhux l-ewwel darba li jitqanqalli d-dubju f’liema stat kien ikun pajjiżna llum li kieku dan qatt ma nħakem mill-barrani! Wisq nibża’ li kieku nsibu kollox kif kien oriġinarjament, bi żvilupp kajman kemm jista’ jkun.

Turista barranija ikkummentat miegħi illi hawn Malta tant għandna rikkezza ta’ affarijiet storiċi li qisu l-poplu jekk jitlef waħda ‘l hemm u ‘l hawn ma jħossiex. Imma inti lil liema omm ser tispjega li billi jonqos xi ħadd minn uliedha mhux ser jimporta għax hekk jew hekk baqagħalha lill-oħrajn? Possibbli d-demm qalil tal-antenati tagħna li ssieltu u rebħu lill-agħar egħdewwa biex jiddefendu lil pajjiżhom m’għadux jiġri fil-vini tagħna?

Dan l-aħħar attendejt għal diskussjoni organizzata mill-fondazzjoni Din l-Art Ħelwa fejn matulha il-Prof. Luciano Mulè Stagno ippreżenta l-fehmiet tiegħu dwar il-futur tal-wirt kulturali Malti għall-għaxar snin li jmiss. Il-Prof. Mulè Stagno għandu Ph.D fil-Materials Physics u riċentement qiegħed jaħdem mal-Istitut tal-Enerġija Sostenibbli tal-Università ta’ Malta. Għal dawn l-aħħar tliet snin huwa kien is-CEO tal-Heritage Malta wara li għamel 12-il sena jaħdem fl-Istati Uniti.

Kont kurjuża kif b’dottorat fix-xjenza u wara tant snin jaħdem barra minn pajjiżna huwa jinteressa ruħu tant fil-wirt kulturali Malti?

“Parti kbira mill-qasam kulturali tinvolvi l-konservazzjoni li hija xjenza. Apparti minn hekk il-laboratorji tad-Diviżjoni tal-Konservazzjoni mhumiex daqshekk differenti minn dawk li kont nuża meta kont qed naħdem fix-xjenza qabel ma ġejt lura Malta.

Min-naħa l-oħra jiena għamilt 16 il-sena nieqes minn Malta u meta tkun nieqes minn Malta, x’inhu dak li jġiegħlek tkun kburi li int Malti? Mhux il-wirt kulturali tagħna? Għamilt 12 il-sena naħdem ma’ kumpanija fl-Amerika u fl-uffiċċju tiegħi dejjem żammejt żewġ affarijiet partikolari: poster tat-tempji u poster tal-qtugħ ir-ras ta’ San Ġwann ta’ Caravaggio.

Il-wirt kulturali huwa għal qalbi ħafna għax nemmen li huwa dak li jagħmilna uniċi bħala poplu. Infatti wara li ma bqajtx fil-pożizzjoni ta’ CEO ma’ Heritage Malta, xorta waħda bqajt involut volontarjament. Tant hawn x’tagħmel f’dan il-pajjiż li kull min irid jagħti daqqa t’id jista’ jsib l-opportunità. Il-konċentrazzjoni ta’ oġġetti u siti storiċi li jħaddan dan il-pajjiż hija tant inkredibbli li dejjem insibu x’nagħmlu u għaldaqstant l-għajnuna tal-voluntiera f’dan is-settur hija apprezzata ħafna.”

Waqt il-preżentazzjoni tiegħek inti sħaqt illi xejn ma jsir jekk l-ewwel ma jkunx hemm ħolma. X’inhi l-ħolma tiegħek dwar il-wirt kulturali Malti?

“Il-ħolma tiegħi hija illi sal-2020 kull sit maġġuri u kull mużew u oġġett storiku importanti li għandna f’dan il-pajjiż ikun f’kundizzjoni li nkunu kburin bih. Bħalissa hemm ħafna affarijiet li m’aħniex kburin bihom u dan ħadd ma jista’ jiċħdu.

F’dawn l-aħħar snin kien hemm żvilupp pożittiv fil-qasam tal-wirt kulturali bħal: aktar kuxjenza u iżjed protezzjoni, tmexxija aħjar ta’ wħud mill-mużewijiet u s-siti, rajna l-NGOs u l-Kunsilli Lokali jsiru aktar attivi u ma nistax ma nsemmix il-miljuni ta’ ewro li ntefqu għat-tisħiħ ta’ xi siti.

