Posts Tagged ‘Illustrious’

  • IR-RABAT TAĦT ATTAKK

    Dan l-aħħar sibt ruħi fil-Knisja tal-Mosta jew aħjar ir-Rotunda. Nistqarr li kont ilni s-snin ma nidħol hemm ġew  u għalhekk stajt nifli dan il-post b’għajnejn ġodda. Dak is-Ir-rotunda - Mostasaqaf grandjuż mogħni b’diżinn indurat u mżejjen b’żebgħa kaħlana ħallieni bla kliem u kelli npoġġi bil-qiegħda fuq siġġu biex nibqa’ nħares il-fuq lejh għax ma stajtx naqla’ għajnejja minn fuqu. F’moħħi ġera ħsieb – tgħid min fassal dak is-saqaf qatt basar li minn hemm għad tinfed bomba li tinżel qalb in-nies?Kont għadni qed nagħrbel din il-mistoqsija meta minn ħdejja għaddew xi turisti. Rajthom weħidhom mingħajr gwida u għalkemm taw titwila ħafifa ġol-knisja, kienu ser joħorġu mill-ġdid il-barra. Ma stajtx nirreżisti! Ħelu ħelu dħalt f’nofshom u rrakkuntajtilhom ftit mill-istorja tal-post sakemm daħħalthom fix-xibka tal-kurżità u f’għajnejhom rajt dik il-leħħa ta’ interess. Sellimtilhom u bi tbissima mqarrba ħriġt il-barra. Min kellu jgħidli li ftit tal-ġranet wara, ħaddieħor kien ser jagħmel hekk lili?

    “Qatt smajt li darba fir-Rabat, waqt l-aħħar gwerra dinjija, ġew evakwati 40,000 ruħ minn djarhom għal siegħa sħiħa minħabba bomba li kienet waqgħet fil-qrib?” staqsieni Paul Cilia, Rabti u studjuż fervent tal-Istorja tar-Rabat u l-Imdina.

    Din qatt ma kont smajtha u ovvjament ma kontx ser noqgħod bi kwieti qabel niskopriha kollha….

    “Ir-Rabat minn dejjem kien popolat ħafna kemm minħabba l-avviċinanza tiegħu lejn il-belt tal-Imdina u b’mod speċjali għan-numru ta’ għejjun ta’ ilma naturali li jiġri ġol-blat tal-inħawi.

    Iżda fit-tieni gwerra dinjija l-popolazzjoni tar-Rabat kibret ferm minħabba li telgħu numru kbir ta’ refuġjati minn irħula u bliet oħra. Tant hu hekk illi qabel il-gwerra, il-popolazzjoni Rabtija kienet tgħodd madwar 9000 persuna, filwaqt li bejn l-1939 u l-1945 din telgħet għal 48,000 ruħ!”

    Iċċassajt u kelli kurżità kbira fejn tpoġġew dan-nies kollha. Għaldaqstant, Paul, li llum għandu 78 sena, beda jirrakkuntali l-istorja kollha mill-bidu. Ġrajjiet dwar il-gwerraPaul Cilia ormaj smajt mhux ħażin imma dejjem kienu min-naħa t’isfel ta’ Malta. B’hekk issa stajt ngħaqqad parti oħra mit-taħbila u nifhem minn xhiex għaddew ir-Rabtin f’dak iż-żmien imqanqal ta’ Malta.

    “Kienet ilha tiġri l-kelma li Malta taf tinqabad fil-gwerra imma ħsibna li f’dak il-każ kien ser jiġri bħal dak li seħħ fl-Abbissinia, jiġifieri gwerra bil-gass. Infatti kienu tqassmu diversi maskri tal-gass madwar il-pajjiż kollu u kellhom ikunu proprju dal-maskri li jisirqulna lil ommna ħesrem!

    Niftakar li kienet qed tgħaddi l-ħwejjeġ tiegħi u tal-erbgħa ħuti l-oħra meta xi ħadd mill-ġirien kien ġie jħabbtilna u ħajjarha tmur tgħaġġel lejn l-iskola biex tiġbor il-maskri tal-gass peress li dak il-ħin ma kien hemm ħadd u kienet ser teħles malajr. Ommi telqet kollox minn idejha u qabdet u ħarġet fis-sirda. Ħadet ċmajra kbira u sfortunatament dak iż-żmien il-penisillin kien għadu qed jiġi żviluppat u ma kienx hawn kura. Ommi Josephine mietet tliet ijiem qabel ma l-Ġermanja invadiet il-Polonja, jiġifieri fis-6 ta’ Settembru 1939.”

    Iżda dik ma kellix tkun l-uniku membru tal-familja li Paul jitlef kaġun tal-gwerra…

    “Fid-9 ta’ Ġunju 1940 sar pellegrinaġġ bil-kurċifiss mirakoluż tal-kattidral għal fuq is-Saqqajja maġenb in-niċċa ta’ San Pawl bħala supplikazzjoni biex pajjiżna jinħeles mit-turufnament tal-gwerra. Madanakollu l-għada Mussolini ddikkjara gwerra u proprju mal-għabex tal-ġurnata ta’ wara, fil-11 ta’ Ġunju 1940, saru l-ewwel attakki fuq Malta.

