Posts Tagged ‘graffit antik’

  • QRARA SSOLVI SERQA STORIKA

    Kultant inqabbel lil dawn il-gżejjer ċkejknin tagħna ma’ dak it-tip ta’ bniedem li aktar ma titkellem miegħu u iżjed ma ssir taf dwaru, aktar tgħożżu u torbtu ma’ qalbek u kważi kważi tixxennaq li tibqa’Illustrazzjoni tal-Ġgantija tal-1830s miegħu l-ħin kollu bit-tama li xi darba tasal biex tisma’ dak kollu li għandu x’jirrakkuntalek. Imma naħseb li diġà qtajt qalbi li għad insir naf kollox dwar pajjiżi. L-aktar meta kull darba joħroġ b’xi waħda ġdida! Infatti l-ewwel intervista titratta settijiet ta’ illustrazzjonijiet antiki tat-tempji tal-Ġgantija li qed jiġu esposti għall-ewwel darba fil-pubbliku. It-tieni intervista hija dwar graffit qadim li snin ilu kien insteraq minn santwarju Puniku u ġie rritornat dan l-aħħar permezz ta’ qrara…

    L-ewwel intervista ta’ llum laqqgħatni ma’ Nicoline Sagona, il-manager tas-siti ta’ Heritage Malta ġewwa Għawdex. Iltqajna fl-uffiċini ta’ Heritage Malta li jinsabu ġewwa ċ-Ċittadella, faċċata tal-Mużew tax-Xjenza Naturali. Kelli l-iskop li nsir naf aktar dwar wirja temporanja li kienet qed tittella’ fil-post rigward illustrazzjonijiet tad-19 il-seklu tat-tempji tal-Ġgantija.

    “Din il-wirja tikkonsisti f’kollezzjoni ta’ diżinji li ħafna minnhom saru fis-snin tletinijiet tad-19 il-seklu. Huma parti mill-kollezzjoni riservata tal-Mużew tal-Arkeoloġija li jinsab ġewwa l-belt Valletta u kollha juru veduti tat-tempji tal-Ġgantija. Ġew esposti għall-ewwel darba għall-pubbliku fin-Notte Gozitana li saret fl-ewwel ġimgħa ta’ Ġunju li għadda. L-attendenza tal-pubbliku kemm ilha miftuħa l-wirja kienet tajba ħafna. Partikolarment it-turisti li jkunu għadhom kif żaru t-tempji tal-Ġgantija, japprezzawhom ħafna dawn l-illustrazzjonijiet.”

    X’inhi l-Istorja ta’ dawn l-illustrazzjonijiet?

    “Nibda billi niċċara illi l-Ġgantija qatt ma kienet mirduma għal kollox. Ngħidu aħna in-naħa ta’ wara, fejn għandek ħajt b’megaliti kbar immens, dejjem19th century souvenirs of Ġgantija kienet esposta għan-nies, kif jixhdu xi inċiżżjonijiet antiki. Dawn il-binjiet kienu jqajjmu interess kbir, l-aktar għax kienu jiġu abbinati mal-ġganti minħabba l-qies enormi tal-ġebel użat. F’dak il-perjodu, in-nies kienet għadha ma tafx bi Żmien il-Preistorja u infatti kienu jaħsbu li dawn it-tempji nbnew fi Żmien il-Feniċi.

    Fl-1820 il-Kulunell John Ottobayer, li kien il-Gvernatur t’Għawdex u kellu r-responsabbiltà mill-amministrazzjoni tal-gżira t’Għawdex, ħa l-inizzjattiva biex inaddaf l-intern ta’ dawn it-tempji mill-ħamrija u l-ġebel li kienu waqgħu għal fuq ġewwa, mill-partijiet ta’ fuq. U hekk kif inkixfu aħjar u wieħed seta’ anki jidħol fihom, it-tempji bdew jiġbdu ħafna aktar nies u t-turiżmu spara ‘l fuq, tant li llum nemmnu li dan il-perjodu huwa marbut mal-Istorja tat-turiżmu f’Għawdex.

    F’dawk is-snin kien hemm għatx kbir għall-antikitajiet u għall-informazzjoni dwar kulturi li għebu. Infatti n-nobbli u l-aristokratiċi kienu jitilqulha fuq speċi ta’ Grand Tour madwar siti antiki fl-Ewropa. Maż-żmien dan il-vjaġġ esplorattiv beda jwassal sal-Mediterran u eventwalment anki sa Malta. Ma ninsewx illi f’Malta kien hawn bosta palazzi sbieħ, filwaqt li l-port il-kbir kien ukoll jiġbed ħafna interess. B’hekk, meta l-Ġgantija tnaddfet u ġriet il-kelma dwar it-tempji, dawn it-turisti bdew anki jżuru l-gżira t’Għawdex biex jiġu jaraw b’għajnejhom ‘il-binjiet tal-ġganti’.

