Posts Tagged ‘it-Tieni Gwerra Dinjija’

  • Mara li għexet seklu

    Frances Grima biswit ritratt ta' zewgha Carmelo Grima.JPGFrances Grima waqt ic-cerimonja meta nghatat il-gieh ta' Dama.JPG

    Minn dejjem kont inħossni affaxxinata bil-bniedem, fosthom kif dan irnexxielu jgħix għal dawn l-eluf kbar ta’ snin, akkost li d-dinja nbidlet qatiegħ mal-milja taż-żmien. Mhux il-ħlejqiet kollha irnexxielhom jagħmlu dan. Infatti nafu sewwa li wħud minnhom għosfru kompletament, daqs li kieku qatt ma kienu. Għal perjodu twil, l-istudjużi kienu jemmnu illi kienu l-ħlejqiet l-aktar b’saħħithom li kienu l-iżjed kapaċi li jsalvaw…. imma ħarsu ftit kif spiċċaw id-dinożawri! Intant illum, wara aktar riċerka u iżjed skoperti, l-esperti f’dawn l-oqsma ntebħu illi fir-realtà kienu dawk il-ħlejqiet li kienu kapaċi li jadattaw ruħhom għaċ-ċirkustanzi differenti li rebħu l-isfidi taż-żmien. U fost dawn il-kreaturi l-aktar adattabbli, naraw il-bniedem, li bl-intelliġenza tiegħu għaraf mhux biss kif jinbidel hu imma saħansitra kif jittrasforma l-ambjent ta’ madwaru biex jaġevola lilu nnifsu.

    Dawn il-ħsibijiet għaddewli b’ħeffa minn moħħi hekk kif kont fi triqti biex immur niltaqa’ ma’ Frances Grima, mara, li dis-sena tkun għexet seklu. Kont kurjuża biex nara u nifhem minn xhiex għaddiet matul id-99 sena tagħha u kif issawwret ħajjitha madwar il-bidliet li d-dinja ppreżentatilha, fosthom ir-realtà qarsa ta’ żewġ gwerer dinjija.

    Nistqarr li b’kunsiderazzjoni għall-età tagħha, ippretendejt li ser nara mara li tidher ħafna aktar anzjana u li forsi ma kinetx ser tkun tista’ tiftakar wisq ġrajjiet tfulitha. Imma minflok, hekk kif iltqajna u bdejna nitkellmu, intbaħt illi Frances kienet persuna pjuttost indipendenti u b’memorja brillanti. Ħafna nies miż-Żejtun jafuha bħala l-mara ta’ Carmelo Grima li għal diversi snin kien Segretarju u fundatur ta’ l-Għaqda Banda Żejtun, u għal żmien qasir ħafna inħatar ukoll bħala President ta’ din is-Soċjetà, sakemm ħalla din id-dinja fid-19 ta’ Novembru 1977, ħamest ijiem wara li huwa għalaq 63 sena. Min-naħa tiegħi, xtaqt insir naf aktar minn għandha dwar min kien dan ir-raġel imma wkoll dwar min kienet din il-mara li akkumpanjatu matul ħajtu.

    Memorji ta’ l-Ewwel Gwerra Dinjija

    Twieldet fi żmien l-Ewwel Gwerra Dinjija, fit-23 ta’ Novembru 1914. Naturalment, peress li kienet għadha żgħira, ma tantx tiftakar minn din il-gwerra li ntemmet fl-1918, forsi anki minħabba li f’din it-taqtiegħa, Malta ma tantx iġġarbet wisq. Iżda Frances xorta għandha memorja ta’ żmien ta’ skaresezza, fosthom dik li wieħed raġel kien imur b’qoffa kbira jqassam il-ħobż lin-nisa tal-impjegati tal-gvern u li hi kienet takkompanja lil ommha fi Sqaq il-Mitħna ż-Żejtun, sabiex jistennew fi kju ħalli jixtru flixkun pitrolju biex ikollhom biex isajjru.