    Waqt dan il-perjodu ta’ periklu kienet ħarġet ordni biex kif idoqq air-raid, kulħadd kellu jinġabar għall-kenn. U biex jaraw li kulħadd jobdi dan il-kmand kien ikun hemm il-wardens tal-ARP u l-pulizija li jekk jaqbduk tiġri barra waqt dawn il-mumenti kienu jarrestawk. Iżda mur fehemna ta’ tfal li konna!

    Infatti kif smajna d-daqq tas-sirena, minflok staħbajna, jiena li kelli 10 snin u ħija ż-żgħir ġrejna lejn is-Saqqajja u morna nistaħbaw taħt l-Imdina, proprjament fuq in-naħa ta’ wara ta’ Palazz Vilhena. Morna nistkennu taħt ħajt tas-sejjieħ u hemm insibu li ma konnix weħidna għax kien hemm raġel ieħor li kienet ġietu l-istess idea.

    Konna ħsibna li l-ewwel attakki kienu ser ikunu fuq l-ajruport jew fuq il-Belt u li allura ma kellnix għalfejn nibżgħu. Imma ħabta u sabta jinżlu tliet bombi fl-għelieqi ta’ taħt, kważi jmissu mal-korsa tat-tiġrija u l-ħoss ta’ dik it-tisfira tagħhom huma u neżlin minn ħdejna, kien xi ħaġa li qatt ma smajt bħalu qabel u qatt ma nsejtu. Ħija ż-żgħir twerwer u nfexx jibki kemm jiflaħ u dak ir-raġel li kien hemm ħdejna dlonk tah xi ftit flus biex jikkalmah għax beża’ li jsibuna l-pulizija hemm taħt u jispiċċa arrestat.

    Imma miskin ħija minn hemm kellu jgħaddi. Għax xi żmien wara kien għaddej fit-triq u waqgħu xi bombi viċin. Bix-xokk li ħa bħal tħassarlu demmu u baqa’ qatt ma ħa r-ruħ. Miet ta’ tmien snin u nofs.”

    Waqt rakkonti bħal dawn tintebaħ li l-vittmi tal-gwerra jkunu ħafna ikbar minn dawk li jissemmew fiċ-ċifri indikati. Paul kompla jfehemni kif ma’ l-ewwel attakk bdiet l-ewwel mewġa ħafifa ta’ refuġjati lejn ir-Rabat.

    “Dak iż-żmien ir-Rabat kien meqjus bħala post ta’ villeġġjatura u allura kien hawn ħafna djar tas-sajf vojta speċjalment fl-inħawi ta’ madwar il-kunvent ta’ San Duminku. Kienu djar kbar u mill-isbaħ, bosta minnhom ta’ familji magħrufa u s-sidien tagħhom mal-ewwel ħasbu biex jinġabru għall-kenn ġo fihom u magħhom tellgħu wkoll xi ħbieb.”

    Aktar ma l-gwerra bdiet tiħrax, in-nies iżjed bdiet tfittex il-protezzjoni tal-inħawi mwarrba tar-Rabat.

    “Kienu ilhom telgħin in-nies imma l-akbar mewġa ta’ refuġjati seħħet fl-1941 wara l-attakk fuq l-aircraft carrier Illustrious. Tant telgħu nies li kellhom joqogħdu taħt is-siġar tas-Saqqajja sakemm isibulhom xi post adegwat. Niftakar ċar illi t-trakkijiet mgħobbija bir-refuġjati u bil-ftit ħwejjeġ li tellgħu magħhom baqgħu ġejjin sa tard bil-lejl.

    Kawża t’hekk ħarġet ordni oħra, illi kull min kellu xi post fejn seta’ jdaħħal in-nies kellu jilqa’ lil xi familja għandu. Kien isir rapport jekk wieħed ma jikkoperax u kienet tindaħal il-pulizija.

    Mad-djar ta’ Triq il-Buskett, illum imsemmija għal George Borg Olivier, kien ikun hemm slaleb ħomor mal-koxox tal-biebien biex jindikaw kemm il-familja kienet qed tabita fihom. Ma’ ċertu djar kien hemm saħansitra sitt islaleb!

    Kull fejn setgħu jiddaħħlu n-nies beda jintuża għal dan il-għan. Djar kbar fl-Imdina li kienu vojta bħal Casa Depiro maġenb il-kattidral laqgħet fiha mal-180 refuġjat. Ġo kull klassi tal-iskejjel daħlu jgħixu erbgħa familji mifruda b’liżari mdendla għal daqsxejn tal-privatezza u l-istess ġara f’xi partijiet mill-Kunvent ta’ San Duminku.

    Ix-Xara Palace Hotel u l-Point De Vue Hotel ġew rekwiżizzjonati u fihom alloġġjaw il-piloti u n-nies tas-servizz li kienu qed joperaw mill-ajruport ta’ Ta’ Qali. Anki wħud mill-iskrivani tal-cash office tal-H.M. Dockyard sabu ruħhom jgħixu fil-Kunvent tal-Karmnu l-Imdina.

    Finalment sal-kmamar ċkejknin tal-bdiewa fl-għelieqi bdew jintużaw b’dan l-iskop u n-nies baqgħu ġejjin.”

    Dan l-influss qawwi ta’ nies beda joħloq il-biża’ tat-tixrid tal-mard u għalhekk kellhom jittieħdu xi prekawzjonijiet.