    Issa jidher illi madwar l-1830, xi artist ġie kkummissjonat biex iwettaq sett ta’ diżinji ta’ dawn it-tempji, aktarx biex iservu bħala souvenirs għal dawn il-viżitaturi. Il-kartolini kienu għadhom ma jeżistux 19th cent Ġgantija illustrations in colouru l-fotografija kienet għadha ma daħlitx u allura jekk xtaqt rikordju ma kienx hemm għażla oħra ħlief ta’ illustrazzjonijiet bħal dawn. Sfortunatament ma nafux min kien l-artist iżda mill-familjarità li kellu mal-pajsaġġ Għawdxi, jidher li hu kellu ħafna ċans sabiex idur u jesplora l-inħawi ħalli jkun preċiż kemm jista’ fix-xogħol tiegħu. Għandna l-ħsieb li jista’ jkun li l-artist kien Malti, xi ħadd mill-familja Busuttil li kienu familja ta’ artisti miż-Żejtun li mbagħad kienu ġew anki joqogħdu Għawdex. Imma s’issa għadna ma sibnix dokumentazzjoni li tipprovdina b’din iċ-ċertezza.

    Jidher li dan is-sett kellu ċirkolazzjoni kbira fejn per eżempju fl-1840, dawn l-illustrazzjonijiet dehru f’pubblikazzjoni dwar l-ivvjaġġar li ħarġet f’Pariġi fl-1840 bl-isem ta’ Malte et Gozo. Kopji eżatt bħalhom instabu wkoll miġbura f’manuskritt fil-Biblijoteka Nazzjonali, il-belt Valletta.

    Li hu interessanti f’din il-wirja hu li wara li sar dan is-sett ta’ tmien veduti tat-tempji tal-Ġgantija, li kienu ġew diżinjati bil-lapes, saru wkoll xi kopji tiegħu bil-kulur minn artisti oħra u hawnhekk għandna żewġ settijiet minnhom. Dawn is-souvenirs għandhom sinifikat importanti peress li nistgħu nqisuhom bħala dokumenti arkeoloġiċi importanti li ġew prodotti fid-19 il-seklu.”

    Dort nifli l-ewwel diżinji li kienu dettaljati ferm. Kienu maħduma b’artistrija mill-aqwa u minn perspettiva li tiġbdek u tħajjrek biex tmur tara fejn qiegħed dak il-post Illustrazzjoni tal-Ġgantija - 1830s bil-kulurpartikolari. Ma ridtx ħafna biex nifhem għala n-nies ta’ dak iż-żmien ħassitha fuq ix-xwiek sabiex tmur u żżur l-inħawi. Ħasra li llum jeżistu numru sewwa ta’ Maltin u Għawdxin li qatt ma rifsu f’dawn is-siti!

    It-tempji tal-Ġgantija jinsabu x-Xagħra Għawdex. Jikkonsistu f’żewġ tempji mibnija ħdejn xulxin u huma mdawwra b’ħajt. L-akbar tempju huwa l-eqdem u jmur lura 3600 Q.K. It-tempju l-ieħor inbena xi ftit tas-sekli wara. Fl-1980 it-tempji tal-Ġgantija ngħataw l-unur prestiġġjuż mill-UNESCO bħala patrimonju dinji. Aktar informazzjoni dwar dan is-sit megalitiku u dwar dawn l-illustrazzjonijiet ġiet ippubblikata fi ktejjeb maħruġ apposta minn Heritage Malta bl-isem The Ġgantija Temples: a history of its visitors and views.

    Din il-wirja ser iddum miftuħa sat-23 ta’ Lulju 2011. Ħinijiet matul il-ġimgħa mid-9:00am sal-5:00pm u s-Sibt mid-9:00am sa nofsinhar. Dħul b’xejn. Għal aktar dettalji ċemplu 21564188 jew idħlu fil-website www.heritagemalta.org

    L-intervista l-oħra wkoll saret fiċ-Ċittadella iżda did-darba kienet fiċ-Ċentru għall-Kultura u Arti fejn iltqajt ma’ John Cremona li huwa responsabbli mill-wirjiet tal-Il-parti minn fejn insteraq il-graffit ta' Ras il-WardijaMinisteru t’Għawdex.  Ħassejt ċertu emozzjoni stramba hekk kif dħalna f’dak li kien parti mill-ħabs l-antik għax hemm ġew, ġo kmajra minnhom, kien jinsab il-graffit li xi snin ilu kien insteraq minn ġo santwarju Puniku.