    Il-mara ta’ Carmelo Grima (Għaqda Banda Żejtun)

    Iltaqgħet ma’ Carmelo meta kien għad kellha biss 12 il-sena u hu kien għaxar snin akbar minnha. Inizzjalment kien jolqotha minħabba li kien wieħed mill-ftit li ma kienux jitrattawha ta’ tifla żgħira. Hu kien iħobb jitkellem magħha u aktar ma bdew għaddejjin is-snin, hi bdiet tinġibed lejh peress li kien ġuvni attraenti, dħuli, bieżel u moħħu jilħaqlu. Carmelo kien jaħdem id-Dockyard u kien involut ukoll f’xi għaqdiet fiż-Żejtun fejn fosthom kien il-fundatur ta’ l-Għaqda Banda Żejtun u anki tal-Għaqda ta’ Għajnuna ta’ Bejnietna – Żejtun li kienet tagħmel parti mill-Workers’ Benefit Society, u permezz tagħha il-bandisti u s-soċi tal-Banda Żejtun setgħu jingħataw għajnuna finanzjarja f’każ ta’ mard jew problemi oħra fuq ix-xogħol.

    Iżżewġu fl-1934 fil-Parroċċa taż-Żejtun u kellhom erbat itfal: Irene, Rosemarie, Joseph u Godfrey. Id-dar tagħhom kienet tinsab fil-pjazza taż-Żejtun u b’hekk huma setgħu faċilment isegwu dak kollu li kien jinqala’. Il-koppja Grima kienu jimxu id f’id flimkien: hi qatt ma ndaħlitlu dwar dak kollu li xtaq jinvolvi ruħu fih u hu dejjem sostniha f’dak li xtaqet tagħmel, anki meta dan ma kienx jitqies man-norma tal-bqija tas-soċjetà. Skont hu, l-importanti kien li minn dak li tagħmel, titgħallem xi ħaġa minnu u jekk dan kien jinvolvi l-istudju, tant l-aħjar.

    It-Tieni Gwerra Dinjija – bomba fil-pjazza taż-Żejtun

    L-aħħar tarbija tagħhom, Godfrey, twieled fl-1942, waqt it-Tieni Gwerra Dinjija. Dwar dan iż-żmien Frances għandha bosta rikordji, fosthom uħud tassew diffiċli biex tinsa. Infatti hija esperjenzat it-traġedja li ġrat fit-2 ta’ Mejju 1942, meta ajruplan tal-gwerra xeħet bomba li ġiet fil-pjazza taż-Żejtun u għadd ta’ nies spiċċaw feruti u oħrajn mejta. Dakinhar hi tiftakar ċar li kienet għadha kif ħaslet lil Godfrey u ħallietu fi pram biswit it-tieqa għall-arja. Iżda hekk kif bdiet tlibbes lil Joseph, mill-bogħod għarfet il-ħoss joqrob ta’ ajruplan tal-gwerra Taljan.

    Ħin bla waqt, mit-tieqa tad-dar, tibda dieħla foga tqila sewda u għalhekk hi ħatfet liż-żewġt itfal tagħha u niżlet tiġri bihom biex toħroġ barra. Imma dlonk waqfet sobtu meta minn taħt il-bieb ta’ barra rat daħna sewda dieħla fid-dar. Bħal kif kienu sikwit wissewhom jagħmlu, hi marret tistkenn ma’ wliedha taħt l-arkata tal-bieb. Imma meta l-ħin beda għaddej, il-kurżità għelbitha u ħarġet barra. Hemmhekk hi lemħet lill-ispettur flimkien ma’ numru ta’ pulizija u suldati u basret li kienet inqalgħet xi waħda kbira. Iddeċidiet li titlaq tħaffef għand ommha li kienet toqgħod fil-qrib u kellha xelter. Imma hekk kif kienet miexja, semgħet lil bint il-ġara tagħha, Maria Hyzler, issejjħilha mill-isprall tax-xelter li kien fil-kantina tagħhom, fejn talbitha biex tiċċekkja jekk Frances setgħetx tara lil missierha, imma hi ma lemħitux. Ironikament, Dr Hyzler kien jippreferi jmur jistkenn fil-knisja waqt dawn l-attakki għax hu kien jemmen li din kienet aktar soda u sikura mix-xelter tagħhom. Pero’ dakinhar ma laħaqx daħal għar-rifuġju tal-knisja fil-ħin u b’hekk huwa spiċċa wieħed mill-vittmi ta’ din it-traġedja.