    “Grazzi għat-tabib Joseph Bugeja, għal Mrs De Trafford (li kienet tiġi oħt Mabel Strickland) u għal xi tobba, infermiera u sorijiet oħra ġiet organizzata infermerija u reception centre. Dawn kienu allokati fejn illum hemm il-Wignacourt Musuem u kull min kien jitla’ r-Rabat kien jintlaqa’ f’dal-post biex jiġi eżaminat. F’każ ta’ mard in-nies kienet tintbagħat l-isptar imma għal affarijiet żgħar oħra xi individwi kienu jinżammu fl-infermerija stess.”

    Naturalment beda jonqos ukoll l-ikel u biex titma’ lil dawk in-nies kollha ma kinetx ħaġa faċli.

    “Bdew jiskarsaw ħafna affarijiet fostom l-aktar is-sulfarini u l-pitrolju u mbagħad l-affarijiet tal-ikel. Biex tixtri xi ħaġa kollox bil-blackmarket. Ridt tara kif tagħmel u tħuf fl-għelieqi bit-tama li tagħraf lil xi ħadd li taf u jżerżaqlek xi ftit patata jew xi pastarda. Niftakar li mhux darba u tnejn li mort maz-zija fl-għelieqi għal dan il-għan għax sadanittant missieri kien iżżewweġ lil oħt ommi u din kienet qed trabbiena u tieħu ħsiebna daqs li kieku konna wliedha.

    Iżda biex tagħmel dan kont qed tilgħabha mal-ġustizzja għax kollox kellu jiġi razzjonat u ħadd ma kellu d-dritt jirranġa għal rasu. Għalhekk ħafna drabi kien ikun hemm pulizija apposta għassa fit-toroq Il-fuklarimwarrbin, jistennew lin-nies li jkunu ġejjin mill-kampanja biex jiċċekkjawhom. Mhux darba u tnejn li qabdu xi mara b’xi wiżintejn patata moħbija fil-pram u apparti li kienu jeħduhomlha kienu jġegħluha tikxef minn għand min ġabithom ħalli jmorru jfittxu biex jaraw x’għandu iktar.

    Infatti fil-bidu meta bdiet tinxtamm il-possibilità ta’ gwerra, xi negozjanti kienu ħasbu minn qabel biex jaħżnu d-dqiq u z-zokkor bit-tir li jagħmlu lira tajba minnhom. Imma kull fejn instabu dawn l-imħażen ġew ikkonfiskati dawn il-prodotti u darba minnhom rajt maħżen sħiħ fl-Imdina qed jiġi mbattal b’dan il-mod.

    Finalment fi Frar 1942 fetħu l-ewwel Victory Kitchens  proprju fir-Rabat, f’naħa oħra tal-Wignacourt Museum. Bdew jitqassmu l-kupuni skont in-numru tal-membri tal-familja u n-nies kienet tinġabar biex tieħu xi platt sħun. Interessanti wieħed ikun jaf illi dawk il-fuklari uniċi li ntużaw f’dan iż-żmien jinsabu konservati u esebiti fil-Wignacourt College Museum tal-Parroċċa.”

    Ormaj il-kwantita’ tan-nies miġbura r-Rabat tant kibret illi setgħu jittellgħu festi sħaħ li soltu jiġu ċċelebrati f’inħawi oħra f’Malta.

    “Tant kienu numerużi r-refuġjati mill-Kottonera li l-festi titulari sew ta’ San Lawrenz tal-Birgu fl-1942 u kif ukoll tal-Isla ta’ Maria Bambina fl-1941 u fl-1942 ġew iċċelebrati ġewwa l-Parroċċa ta’ San Pawl Ix-xbiehat li ntużaw għall-festi interniir-Rabat. Naturalment il-festi liturġiċi ġewwa l-knisja biss għax il-festi esterni kienu projbiti. Il-knisja kienet tkun ippakkjata biċ-ċittadini tal-Birgu u tal-Isla u peress li ma setgħux jittellgħu l-istatwi titulari nfushom kienu nħadmu kwadri apposta bi xbieha tal-qaddisin li wara l-gwerra baqgħu r-Rabat. Imma mhux biss dawn baqgħu hawn għax anki numru sew ta’ nies għażlu li meta tispiċċa l-gwerra jibqgħu jgħixu r-Rabat.”

    Iżda darba minnhom dawn in-nies kollha jkollhom joħorġu ‘l barra minn djarhom minħabba theddida serja.

    “Kien id-9 ta’ Mejju 1941 meta ftit metri bogħod minn taħt is-sur tal-Imdina li jħares lejn l-Imtarfa taqa’ mina esplussiva twila 3 metri! Hu maħsub illi l-Il-mina esplussiva li waqgħet l-Imdinamina splussiva kienet Ġermaniża tat-Tip C b’kalibru ta’ 2175 libbra. B’xorti tajba din ma splodietx u weħlet fil-ħamrija mdawwra bil-pal tal-bajtar tax-xewk bil-parachute maqbud magħha. Kien parachute magħmul minn ħarir ħadrani mill-ifjen u akkost il-periklu kien hemm min mar u ġabru! Wieħed minn dawk li messitu biċċa mill-ħbula tiegħu kien ħadem ingravata minnu u tgħidx kemm iddandan biha.

    Bħala prekawzjoni immedjata n-nies kollha tal-Imdina ġew imġiegħla joħorġu minn djarhom u jsibu abitazzjoni oħra. Ħafna trekknu ma’ familji oħra ġewwa r-Rabat, oħrajn sabu kenn fl-iskola primarja tal-gvern u numru ieħor spiċċaw fil-grotta ta’ San Pawl u f’dik tal-Maddalena. Is-sitwazzjoni damet sejra hekk għal erbat ijiem sħaħ.