    F’rapport riċenti li ħareġ mis-Sovrintendenza tal-Patrimonju Kulturali dwar dan il-każ ġie rrappurtat illi fit-30 ta’ Marzu 1988 kienet ixxandret l-aħbar li kien insteraq graffit antik li kien hemm minqux ma’ ħajt fis-santwarju Puniku ta’ Ras il-Wardija. Din kienet telfa mhux biss għal Għawdex iżda għad-dinja kollha, speċjalment għal dawk l-ispeċjalisti tal-arkeoloġija Feniċja-Punika. B’xorti tajba, wara aktar minn għoxrin sena, il-graffit ġie rritornat lill-awtoritajiet Maltin filwaqt li sid l-art minn fejn kien insteraq il-graffit, irrinunzja favur il-Gvern kull dritt fuq l-iskultura.

    “Dan il-graffit ġie espost għall-pubbliku għall-okkażżjoni tan-Notte Gozitana imma tant tqanqal interess dwaru li qed naħsbu li nħallu din il-wirja miftuħa sa Awwissu. Wara li tagħlaq din il-wirja, il-graffit ser ikun espost għall-pubbliku b’mod permanenti fil-Mużew tal-Arkeoloġija f’Għawdex.”

    Il-ġebla li tħaddan il-graffit ġo fiha kienet magħluqa ġewwa kaxxa tal-ħġieġ, maestuża u siekta, imma bħal donnha tixtieq tirrakkonta l-istorja tagħha u ma tistax … Minflok Il-graffit ta' Ras il-Wardijanumru ta’ posters kbar u dettaljati kemm bl-informazzjoni u bir-ritratti kienu qed jimlew il-kuntest dwarha:

    Dan is-sit huwa magħruf bħala s-santwarju ta’ Ras il-Wardija u jinsab fit-tarf ta’ preċipizju bejn ix-Xlendi u d-Dwejra. Xi raded li hemm minquxin fil-blat li jinsabu fil-qrib jissuġġerixxu li l-inħawi kienu użati fi Żmien il-Bronż, wara l-1500Q.K., jekk mhux qabel. Jidher li dan is-sit reliġjuż imur lura għaż-Żmien Puniku u għall-perjodu bikri Ruman.

    “Dan is-sit arkeoloġiku ġie skavat mill-Missione Archeologica Italiana a Malta bejn l-1964 u l-1967 u r-ritratti li qed jidhru hawnhekk ġew ippubblikati wara li saru dawn ix-xogħolijiet. Bla dubju, in-nies tal-madwar kienet taf bl-eżistenza ta’ dan il-post, akkost li probabbilment ma kinetx taf eżatt x’inhu. Infatti, parti mill-faċċata tal-kamra tas-santwarju kienet magħluqa b’ħajt tas-sejjieħ u mid-dehra kien proprju bis-saħħa ta’ dan il-ħajt li s-sit baqa’ f’tant kundizzjoni tajba. Tant hu hekk illi minn meta l-ħajt twaqqa’ biex saru l-iskavi arkeoloġiċi fil-post, is-sit beda jiddeterjora minħabba li ġie espost għall-elementi.

    Ġewwa l-kamra tas-santwarju instabu bosta niċeċ u graffiti mal-ħitan. Wieħed minnhom kien dan il-graffit li għall-ewwel kien maħsub li huwa tal-figura Punika ta’ Tanit. Madanakollu wara xi studji li saruIs-santwarju wara li saru l-iskavi - bil-qiegħ tiegħu għadu mikxuf nstab li ma tantx hemm xebħ ma’ din il-figura u li l-graffit aktar kien iqarreb lejn figura umana bi driegħa miftuħin fil-pożizzjoni tas-salib. Jidher li min qala’ l-ġebla tal-graffit minn mal-ħajt, kien jaf sewwa x’qiegħed jagħmel għax din inqalgħet b’sengħa kbira. Iżda l-graffit xorta waħda ġarrab il-ħsara hekk kif parti mid-disinn vertikali tħassar. Ta’ min isemmi li jingħad li dal-post intuża wkoll bħala ermitaġġ fil-Medju Evu u għalhekk jista’ jkun li dan il-graffit jirrappreżenta salib Nisrani. Imma s’issa m’hemm xejn konkluż.”

    Mill-posters esebiti fil-post jidher illi waqt l-iskavi kienu nstabu: kamra rettangolari, kuridur, ġibjun u bir f’forma ta’ qanpiena u struttura esterna jew artal. Partijiet minn dawn is-sejbiet reġgħu ġew mirduma taħt it-trab sabiex jibqgħu ppreservati.

    Qatt ma kont smajt bih qabel dan is-santwarju ħlief riċentement waqt lekċer dwar il-Feniċi. Ħassejt li kont nonqos lili nnifsi u anki lilkhom jekk ma mmurx inżur dan il-post.  Għaldaqstant John Cremona infurmani dwar kif nasal għalih u b’qalbi tħabbat sitta sitta soqt lejn l-inħawi ta’ Kerċem.