    Mhux ta’ b’xejn li f’dak iż-żmien kien jingħad li fuq il-bombi kien ikun hemm imniżżel isem il-ħajjiet li din kellha taħsad. Kien ikun destin u jkollha tkun għalik. B’leħinha miksur Frances ftakret ukoll fil-mewt taż-żewġt itfal li kienu joqogħdu ħdejhom, Grace u Maryrose, li kienu ħbieb ta’ wliedha. Sa ftit tal-minuti qabel Maryrose kienet qiegħda ħdejha tiggosta lil Godfrey iżda mbagħad waqt dan l-attakk, hija nqatlet flimkien ma’ oħtha bl-isplużjoni tal-bomba, proprju fil-bieb tad-dar tagħhom.

    Voluntiera mas-St John Ambulance

    Probabbilment dawn il-memorji ta’ niket kellhom sehem mill-fatt li wara l-gwerra, Frances bdiet tattendi l-korsijiet tas-St John Ambulance fejn eventwalment hi għamlet 50 sena tgħin bħala voluntiera. Kienet ħabibitha Carmen Ellul li ħajjritha tipparteċipa l-ewwel darba u għalkemm inizzjalment hi żammet naqra lura anki peress li kellha familja ta’ erbat itfal x’tieħu ħsieb, meta żewġha Carmelo ħeġġiġha biex tmur, Frances għamlet il-kuraġġ u bdiet tattendi l-lezzjonijiet tal-First Aid. Għalkemm Carmelo kellu l-impenji tiegħu, huwa sab mezz kif joqgħod mat-tfal sakemm hi lestiet il-kors u għaddiet mill-eżami. U meta ftit wara, hi ġiet mistiedna biex tmur għal taħriġ ieħor fil-Home Nursing li kien ser isir il-Belt u minnufih wara anki għal kors fiċ-Child Welfare, kien mill-ġdid bil-kooperazzjoni tiegħu li hi setgħet tiffinalizza dawn l-istudji.

    Sadanittant, il-Commander tas-St John Ambulance, il-Kulunell Abela, beda jħeġġeġ lil dawk li kienu tħarrġu magħhom sabiex jingħaqdu mat-tim. U akkost li f’dak iż-żmien, in-nisa miżżewġa li jmorru jaħdmu barra, in-nies ma kinetx tħares wisq sewwa lejhom, speċjalment fir-raħal, żewġha xorta rrakkomandalha biex tissieħeb magħhom. Għalkemm Frances kien mingħaliha li se tidħol bħala volontarja mad-Diviżjoni tal-Belt, meta ra l-impenn tagħha, il-Kulunell Abela talabha biex tiftaħ u tieħu ħsieb id-Diviżjoni taż-Żejtun peress li hemmhekk kien għad ma kienx hemm waħda, u hi aċċettat. Il-membri u l-istudenti bdew jiltaqgħu fl-Iskola Primarja taż-Żejtun minħabba li fi żmien il-gwerra din kienet bdiet tintuża bħala sptar tal-armata Ingliża.

    Għall-ewwel l-affarijiet bdew mexjin ħarir anki għax fiż-Żejtun ma tantx kien hemm għaqdiet minn fejn tagħżel. Iżda wara ftit bdew l-intoppi, partikolarment minn xi membri tal-Azzjoni Kattolika, li bdew iwissu lit-tfajliet li mas-St John Ambulance kienu qegħdin jitgħallmu l-pastażati. U dan għaliex biex jitħarrġu fis-salvataġġ tal-persuni, huma kellhom jitgħallmu fuq il-funzjonijiet tal-organi u tal-partijiet differenti tal-ġisem! Aktar tard infetħet ukoll l-għaqda tal-Girl Guides u peress li din kienet ibbażata fuq ambjent aktar avventuruż, xi tfajliet bdew jippreferu jingħaqdu magħhom milli joqogħdu jisimgħu u jitħarrġu dwar il-mard. Iżda d-daqqa tal-mewt għad-Diviżjoni taż-Żejtun seħħet meta tnisslet il-Brigata Laburista għax hemmhekk l-interess kien wisq kbir u b’hekk is-sezzjoni tas-St John Ambulance ta’ din il-lokalità sfaxxat. Xorta waħda Frances baqgħet tagħti sehemha minn diviżjonijiet oħra fejn hi kompliet titħarreġ u tgħallem lill-oħrajn għal diversi snin wara.