    Fir-raba ġurnata ried jiġi deċiż x’ser jagħmlu – jew jisploduha bil-konsegwenzi enormi kollha jew jirnexxielhom iżarmawha. Il-bomba kienet fi stat perikoluż ħafna u ma riedu jieħdu ebda riskju. Għalhekk Il-mappa li turi l-proċess tal-evakwazzjonil-awtoritajiet ordnaw lill-poplu tar-Rabat li jinqasam f’żewġ sezzjonijiet. Dawk l-abitanti tas-Saqqajja, ta’ Ġieżu, Ta’ Santu Wistin, Ta’ Għeriexem u sa Triq il-Kbira kellhom jinġabru fuq iz-zuntier tal-Parroċċa ta’ San Pawl (ara żona Ċ fil-mappa) fil-11:00am. U dawk ta’ l-fuq minn Triq il-Kbira, Triq San Franġisk, Triq San Katald, Ħal-bajjada, Triq il-Buskett, San Bastjan u Triq il-Kulleġġ ġew mitluba jinġabru wkoll fil-11:00am fil-misraħ ta’ San Duminku jew fi Pjazza Forok (ara żona D).

    Finalment ġie deċiż li f’nofsinhar kienu ser jaħdmu fuq il-bomba u li għalhekk sal-11:30am kulħadd kellu jkun barra fil-ftuħ. Tista’ taħseb xi qtiegħ il-qalb. Kulħadd kien qed jispekula xi ħsara enormi setgħet issir l-aktar minħabba li fil-qrib kienet tinsab il-mina tal-ferrovija tal-Museum Station li tgħaddi minn taħt l-Imdina u twasslek sa taħt l-Imtarfa u li fiha kien hemm maħżun il-petrol u l-aviation fuel tant neċessarju għad-difiża ta’ Malta. L-istennija kienet qisu ġej xi terremot.

    Il-minuti bdew għaddejjin u nofs inhar ukoll skorra. Kulħadd issummat jistenna biex jisma’ l-isplużjoni iżda ftit tal-ħin wara nfurmawna li l-mina splussiva kienet ġiet żarmata u għalhekk il-periklu kien evitat. It-tensjoni tan-nies żbruffat f’għajjat ta’ ferħ u ċapċip u għal mument dehret it-tbissima fuq wiċċ kulħadd.

    Il-qalbiena li żarmaw din il-mina splussiva minn taħt is-sur ta’ l-Imdina kienu Antony Gusterson Rogers ht. (Elect) RNVR u l-assistent tiegħu L.G. Herbert Sheldon – Botswain RN. Żewġ individwi li żgur kien jistħoqqilhom l-akbar tifħir għall-kuraġġ u s-sogru li ġarrbu.

    Iżda d-destin kien kifer ma’ dawn it-tnejn għax ftit tal-ġranet wara, fit-23 ta’ Mejju 1941 waqt li l-istess qalbiena kienu qed iżarmaw mina bomba oħra li nstabet fl-inħawi ta’ bejn Mt Carmel Hospital u Ħaż-Żebbuġ, din splodiet u qatlithom it-tnejn. It-tnejn kienu jappartjenu fuq il-kotba ta’ HMS St Angelo. It-tnejn ġew dekorati bil-George Medal u jinsabu midfuna fiċ-ċimiterju navali tal-Kapuċċini l-Kalkara.”

    Żminijiet li ma jaħfruha lil ħadd fejn in-nies inqatlu bla ħniena u l-ħsara qerdet bosta ġojjelli nazzjonali. Huma ġranet li dawn in-nies li għadhom jiftakruhom żgur li ma jinsewhom qatt.

    “Għalkemm fil-gwerra il-lokal tar-Rabat u tal-Imdina kienu meqjusa bħala postijiet ta’ residenza ċivili u għalhekk sa ċertu punt sikur għal abitanti, xorta waħda kien hemm diversi diżgrazzji waqt ħbit mill-ajru. Infatti ‘l fuq minn 95 persuna Rabtin jew refuġjati ġewwa r-Rabat sfaw vittmi tal-gwerra, 80 minnhom fis-sena 1942.”

    Fl-2006 Paul Cilia rċievha l-unur ta’ Ġieħ ir-Rabat u riċentement huwa rebaħ Diploma f’kompetizzjoni ta’ ġurnaliżmu mnhedija minn Din l-Art Ħelwa fejn hu kiteb dwar xi ġrajjiet u postijiet konnessi mar-Rabat.

    “L-imħabba li għandi għar-Rabat, għall-Imdina u għal Malta in ġenerali tnissel fija kilba biex infittex u niskopri aktar dwar l-Istorja u l-kultura tagħna. U naturalment l-hena tiegħi hi li nwassal din l-informazzjoni lil nies oħra biex inrawwem fihom l-istess interess.

    Fil-każ ta’ dan li tkellimna fuqu llum xtaqt inwassal il-messaġġ ta’ kemm hu sabiħ li ma tkunx fi gwerra. Għax apparti minn kollox, il-gwerra tħarbatlek ħajtek kemm f’dak li hu xogħol u anki f’dik li hi edukazzjoni. Tisraqlek lill-għeżież tiegħek u ddawwarlek l-għażliet f’ħajtek ta’ taħt fuq.