    Skont l-istruzzjonijiet li tani, waqaft ħdejn l-Għadira ta’ Sarrafflu u pparkjajt fil-viċin. Faċċata tal-għadira ilmaħt irħama li tfakkar individwu li ħalla ħajtu fl-inħawi u minn hemm għaraft li kont wasalt qrib. Is-santwarju ta' Ras il-Wardija, GħawdexInżilt l-isfel minn trejqa ċkejkna u bqajt miexja matulha. Ma kienx esaġera John meta qalli illi x-xeni li kienu jidhru minn hemm fuq kienu meraviljużi! Sa mn’Alla li kont stennejt ix-xemx tbatti ftit għax b’hekk stajt nimxi bil-galbu biex ingawdi l-ġmiel tal-post. Iżda kien hemm ħaġa li kienet qed tinkwetani – l-artijiet li kont għaddejja minnhom kienu kollha privati u kont skomda mhux ftit li bqajt dieħla mingħajr il-permess ta’ ħadd. Qgħadt b’sebgħa għajnejn biex ma nirfes xejn u infatti tant kont aljenata insegwi s-sinjali li bla ma ntbaħt, għaddejt minn fuq is-sit u bqajt sejra ‘l quddiem sakemm finalment, wara li għaddiet aktar minn nofs siegħa u bqajt ma sibtx il-post, indunajt li kont intlift! B’irdumijiet għoljin fil-viċin ma tantx kien post li tiċċajta miegħu u għalhekk ċempilt lil John biex jerġa’ jfehemni aħjar. Erġajt lura lejn l-għolja kbira kollha ġebel li tindika s-sit tas-santwarju u mbagħad qbiżt ħajt tas-sejjieħ li kien hemm taħtha. U dlonk tfaċċa s-santwarju quddiem għajnejja.

    Nistqarr li ħallieni bla kliem bi sbuħietu u ħassejt għajnejja jitfawwru bl-emozzjoni…. Għadruni! Tgħidli qalbi qed nikber u qalbi qed issir żgħira wisq. Madanakollu naħseb li parti kbira mill-ferħ li ħassejt Dehra mill-bokka tas-santwarju ta' Ras il-Wardijakien imqanqal mill-ammont ta’ żmien li għaddejt nistudja dwar dawn l-imberkin Feniċi u issa hemm quddiemi kelli struttura li tiftakar proprju lil dan il-poplu antik li tant spiċċajt nammira. Is-silenzju tal-post bil-baħar fl-isfond ħassejtu jispirani u mill-bokka tal-kamra ħarist il-barra u ppruvajt nara b’għajnejn in-nies oriġinali tal-post. Fin-niċeċ madwari immaġinajt l-istatwi tal-allat u minn taħt il-għajn deherli li rajt lil xi ħadd inaqqax graffit wara l-ieħor….

    Dort daqsxejn mal-post u nkwetajt mhux ftit meta ndunajt illi s-sit kien qiegħed jiddeterjora b’rata allarmanti. Xhieda ta’ dan kienet id-differenza ovvja bejn ir-ritratti esposti fil-wirja u l-kundizzjoni li jinsab fiha illum. Jidher li hemm xi pjanijiet biex il-post jiġi ikkonservat imma ma kelli l-ebda konferma min-naħa tas-Sovrintendenza meta staqsejt. Hija dilemma kbira kif taqbad tipproteġi post bħal dan. Indubbjament is-sit huwa wisq espost għal kull element tan-natura imma ġmielu hu proprju dan. Hija ħasra kbira meta tara t-tinqix antik u ta’ valur tant kbir jisfuma fix-xejn fil-blat li oriġinarjament issawwar minnu. Nittama li issa li s-sit qed jiġbed tant attenzjoni fuqu, jiġbed ukoll l-interess ta’ min hu responsabbli biex jiġi protett mill-aktar fis possibbli. Nixtieq ħafna li l-ġenerazzjoni ta’ warajja jkollhom l-opportunità bħali li jħossu dik il-fjamma ta’ kburija li post bħal dan jinstab proprju f’pajjiżna!

    Ma kontx ċerta jekk għandix nagħti dawn id-dettalji preċiżi tal-post iżda l-arkeologu Dr Nicholas C Vella li jispeċjalizza fil-qasam tal-Feniċi, spjegali illi l-pubbliku għandu Is-santwarju fl-isfond tal-ambjent sabiħkull dritt li jkun jaf fejn hu post bħal dan għax huma n-nies stess li għandhom ikunu l-aqwa gwardjani tal-patrimonju kulturali tagħna. Inkwetah biss il-fatt li l-post fejn qiegħed is-santwarju huwa privat u li għalhekk ħadd ma jista’ jaqbad u jidħol mingħajr il-permess tas-sid.

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-26 ta’ Ġunju 2011)

    2011.06.26 / 2 responses / Category: Torca - Perspettivi