    Dama tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Ġerusalemm

    Intant, fl-1997, fl-età ta’ 80 sena, Frances Grima rċeviet rikonoxximent sinifikanti għal din il-ħidma volontarja tagħha, meta wara li ġiet irrakkommandata mis-St John Ambulance għas-servizz u l-għajnuna tagħha tul 50 sena sħaħ, hi ngħatat il-ġieħ bħala Dama tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Ġerusalemm mid-Duka ta’ Gloucester fl-Ingilterra.

    Kif tgħix seklu?

    Matul is-seklu sħiħ li għexet, Frances esperjenzat żewġ gwerer u bosta tibdiliet kemm fir-raħal u kif ukoll fil-pajjiż. Meta staqsejtha kif wieħed jirnexxielu jkampa ma’ dawn il-kambjamenti kollha, hi fil-pront weġbitni li dan iseħħ billi wieħed jitgħallem jimxi mal-kurrent u jieħu d-dinja kif tiġi. Bħala persuna b’moħħ miftuħ li taf issegwi anki l-ħajja moderna ta’ llum, Frances stqarret li fil-passat, is-soċjetà tagħna kienet għadha kemmxejn lura, kellha ftit li xejn edukazzjoni, u kollox kienet tqis bħala dnub. Però min-naħa l-oħra, għalkemm hi kienet kburija ferm bil-livell għoli tal-edukazzjoni li laħqu bosta individwi fiż-Żejtun f’dawn l-aħħar snin, hija kienet pjuttost xettika dwar il-laxkezza fil-moralità tas-soċjetà preżenti fejn issa donnu xejn mhu xejn.

    Naturalment hi tapprezza ħafna wkoll il-progress teknoloġiku li ġab miegħu bosta kumditajiet. Infatti Frances tiftakar żmien għal kollox differenti fosthom il-kundizzjonijiet ta’ faqar ta’ bosta Żwieten meta dari xi nies kienu għadhom jimxu ħafjin fit-triqat, sajf u xitwa. Dwar dan il-perjodu, Frances stqarret miegħi li bħalha żagħżugħa, hi kienet taħseb li dawn il-persuni kienu jimxu ħafjin għax hekk kienu mdorrijin. Imma Carmelo mhux darba u tnejn li fetħilha għajnejha li dawn l-individwi fir-realtà kienu qed jgħixu f’dak l-istat minħabba li ma kellhomx flus biżżejjed biex jixtru żarbun. Però dwar din il-kwistjoni, hu ma tantx irnexxielu jikkonvinċiha għax hi baqgħet tal-fehma li dawn in-nies kienu jippreferu jgħixu f’dak l-istil liberu. Imma l-konferma u t-tagħlima ħaditha meta darba minnhom waslu f’Malta xi żraben mill-Ġappun, maħduma mill-lakstu, li kienu jiswew tliet xelini l-wieħed u minn dakinhar ‘l hemm, ħadd ma baqa’ aktar ħafi.

    Tkellimna dwar bosta affarijiet oħra sakemm finalment wasalna biex nagħlqu. Għalkemm Frances ma jonqosha xejn fid-Dar tal-Anzjani taż-Żejtun fejn tgħix illum, ma stajtx ma nintebaħx bis-sens kbir ta’ nostalġija li hija għadha tħoss lejn ir-residenza tagħha fil-pjazza minn fejn dari setgħet tesperjenza dak kollu li jsir fil-qalba tal-lokalità tagħha. Id-diskors dar mill-ġdid fuq żewġha Carmelo li għalkemm il-mewt firditu minnha, l-imħabba, l-apprezzament u t-tagħlim li hi ħadet mingħandu matul il-ħajja miżżewġa tagħhom, għadu magħha sal-ġurnata ta’ llum. Barra minn hekk, hija tgħożż ħafna l-kuntatt regolari li għadhom iżommu magħha wliedha u wħud mill-ħbieb tagħha.