    Kienu mumenti koroh li pajjiżna u l-poplu tagħna għadda minnhom u j’Alla ma jmissu magħna qatt aktar.”

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-5 ta’ Diċembru 2011)

    2010.12.05 / no responses / Category: Torca - Perspettivi

  • ŻMIEN IL-GWERRA F’GĦAWDEX

    Bħal bir fond li dejjem jixxennaq għall-ilma, aktar ma niltaqa’ ma’ nies li jirrakkuntawli dwar l-esperjenzi tagħhom, iżjed inħossni li rrid inkun naf. Permezz ta’ dawn l-individwi qegħdha niskopri l-għeruq ta’ niesi u ta’ pajjiżi u l-għożża tiegħi lejn dat-tnejn qegħdha tissaħħaħ aktar ma jgħaddi ż-żmien. Sakemm għandi din l-opportunità li naqsam magħkom dawn il-ġrajjiet li nisma’, nixtieq ngħaddi din l-imħabba tiegħi lilkhom għax personalment nemmen li m’hemm xejn isbaħ milli tkun kburi tassew b’dak li jagħmlek dak li int.

    Dan l-aħħar kont qegħdha naqra dwar il-gwerra f’Malta u tqanqlitli kurżità. Intbaħt li dwar l-esperjenza tal-gwerra fil-gżira t’Għawdex, qatt ma kont kellimt lil ħadd. Għaldaqstant dil-ġimgħa, permezz ta’ l-għajnuna siewja tal-Kunsill Lokali tal-Qala, irnexxieli niltaqa’ ma’ anzjan ta’ 90 sena li stedinni f’daru biex nitkellmu ftit dwar dan.

    Lil Saviour Vella sibtu qed jistennieni bi tbissima ħdejn il-bieb tiegħu. Ix-xemx kienet diġà bdiet taħraq sew u dlonk dħalna ġo kamra mdaqqsa biex nibdew din l-intervista. Minn fuq is-salott fejn poġġejna, mara sbejħa kienet qed tħares lejna minn ritratt. “Dik Kelina tiegħi,” qalli Saviour. “Ħallietni disgħa snin ilu wara 60 sena u ġimgħa miżżewġin.” Ir-rakkonti tiegħu bdew u fil-kumpanija ta’ din il-koppja ħassejtni niżżerżaq ħelu ħelu lura fis-snin…

    “Kont rajtha ħamsin darba imma qatt ma tajt kasha qabel! Darba minnhom qed naqta’ xagħar wieħed u hekk kif għaddiet minn quddiem il-bieb tal-ħanut tbellaħt warajha. Għedt dik min hi, qisha anġlu? Saviour u Kelina VellaĦaffift lejn il-bieb biex naraha aħjar imma kienet diġà għosfrot. Dak li kien qed jistennieni fil-ħanut qabad jinkini imma jien lestejtu malajr u mort sa ħdejn missieri bit-tama li forsi marret hemm. Dak iż-żmien, peress li missieri kien tal-iskola, in-nies kienet tmur għandu biex jiktbilhom xi ittra jew biex jimlilhom xi formola. Hemm sibtha! Kienet qegħdha m’ommha u hekk kif erġajt rajtha ħlift li dik it-tfajla għad tkun tiegħi.

    Dakinhar fil-għaxija, qabel dħalna norqdu, għedt lil missieri li xtaqt niżżewweġ. Hu qabel miegħi u qalli li għandu żewġ tfajliet bil-għaqal f’moħħu. Ħasadni! Għedt hawn aħna, ħa jipprova jwebbilni b’ħaddieħor. Imma ġietni tajba għax it-tfajliet li kellu f’moħħu kienu wlied Bubetta li waħda minnhom kienet Kelina tiegħi. Naturalment qbilt miegħu mill-ewwel u l-għada ommi bagħtet lill-ħuttab għand ommha.”

    Is-soltu l-ħuttab kien imur ikellem lil missier it-tfajla l-ewwel imma missier Kelina, Salvu, kien miet waqt l-Ewwel Gwerra.

    “Salvu kien inkwetat għax safa bla xogħol u b’xi mod ried jitma’ l-familja. Tħabat ħafna biex forsi jidħol jaħdem id-Dockyard imma ma batux għalih. Għalhekk meta qata’ qalbu, tela’ l-Ingilterra biex jaħdem bħala baħri. Hekk kif ingaġġawh, wara tmint ijiem, bagħtu għalih mid-Dockyard f’Malta imma Salvu ddeċieda li jibqa’ fejn kien.

    Darba minnhom ġew tliet aħwa ġuvintur li kienu jiġu minnu u stednuh biex imur magħhom ħalli jieħdu xi tagħbija fuq vapur. Issa waqt gwerra ma kienux iħallu żewġt aħwa jitilgħu fuq l-istess vapur għax jekk jegħreq kienu jintilfu t-tnejn. Imma dawn l-aħwa kienu diġa’ rranġaw kollox biex jitilgħu bil-moħbi. Peress li kienu fi gwerra, Salvu ma tantx xtaq joqgħod isalpa fuq il-baħar għal xejn b’xejn imma b’xi mod ikkonvinċewh u ħaduh magħhom. Id-destin ried li wara li kienu ilhom madwar ġimgħa fuq il-baħar, il-vapur ġie attakkat b’torpedo li għerrqitu bin-nies ta’ fuqu b’kollox.”