Xorta waħda għad hemm ħafna xogħol li jrid isir. Hemm xebgħa forti madwar il-pajjiż li jirrikjedu kura urġenti fostom Forti Sant’Anġlu, Forti Sant’Iermu, Forti Rikażli u l-Forti ta’ Delimara. Lura fl-2000 kien sar xogħol mill-aqwa fil-Hypogeum imma llum għandu bżonn li jinbidlulu s-sistemi mekkaniċi tiegħu. It-tempji ta’ Ħaġar Qim u l-Imnajdra issa ġew protetti iżda trid tibda l-konservazzjoni fuqhom u jrid jinbena passaġġ madwarhom. It-tempji ta’ Ħal Tarxien ser jiġu mgħottija imma jeħtieġu x-xogħol ta’ konservazzjoni. Qiegħed isir anki bosta progress fit-tempji tal-Ġgantija imma anki hawn il-konservazzjoni għad trid tibda. Daqstant ieħor għandu bżonn il-protezzjoni ix-Xagħra Stone Circle u s-sit arkeoloġiku f’Tas-Silġ. Xogħlijiet ta’ restawr urġenti huma wkoll meħtieġa fuq is-sit tal-banjijiet Rumani li jinsab fl-inħawi tal-Imġarr f’Malta.

Ix-xogħol siewi ta’ restawr li sar riċentement fuq il-Mużew tal-Gwerra u d-Domus Rumana tassew ta’ min ifaħħru. Madanakollu numru oħra ta’ mużewijiet għadda żmienhom u għandhom bżonn jiġu immodernizzati. Barra minn hekk teżisti l-possibilità li ċerti mużewijiet li għandna jitkabbru aktar sabiex jiżdied l-ispazju għal iżjed esebizzjonijiet. Ngħidu aħna snin ilu kienet ittieħdet il-proprjetà 8 Triq Zekka l-Belt li tiġi kantuniera mal-Mużew tal-Arti. Li kieku dil-binja kellha tiġi restawrata flok titħalla tkompli tiddeterjora, faċilment tista’ tingħaqad mal-bqija tal-mużew biex il-pubbliku jkollu aċċess għall-aktar esebizzjonijiet li bħalissa m’hemmx spazju għalihom fostom il-kollezzjoni ta’ l-arti kontemporanja u l-kollezzjoni ta’ Antonio Sciortino. Eżempju ieħor huwa l-Mużew Marittimu fejn kieku kellha tiġi rranġata l-parti li bħalissa mhux qed tiġi użata, jista’ jiġi ttriplikat l-ispazju li hemm fil-preżent.

Sentejn ilu l-Heritage Malta wettqet xogħol ta’ konservazzjoni fil-Palazz tal-President imma s-soqfa ma sarux u l-ħitan u l-affreski għandhom bżonn dawra sewwa. Issa dan hu l-palazz nazzjonali u jmorru jżuruh kwart ta miljun ruħ fih fis-sena!

Għadna lura ħafna wkoll fil-qasam tad-diġitilizazzjoni li jinkludi l-proċess ta’ tteħid ta’ kopji diġitali biex ċertu dokumenti importanti jkunu disponibbli fuq l-internet. Qed nirreferi l-aktar għal dokumentazzjoni tal-karta fejn fil-preżent l-uniku mezz jekk trid tagħmel riċerka hu li tmur il-Biblijoteka Nazzjonali, titlob permess biex teċċedi għal ċertu dokumenti u mbagħad toqgħod tfittex u tqalleb fihom. Immaġina li kieku dawk id-dokumenti jkunu aċċessibbli mill-internet kemm issir aktar riċerka minn diversi individwi! Naturalment id-diġitilizzazjoni tinkludi wkoll ritratti tal-pitturi, artifatti u immaġni 3D fost oħrajn.

Imma x’taħseb li huma r-raġunijiet li għad fadal tant x’isir?

“Żgur li mhux nuqqas ta’ interess mill-ħaddiema, mill-volontarji, mill-Kunsilli Lokali jew mill-NGOs.

Ċertament l-akbar problema hija l-iffinanzjar kemm biex isiru x-xogħlijiet u kif ukoll biex jiġu mpjegati aktar nies professjonali f’dawn l-oqsma.”