    Qabel ħallejtha, dort mill-ġdid lejn Frances Grima sabiex insellmilha u nirringrazzjaha talli laqgħatni għandha u talli qasmet miegħi dawn il-memorji tagħha. U hemm, biswit it-tieqa, fejn issa kien waqa’ d-dlam tal-lejl, nilmaħ mara li għexet seklu, li b’kuraġġ u b’integrità, qiegħda diġà tipprepara ruħha għall-ġurnata ta’ wara.

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (Parti 13) fit-Torċa tat-3 t’Awissu 2014)

    2014.08.03 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

  • IR-RABAT TAĦT ATTAKK

    Dan l-aħħar sibt ruħi fil-Knisja tal-Mosta jew aħjar ir-Rotunda. Nistqarr li kont ilni s-snin ma nidħol hemm ġew  u għalhekk stajt nifli dan il-post b’għajnejn ġodda. Dak is-Ir-rotunda - Mostasaqaf grandjuż mogħni b’diżinn indurat u mżejjen b’żebgħa kaħlana ħallieni bla kliem u kelli npoġġi bil-qiegħda fuq siġġu biex nibqa’ nħares il-fuq lejh għax ma stajtx naqla’ għajnejja minn fuqu. F’moħħi ġera ħsieb – tgħid min fassal dak is-saqaf qatt basar li minn hemm għad tinfed bomba li tinżel qalb in-nies?Kont għadni qed nagħrbel din il-mistoqsija meta minn ħdejja għaddew xi turisti. Rajthom weħidhom mingħajr gwida u għalkemm taw titwila ħafifa ġol-knisja, kienu ser joħorġu mill-ġdid il-barra. Ma stajtx nirreżisti! Ħelu ħelu dħalt f’nofshom u rrakkuntajtilhom ftit mill-istorja tal-post sakemm daħħalthom fix-xibka tal-kurżità u f’għajnejhom rajt dik il-leħħa ta’ interess. Sellimtilhom u bi tbissima mqarrba ħriġt il-barra. Min kellu jgħidli li ftit tal-ġranet wara, ħaddieħor kien ser jagħmel hekk lili?

    “Qatt smajt li darba fir-Rabat, waqt l-aħħar gwerra dinjija, ġew evakwati 40,000 ruħ minn djarhom għal siegħa sħiħa minħabba bomba li kienet waqgħet fil-qrib?” staqsieni Paul Cilia, Rabti u studjuż fervent tal-Istorja tar-Rabat u l-Imdina.

    Din qatt ma kont smajtha u ovvjament ma kontx ser noqgħod bi kwieti qabel niskopriha kollha….

    “Ir-Rabat minn dejjem kien popolat ħafna kemm minħabba l-avviċinanza tiegħu lejn il-belt tal-Imdina u b’mod speċjali għan-numru ta’ għejjun ta’ ilma naturali li jiġri ġol-blat tal-inħawi.

    Iżda fit-tieni gwerra dinjija l-popolazzjoni tar-Rabat kibret ferm minħabba li telgħu numru kbir ta’ refuġjati minn irħula u bliet oħra. Tant hu hekk illi qabel il-gwerra, il-popolazzjoni Rabtija kienet tgħodd madwar 9000 persuna, filwaqt li bejn l-1939 u l-1945 din telgħet għal 48,000 ruħ!”

    Iċċassajt u kelli kurżità kbira fejn tpoġġew dan-nies kollha. Għaldaqstant, Paul, li llum għandu 78 sena, beda jirrakkuntali l-istorja kollha mill-bidu. Ġrajjiet dwar il-gwerraPaul Cilia ormaj smajt mhux ħażin imma dejjem kienu min-naħa t’isfel ta’ Malta. B’hekk issa stajt ngħaqqad parti oħra mit-taħbila u nifhem minn xhiex għaddew ir-Rabtin f’dak iż-żmien imqanqal ta’ Malta.