    Iżda lil Saviour ix-xorti daħkitlu għax anki Kelina kellha grazzja miegħu u aċċettat minnufih li tiżżewġu. Madanakollu n-namur ma kienx dak li nafu aħna.

    “Dak iż-żmien ma stajtx taqbad u tkellem tfajla għax jekk kienet tmur tgħid l-ommha, kont issib il-pulizija wara l-bieb! Meta tgħarrasna kont immur inqatta’ ftit ħin ħdejha d-dar taħt għajnejn il-familjari kollha tagħha u hekk kif iddoqq l-Ave Marija kien ikolli ndabbar rasi. Domna tliet xhur namrati sakemm iżżewwiġna.

    Il-gwerra kienet waslet lejn it-tmiem tagħha imma l-effetti tagħha kienu għadhom jinħassu sew. Biex xtrajt id-drapp għall-libsa tat-tieġ tiegħi kelli nieħu żewġ kupuni oħra mingħand ommi. Kelina libset libsa sewda u l-għonnella kif kienet drawwa dak iż-żmien.”

    Nistqarr magħkom li nsibha diffiċli biex nifhem kif waqt snin ta’ gwerra wieħed ikollu moħħ dawn l-affarijiet ta’ namrar u żwieġ. Imma napprezza wkoll li b’xi mod il-ħajja trid tkompli u akkost it-theddida kontinwa fuq ħajtek, jeħtieġ li tara li tibqa’ għaddej. Biex ifehemni aħjar Saviour rama jirrakkuntali mill-bidu.

    “Il-gwerra ġiet fuqna ħabta u sabta. Kienu ilhom jgħidu li ser taqbad il-gwerra imma darba minnhom, waqt li kont qed ngħin lill-qassis iqaddes quddiesa, nisimgħu qabda sparar tal-kanuni. Għedna x’ġara? Lestejna malajr il-quddies u dħalna fis-sagristija. Dak il-ħin ġie wieħed u qalilna li kienet bdiet il-gwerra u li kienu qed jisparaw fuq Malta!

    Wara jumejn, tlieta konna reqdin bil-lejl meta daqqet is-sirena mill-għassa. F’daqqa waħda nisimgħu l-ajruplani ġejjin u mbagħad sparatura kbira u daqshekk. L-għada fil-għodu morna naraw x’ġara u sibna li fuq Ras il-Qala kienu tefgħu bomba li ħalliet ħofra daqsiex mimlija bi shrapnels jaqtgħu daqs sikkina.

    It-Taljani kellhom ħabta jagħmluha din. Bħal donnhom kienu jibżgħu jidħlu l-ġewwa fuq l-art u allura kif kienu jaslu qrib, kienu jitilqu xi żewġ bombi u jtiru ‘l hemm. Imma din l-istorja nbidlet meta l-Ġermaniżi ndunaw x’kienu qed jagħmlu u fil-fatt bdew jibgħatu ajruplan Ġermaniż wara kull ajruplan Taljan. U xi ngħidlek? Bdew jidħlu mbagħad u tefgħu bombi fuqna bil-gzuz.

    Fortunatament hawn il-Qala ħafna mill-bombi ġew fil-baħar u fl-għelieqi u allura ma tantx għamlu xi ħsara kbira. Imma f’postijiet oħra bħal fis-Sannat, il-bombi laqtu tlett idjar u mietu n-nies. Mill-Qala niftakar li kien miet suldat meta rifes fuq mina. Kien hawn ieħor li kien sajjied u hekk kif kien fuq id-dgħajsa tiegħu, niżel ajruplan fil-baxx u spara fuq is-sajjieda kollha u qatilhom.”

    Saviour kompla jirrakkuntali kif xi drabi l-folja kienet tinqaleb u l-attakkant kien jispiċċa l-vittma.

    “Niftakar darba minnhom kien il-Ħadd għal xis-7:00am u daħlu jittajru tliet ajruplani kbar fil-baxx. Ma kinetx l-ewwel darba li meta jtiru ‘l isfel ħafna, r-radar ta’ Malta ma jaqbadhomx. Bdew resqinAttakki mill-ajru resqin u f’ħin minnhom tant kienu fil-baxx li wieħed mill-ajruplani ħabat mal-art in-Nadur u waqa’. Hekk kif il-piloti rnexxielhom joħorġu, xi nies marru fuqhom u lil wieħed minnhom qatgħulu subgħajh biex ħadulu ċ-ċurkett li kien liebes! Allaħares qabbduhom il-pulizija dakinhar għax kienu jiġu fl-għali. Konna nafu sewwa li lil dawn is-suldati ħadd ma seta’ jmisshom. Imma n-nies kienet wisq irrabbjata u magħkusa minħabba fihom u l-Bambin biss kien jaf x’kien isir minn dawn is-suldati li kieku bosta mid-drabi ma rawhomx il-pulizija u marru bil-ġiri jiġbruhom.

    Qalbna kienet tingħafas meta konna nitilgħu l-Belvedere u narawhom jisparaw fuq ħutna l-Maltin. L-attakki fuq Malta kienu jkunu qawwijin ħafna imma l-ajruplani tal-għadu kienu jaqalgħu lura wkoll. Għadni qed narahom ċar kristall l-ajruplani jtiru ‘l barra wara xi attakk qalil: min qed jaqbad, min b’xi ġewnaħ wieħed u wara ftit tarahom neżlin f’qiegħ il-baħar.”