X’inhuma l-proposti tiegħek?

“Prinċiparjament jeħtieġ li nistudjaw liema huma dawk il-prijoritajiet li rridu nibdew bihom u nwettqu pjan biex naraw kif ser isiru u min ser ikun responsabbli biex jassigura li l-għanijiet jintlaħqu.

Matul dawn l-aħħar snin sar ħafna xogħol u saru diversi strutturi imma forsi wasal iż-żmien li naraw x’ħadem sewwa u x’ma ħadimx daqshekk tajjeb. Personalment nemmen li għad hemm wisq tqassim ta’ xogħol. Ngħidu aħna qed issir konservazzjoni mill-aġenzija nazzjonali tal-konsevazzjoni Heritage Malta, mid-Dipartiment tax-Xogħlijiet u mill-Kunsilli Lokali fost oħrajn. M’hemmx xejn ħażin f’dan imma hemm bżonn li x-xogħol jiġi koordinat u li l-prijoritajiet jinħadmu b’mod nazzjonali u mhux kullħadd ikollu l-miri tiegħu.

Il-Bord tal-Garanzija nħoloq proprju biex jikkoordina dawn l-affarijiet. Għaldaqstant jidhirli li dan għandu jingħata aktar viżibilità, awtonomija u saħħa u probabbilment irid isir aktar attiv milli hu llum. Jgħin ukoll il-fatt li kieku anki aġenziji bħal Heritage Malta jiġu konċessi b’aktar awtonomija. Eventwalment permezz ta’ dan il-bord, l-aġenziji u l-NGOs ikunu jistgħu jitkellmu flimkien u jikkollaboraw biex tinħoloq lista ta’ prijoritajiet li tinkludi wkoll min ser jaħdem fuqhom.

Hemm bżonn ukoll li jinfetħu l-bibien tax-xogħol għal aktar professjonisti. Minkejja li ħafna jaħsbu li hemm wisq nies mal-gvern, sfortunatament l-ammont ta’ nies li huma l-professjonisti li jistgħu jagħmlu l-istudji, id-diżinn, l-iskavi u l-konservazzjoni huma ftit.

Problema oħra hija li ħloqna struttura fiċ-ċentru ta’ Bighi biex inħarrġu lin-nies ħalli jsiru restawraturi u konservaturi biex imbagħad ħafna minnhom ma jsibux xogħol f’dawn l-oqsma. U din hija inkredibbli meta hawn tant xogħol xi jsir fil-pajjiż. Żgur li hemm fejn nimpjegaw iżjed nies.

Il-finanzi mhiex kwistjoni ta’ jekk nistgħux insibuhom imma meta. Hemm bżonn li għal dawn l-għaxar snin li ġejjin jiżdiedu l-fondi dedikati għal dan ix-xogħol b’madwar €5 sa €10 miljun ewro aktar fis-sena sabiex dawn jintużaw għall-konservazzjoni, għar-restawr, għar-riċerka u għall-akkwiżizzjonijiet ta’ siti u oġġetti prezzjużi, għall-entitajiet tal-gvern, l-Università, l-NGOs u l-Kunsilli Lokali f’forma ta’ grants amministrati mill-Bord tal-Garanzija.

Is-somma ta’ bejn €4 u €5 miljun ewro diġà tista’ tinġabar mit-taxxa li oriġinarjament ġiet proposta minni; dik ta’ 50c għal kull lejl li t-turisti jagħmlu f’pajjiżna. Naturalment irid jiġi aċċertat illi tali fondi jiġu utilizzati biss għal dawn il-proġetti.

Flimkien ma’ dan is-suġġeriment jiena kont ukoll ipproponejt taxxa żgħira fuq dawk it-turisti li jidħlu bil-vapuri tal-cruises. S’issa din l-idea baqgħet ma ntlaqgħatx imma kieku ssir, faċilment niġbru mijiet ta’ eluf ta’ ewro oħra fis-sena.

Sabiex anki nissalvagwardjaw l-interessi ambjentali jiena ħriġt b’possibilità oħra ta’ introjtu ta’ fondi billi qed nissuġġerixxi li jsir xi tibdil kif tiġi ntaxxata l-proprjetà. Jidhirli li għandha titneħħa t-taxxa preżenti li titħallas max-xiri tal-ewwel u tat-tieni proprjetà u minflok għandha titpoġġa taxxa annwali fuq it-tielet u aktar proprjetajiet. Apparti li b’hekk inkunu nistgħu nużaw dawn il-fondi għat-tisħiħ tal-ambjent u l-wirt kulturali, inkunu wkoll qed niskoraġġixxu l-bini ta’ aktar proprjetà żejda.