    “Kienet ilha tiġri l-kelma li Malta taf tinqabad fil-gwerra imma ħsibna li f’dak il-każ kien ser jiġri bħal dak li seħħ fl-Abbissinia, jiġifieri gwerra bil-gass. Infatti kienu tqassmu diversi maskri tal-gass madwar il-pajjiż kollu u kellhom ikunu proprju dal-maskri li jisirqulna lil ommna ħesrem!

    Niftakar li kienet qed tgħaddi l-ħwejjeġ tiegħi u tal-erbgħa ħuti l-oħra meta xi ħadd mill-ġirien kien ġie jħabbtilna u ħajjarha tmur tgħaġġel lejn l-iskola biex tiġbor il-maskri tal-gass peress li dak il-ħin ma kien hemm ħadd u kienet ser teħles malajr. Ommi telqet kollox minn idejha u qabdet u ħarġet fis-sirda. Ħadet ċmajra kbira u sfortunatament dak iż-żmien il-penisillin kien għadu qed jiġi żviluppat u ma kienx hawn kura. Ommi Josephine mietet tliet ijiem qabel ma l-Ġermanja invadiet il-Polonja, jiġifieri fis-6 ta’ Settembru 1939.”

    Iżda dik ma kellix tkun l-uniku membru tal-familja li Paul jitlef kaġun tal-gwerra…

    “Fid-9 ta’ Ġunju 1940 sar pellegrinaġġ bil-kurċifiss mirakoluż tal-kattidral għal fuq is-Saqqajja maġenb in-niċċa ta’ San Pawl bħala supplikazzjoni biex pajjiżna jinħeles mit-turufnament tal-gwerra. Madanakollu l-għada Mussolini ddikkjara gwerra u proprju mal-għabex tal-ġurnata ta’ wara, fil-11 ta’ Ġunju 1940, saru l-ewwel attakki fuq Malta.

    Waqt dan il-perjodu ta’ periklu kienet ħarġet ordni biex kif idoqq air-raid, kulħadd kellu jinġabar għall-kenn. U biex jaraw li kulħadd jobdi dan il-kmand kien ikun hemm il-wardens tal-ARP u l-pulizija li jekk jaqbduk tiġri barra waqt dawn il-mumenti kienu jarrestawk. Iżda mur fehemna ta’ tfal li konna!

    Infatti kif smajna d-daqq tas-sirena, minflok staħbajna, jiena li kelli 10 snin u ħija ż-żgħir ġrejna lejn is-Saqqajja u morna nistaħbaw taħt l-Imdina, proprjament fuq in-naħa ta’ wara ta’ Palazz Vilhena. Morna nistkennu taħt ħajt tas-sejjieħ u hemm insibu li ma konnix weħidna għax kien hemm raġel ieħor li kienet ġietu l-istess idea.

    Konna ħsibna li l-ewwel attakki kienu ser ikunu fuq l-ajruport jew fuq il-Belt u li allura ma kellnix għalfejn nibżgħu. Imma ħabta u sabta jinżlu tliet bombi fl-għelieqi ta’ taħt, kważi jmissu mal-korsa tat-tiġrija u l-ħoss ta’ dik it-tisfira tagħhom huma u neżlin minn ħdejna, kien xi ħaġa li qatt ma smajt bħalu qabel u qatt ma nsejtu. Ħija ż-żgħir twerwer u nfexx jibki kemm jiflaħ u dak ir-raġel li kien hemm ħdejna dlonk tah xi ftit flus biex jikkalmah għax beża’ li jsibuna l-pulizija hemm taħt u jispiċċa arrestat.

    Imma miskin ħija minn hemm kellu jgħaddi. Għax xi żmien wara kien għaddej fit-triq u waqgħu xi bombi viċin. Bix-xokk li ħa bħal tħassarlu demmu u baqa’ qatt ma ħa r-ruħ. Miet ta’ tmien snin u nofs.”

    Waqt rakkonti bħal dawn tintebaħ li l-vittmi tal-gwerra jkunu ħafna ikbar minn dawk li jissemmew fiċ-ċifri indikati. Paul kompla jfehemni kif ma’ l-ewwel attakk bdiet l-ewwel mewġa ħafifa ta’ refuġjati lejn ir-Rabat.