    Għalkemm bosta jsostnu li l-Għawdxin ma sofrewx ġuħ waqt il-gwerra, Saviour jiftakar xort’oħra.

    “Fil-gwerra batejna minn bosta affarijiet: ponot fuq ġisimna, biża’ u nuqqas ta’ rqad. Imma l-agħar kien il-ġuħ.

    Kif bdiet il-gwerra kienet ħarġet liġi li kull min kellu l-qamħ, ried jagħtih lill-gvern ħalli kulħadd jiekol. Lin-nies tqassmilhom ktieb ċkejken bil-kupuni fih u bihom biss stajt tixtri skont il-kwantità li kien hemm imqassma għalik.

    Ngħidu aħna kull wieħed kien intitolat għal kwart u nofs ħobż kuljum. Imma lili kwart u nofs bilkemm kienet idurli ma’ żokorti! L-aħjar li kienu jmorru f’dal-każ kienu l-ġenituri li kellhom it-tfal żgħar għax dawk kienu jixorbu farka ħalib u  l-bqija tal-ħobż kienu jaqsmuh bejn il-kbar.

    Waqt il-gwerra jien kont intfajt nagħmel diversi xogħolijiet fostom dak tal-landier. Kont insewwi l-ispiritieri, il-borom u kull ma jġibuli. Xi nies kellhom ħabta joqogħdu ħdejja u konna noqogħdu ngħiduSaviour Vella kelma flimkien sakemm isir il-ħin tal-ikel u kulħadd jerħilha lejn id-dar. Ġurnata minnhom kelli buri kbir għax ma stajtx nistaporti bil-ġuħ li kelli fuqi. Kont ilħaqt kilt ir-razzjon kollu tal-ħobż u ma kien fadalli xejn iktar għall-bqija tal-ġurnata. Bħas-soltu, hekk kif sar ħin l-ikel kulħadd telaq ‘l hemm barra wieħed li staqsini għala kont ser nibqa’ miftuħ u ma mmurx id-dar? Għedtlu ħallini sieħbi għax għandi ġuħ inkaljat u m’għandix x’niekol. L-ieħor weġibni ‘imma ħabib, mhux kulħadd bil-ġuħ daż-żminijiet?’. Madanakollu jien tiegħi kont qed nara u ma kontx niflaħ aktar dakinhar. Dar-raġel telaq minn ħdejja imma wara ħames minuti narah ġej lura b’kisra kbira ħobż f’idu. Qalli ‘ħa ħabib, dan kull ma nista’ nagħtik’. Rajtu ġenna dak il-ħin u dlonk irringrazzjajtu u kilt nofsha. Erfajt in-nofs l-ieħor f’kexxun u sakkartu għax bżajt li jsibuhuli ħuti u jiekluħ. Fil-għaxija mort għal li kien fadal imma l-ħobż insibu iebes ġebla. Kien dnub kbir li narmih u hekk jew hekk ma kellix x’niekol aktar u għalhekk  xarrabtu ftit u malajr niżel!”

    Għadd ta’ vapuri kienu jippruvaw idaħħlu provvisti ta’ ikel u munizzjon fil-gżejjer Maltin iżda ħafna minnhom kienu jispiċċaw ħażin.

    “Darba minnhom bdejna nisimgħu ħafna damdim li baqa’ għaddej għal ħin twil. Tlajna malajr sal-Belvedere u minn hemm naraw attakk kbir tal-ajru fuq il-frejgata Illustrious li kienet qed tipprova ddaħħal magħha konvoj ta’ 25 vapur. Il-frejgata bdiet tispara fuq l-ajruplani bla ħniena imma huma daqstant ieħor bdew jaqalgħu balal fuqha u fuq il-vapuri l-oħrajn.

    Niftakar li kien hemm pilota partikolari b’ajruplan Ġermaniż Stuka li għax ma seta’ jaħkem b’xejn lill-Illustrious, niżel dritt għal fuqha u sploda ruħu b’kollox ġo fiha. Kif nista’ qatt ninsa narah jitla’ fl-ogħli L-attakk fuq l-Illustriousu jagħti s-salt għal isfel? L-għada smajna li kien għamlilha bosta ħsara u li dak il-ħin stess il-frejgata kienet iddaħħlet malajr id-Dockyard fejn irranġawha fuq fuq u reġgħet ħarġet mill-ewwel tkompli fit-taqbida. B’xorti tajba l-Illustrious irnexxielha ssalva erbgħa vapuri dakinhar. Imma ll-bqija ħadhom il-baħar.”

    Saviour ma jiftakarx li kien hemm xelters qabel il-gwerra iżda hekk kif bdiet, bdew jitħaffru għadd minnhom madwar il-gżira kollha.

    “Ridt tkun miġnun biex tibqa’ barra waqt attakk. Veru li l-esperjenza ġox-xelters ma kinetx xi waħda tilqgħek imma aħjar mill-balal ta’ fuq l-art.

    Hekk kif kienet iddoqq is-sirena konna nerħulha niġru lejn l-eqreb xelter. Kien hemm rwejjaħ jaqsmuk flimkien mar-riħa tal-umdità. Sa mn’Alla li kien hemm żewġ bokkiet ħalli tgħaddi l-arja għax kieku ma kontx tistaporti.