Barra minn hekk teżisti l-possibilità illi dawk l-investituri l-kbar li jakkwistaw xi biċċa art kbira biex jagħmlu n-negozju minnha għandhom iħallsu perċentwal żgħir ta’ taxxa li jiġi amministrat għall-proġetti kulturali.”

Imma kemm jidhirlek li dan kollu hu possibbli li jitwettaq?

“Bil-flus u bin-nies jekk tpoġġi moħħok hemm, kollox tagħmel. Saru bosta affarijiet kbar f’dan il-pajjiż u jiena nemmen li din tista’ tkun waħda minnhom. Jeħtieġ li nisparaw il-fuq kemm jista’ jkun. Ħalli mbagħad forsi nolqtu ftit aktar ‘l isfel imma għallinqas inkunu wasalna x’imkien.

Nitgħaxxaq meta mmur indur f’ċertu pajjiżi u nara li għandhom il-wirt kulturali tagħhom tant miżmum tajjeb. U trid jew ma tridx tistaqsi imma aħna għaliex m’aħniex kapaċi nżommu kollox hekk ukoll? Sfortunatament f’pajjiżna teżisti bħal telqa ġenerali kulturali li jidher li hija aċċettata mill-poplu. Qisna m’għandnix dik il-kburija nazzjonali bl-affarijiet tagħna.

Il-ġenerazzjoni tagħna hija l-ewwel ġenerazzjoni li għexet taħt tmexxija esklużivament Maltija u forsi għalhekk illum qed tinħoloq aktar kuxjenza minn qabel. Nittamaw li l-ġenerazzjonijiet futuri jkunu aħjar minna. B’dan il-ħsieb aħna rridu naraw ħamsin sena oħra x’ser inħallu lill-ġenerazzjoni ta’ warajna f’dan il-pajjiż. Uħud mill-affarijiet u s-siti li semmejt f’din l-intervista ilhom jitgawdew minn ġenerazzjoni għall-oħra u aħna obbligati li naċċertaw li dawn jibqgħu jitgawdew anki minn dawk ta’ warajna.

Għal 2018 ġie deċiż mill-Kunsill tal-Unjoni Ewropeja illi l-Belt Valletta ser tkun il-Belt Kapitali tal-Kultura Ewropeja. B’hekk għal perjodu ta’ sena, l-belt tagħna ser isservi ta’ vetrina fuq il-ħajja u l-iżvilupp kulturali tagħna Maltin. Indubbjament dan huwa inċentiv ulterjuri biex naħdmu qatiegħ sabiex nippreżentaw lill-pajjiżna bl-aħjar mod u mhux biss b’sempliċiment face-lift!”

Finalment x’inhu l-iskop ta’ din il-preżentazzjoni u ta’ din l-intervista?

“L-għan tiegħi huwa li nistimola diskussjoni. Il-qasam kulturali hu fundamentali għalija għax nemmen li huwa t-timbru uniku li għandna bħala pajjiż. Inħoss li għamilna avvanz enormi f’Malta f’dawn l-aħħar għaxar snin. U għalhekk nisħaq li hu possibbli li nkomplu mexjin il-quddiem fl-għaxar snin li jmiss.

Huwa neċessarju li għaxar snin oħra nħarsu lura u nkunu kburin dwar fejn wasalna u kemm imxejna ‘l quddiem. Irridu naslu fi stat li ma jkollna l-ebda wieħed mis-siti maġġuri li jkun tal-mistħija jew bir-riskju li ser jaqa’ biċċiet. Anzi, għandna nagħmlu minn dawn il-postijiet, attrazzjonijiet mill-aqwa li kemm il-poplu Malti u kemm it-turisti jieħdu pjaċir iżuruhom sabiex permezz tagħhom jitgawda u jiġi apprezzat aktar il-wirt kulturali għani u mprezzabbli li għandna f’pajjiżna.”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-20 ta’ Ġunju 2010)

Share on Facebook

2010.06.20 / no responses / Category: Torca - Perspettivi