    “Dak iż-żmien ir-Rabat kien meqjus bħala post ta’ villeġġjatura u allura kien hawn ħafna djar tas-sajf vojta speċjalment fl-inħawi ta’ madwar il-kunvent ta’ San Duminku. Kienu djar kbar u mill-isbaħ, bosta minnhom ta’ familji magħrufa u s-sidien tagħhom mal-ewwel ħasbu biex jinġabru għall-kenn ġo fihom u magħhom tellgħu wkoll xi ħbieb.”

    Aktar ma l-gwerra bdiet tiħrax, in-nies iżjed bdiet tfittex il-protezzjoni tal-inħawi mwarrba tar-Rabat.

    “Kienu ilhom telgħin in-nies imma l-akbar mewġa ta’ refuġjati seħħet fl-1941 wara l-attakk fuq l-aircraft carrier Illustrious. Tant telgħu nies li kellhom joqogħdu taħt is-siġar tas-Saqqajja sakemm isibulhom xi post adegwat. Niftakar ċar illi t-trakkijiet mgħobbija bir-refuġjati u bil-ftit ħwejjeġ li tellgħu magħhom baqgħu ġejjin sa tard bil-lejl.

    Kawża t’hekk ħarġet ordni oħra, illi kull min kellu xi post fejn seta’ jdaħħal in-nies kellu jilqa’ lil xi familja għandu. Kien isir rapport jekk wieħed ma jikkoperax u kienet tindaħal il-pulizija.

    Mad-djar ta’ Triq il-Buskett, illum imsemmija għal George Borg Olivier, kien ikun hemm slaleb ħomor mal-koxox tal-biebien biex jindikaw kemm il-familja kienet qed tabita fihom. Ma’ ċertu djar kien hemm saħansitra sitt islaleb!

    Kull fejn setgħu jiddaħħlu n-nies beda jintuża għal dan il-għan. Djar kbar fl-Imdina li kienu vojta bħal Casa Depiro maġenb il-kattidral laqgħet fiha mal-180 refuġjat. Ġo kull klassi tal-iskejjel daħlu jgħixu erbgħa familji mifruda b’liżari mdendla għal daqsxejn tal-privatezza u l-istess ġara f’xi partijiet mill-Kunvent ta’ San Duminku.

    Ix-Xara Palace Hotel u l-Point De Vue Hotel ġew rekwiżizzjonati u fihom alloġġjaw il-piloti u n-nies tas-servizz li kienu qed joperaw mill-ajruport ta’ Ta’ Qali. Anki wħud mill-iskrivani tal-cash office tal-H.M. Dockyard sabu ruħhom jgħixu fil-Kunvent tal-Karmnu l-Imdina.

    Finalment sal-kmamar ċkejknin tal-bdiewa fl-għelieqi bdew jintużaw b’dan l-iskop u n-nies baqgħu ġejjin.”

    Dan l-influss qawwi ta’ nies beda joħloq il-biża’ tat-tixrid tal-mard u għalhekk kellhom jittieħdu xi prekawzjonijiet.

    “Grazzi għat-tabib Joseph Bugeja, għal Mrs De Trafford (li kienet tiġi oħt Mabel Strickland) u għal xi tobba, infermiera u sorijiet oħra ġiet organizzata infermerija u reception centre. Dawn kienu allokati fejn illum hemm il-Wignacourt Musuem u kull min kien jitla’ r-Rabat kien jintlaqa’ f’dal-post biex jiġi eżaminat. F’każ ta’ mard in-nies kienet tintbagħat l-isptar imma għal affarijiet żgħar oħra xi individwi kienu jinżammu fl-infermerija stess.”

    Naturalment beda jonqos ukoll l-ikel u biex titma’ lil dawk in-nies kollha ma kinetx ħaġa faċli.