    Fil-fatt, min kien jiflaħ iħallas, seta’ jordna li titħaffirlu kamra għalih fix-xelter, la kemm toqgħod sodda u mejda u ħadd ma seta’ jidħollu fiha.

    Niftakar li darba minnhom ġew madwar 500 ajruplan f’daqqa. Intbaħna bihom meta bdejna nisimgħu qabda damdim tal-biża’ fuq Malta u hawnhekk il-Qala kulħadd ġera lejn ix-xelters. L-ajruplani kinsu kull m’hawn bombi dakinhar u fix-xelters kulħadd jitlob.

    Peress li żżewwiġt sitt xhur qabel spiċċat il-gwerra dawn l-attakki mill-ajru kienu għadhom għaddejjin għalkemm mhux daqshekk frekwenti. Imma fil-fatt l-ewwel lejl wara t-tieġ tagħna kellna nqattgħuh Ix-xelters tat-tieni gwerraġo xelter. Konna diġà dħalna norqdu meta smajna s-sirena ddoqq. Lil Kelina għedtilha ‘u ħalliha ddoqq, issa jgħaddi kollox’. Imma hi ma riditx taf u ħeqq kelli mmur warajha u noqgħod hemm għall-irwejjaħ!”

    Fil-gwerra ridt tħaddem moħħok u tara kif ser tagħmel biex tkampa kif tista’.

    “Għall-ewwel ftit xhur taż-żwieġ tagħna konna bqajna noqgħodu m’ommi. Darba minnhom spiċċawlna l-kupuni tal-pitrolju u ommi kien fadlilha biss l-aħħar ftit pitrolju biex issajjar.

    Jiena l-pitrolju kont nużah ukoll biex insewwi bih u għalhekk ma stajtx naħdem aktar. Tħawwadt x’ser naqbad nagħmel imma wara xi ftit tal-ħin ġiet bidwija għandi biex insewwilha l-ispiritiera. Issa aħna konna nafu li l-bdiewa ma tantx kienu jużaw il-pitrolju peress li kienu jsajjru fuq il-ħatab u allura l-kupuni tal-pitrolju kienu jibqgħu għandhom. Għaldaqstant malli sirt naf x’riedet, għedtilha li ma stajtx naqdiha għax ma kellix pitrolju. Imma hi l-ispiritiera kellha bżonnha malajr u għalhekk tatni sitt kupuni minn tagħha biex immur nixtri. Wara ftit waslet oħra mill-inħawi tal-Kunċizzjoni u għedtilha l-istess u anki hi bagħtitli erbgħa kupuni oħra.

    L-għada mort nixtri l-pitrolju. Mosè tal-pitrolju kien ikollu pulizija miegħu biex jara li ma jqassam lil ħadd mingħajr kupuni. Jien tlabtu żewġ galluni u l-pulizija ried ikun jaf minn fejn ġibt dawk iż-żewġ kupuni. Għedtlu mhux ser ngħidlek, la għandi l-kupuni trid tagħtini. U tiegħi għaddiet. Gallun minnhom żammejtu biex naħdem bih u l-ieħor tajtu l-ommi. Ovvjament il-kupuni l-oħra ħbejthom u użajthom ftit ftit.”

    L-aħbar li spiċċat il-gwerra waslet bl-istess mod bħal meta bdiet.

    “Ġurnata waħda għadda l-arċipriet minn ħdejna u għarrafna li l-gwerra spiċċat. Tgħidx x’għors kien hemm u kemm daqqew il-qniepen tal-knejjes!”

    Il-ħajja bdiet terġa’ lura għan-normal ftit ftit.

    “Ma rranġax kollox mill-lum għall-għada tafx? Kollox beda ġej bil-mod u għall-ewwel konna bqajna għaddejjin bis-sistema tal-kupuni.

    Wara xi sitt xhur li spiċċat il-gwerra reġgħu bdew jiftħu l-ħwienet. Il-ħaxix kien għali ħafna. Ħarrubu jew fula inkaljata kienu jinbiegħu sold il-wieħed, qisek qed tixtri t-toffee! Imma b’xi mod jew ieħor konna ngħaddu.”

    Bla dubju ħadd qatt mhu ser jixxennaq biex ireġġa’ lura ż-żminijiet tal-gwerra. Imma Saviour għalaq b’dal-kliem…

    “F’dawk iż-żminijiet u aktar il-quddiem konna naqalugħa u niekluha. Illum veru hawn ħafna kumditajiet imma l-prezzijiet għolew m’ogħla s-smewwiet u l-ħajja xorta waħda diffiċli.Il-koppja Vella

    Fuq kollox nħoss ħafna n-nuqqas tal-maħbuba tiegħi Kelina li akkost ta’ dak kollu li għaddejna minnu, bqajna ninħabbu kuljum sal-aħħar.”

    Il-ħames ulied ta’ Saviour jinsabu kollha l-Awstralja għalkemm dan l-aħħar qed jinżlu wieħed wieħed Għawdex biex jagħtuh daqqa t’id.

    “Kerha s-solitudni imma almenu għad fadalli lil ħbiebi li kull fil-għaxija jinġabru ħdejja biex ngħidu kelmtejn bejnietna sakemm jasal il-lejl u b’hekk tgħaddi ġurnata oħra.”

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-1 t’Awwissu 2010)

    2010.08.01 / no responses / Category: Torca - Perspettivi