    “Bdew jiskarsaw ħafna affarijiet fostom l-aktar is-sulfarini u l-pitrolju u mbagħad l-affarijiet tal-ikel. Biex tixtri xi ħaġa kollox bil-blackmarket. Ridt tara kif tagħmel u tħuf fl-għelieqi bit-tama li tagħraf lil xi ħadd li taf u jżerżaqlek xi ftit patata jew xi pastarda. Niftakar li mhux darba u tnejn li mort maz-zija fl-għelieqi għal dan il-għan għax sadanittant missieri kien iżżewweġ lil oħt ommi u din kienet qed trabbiena u tieħu ħsiebna daqs li kieku konna wliedha.

    Iżda biex tagħmel dan kont qed tilgħabha mal-ġustizzja għax kollox kellu jiġi razzjonat u ħadd ma kellu d-dritt jirranġa għal rasu. Għalhekk ħafna drabi kien ikun hemm pulizija apposta għassa fit-toroq Il-fuklarimwarrbin, jistennew lin-nies li jkunu ġejjin mill-kampanja biex jiċċekkjawhom. Mhux darba u tnejn li qabdu xi mara b’xi wiżintejn patata moħbija fil-pram u apparti li kienu jeħduhomlha kienu jġegħluha tikxef minn għand min ġabithom ħalli jmorru jfittxu biex jaraw x’għandu iktar.

    Infatti fil-bidu meta bdiet tinxtamm il-possibilità ta’ gwerra, xi negozjanti kienu ħasbu minn qabel biex jaħżnu d-dqiq u z-zokkor bit-tir li jagħmlu lira tajba minnhom. Imma kull fejn instabu dawn l-imħażen ġew ikkonfiskati dawn il-prodotti u darba minnhom rajt maħżen sħiħ fl-Imdina qed jiġi mbattal b’dan il-mod.

    Finalment fi Frar 1942 fetħu l-ewwel Victory Kitchens  proprju fir-Rabat, f’naħa oħra tal-Wignacourt Museum. Bdew jitqassmu l-kupuni skont in-numru tal-membri tal-familja u n-nies kienet tinġabar biex tieħu xi platt sħun. Interessanti wieħed ikun jaf illi dawk il-fuklari uniċi li ntużaw f’dan iż-żmien jinsabu konservati u esebiti fil-Wignacourt College Museum tal-Parroċċa.”

    Ormaj il-kwantita’ tan-nies miġbura r-Rabat tant kibret illi setgħu jittellgħu festi sħaħ li soltu jiġu ċċelebrati f’inħawi oħra f’Malta.

    “Tant kienu numerużi r-refuġjati mill-Kottonera li l-festi titulari sew ta’ San Lawrenz tal-Birgu fl-1942 u kif ukoll tal-Isla ta’ Maria Bambina fl-1941 u fl-1942 ġew iċċelebrati ġewwa l-Parroċċa ta’ San Pawl Ix-xbiehat li ntużaw għall-festi interniir-Rabat. Naturalment il-festi liturġiċi ġewwa l-knisja biss għax il-festi esterni kienu projbiti. Il-knisja kienet tkun ippakkjata biċ-ċittadini tal-Birgu u tal-Isla u peress li ma setgħux jittellgħu l-istatwi titulari nfushom kienu nħadmu kwadri apposta bi xbieha tal-qaddisin li wara l-gwerra baqgħu r-Rabat. Imma mhux biss dawn baqgħu hawn għax anki numru sew ta’ nies għażlu li meta tispiċċa l-gwerra jibqgħu jgħixu r-Rabat.”

    Iżda darba minnhom dawn in-nies kollha jkollhom joħorġu ‘l barra minn djarhom minħabba theddida serja.

    “Kien id-9 ta’ Mejju 1941 meta ftit metri bogħod minn taħt is-sur tal-Imdina li jħares lejn l-Imtarfa taqa’ mina esplussiva twila 3 metri! Hu maħsub illi l-Il-mina esplussiva li waqgħet l-Imdinamina splussiva kienet Ġermaniża tat-Tip C b’kalibru ta’ 2175 libbra. B’xorti tajba din ma splodietx u weħlet fil-ħamrija mdawwra bil-pal tal-bajtar tax-xewk bil-parachute maqbud magħha. Kien parachute magħmul minn ħarir ħadrani mill-ifjen u akkost il-periklu kien hemm min mar u ġabru! Wieħed minn dawk li messitu biċċa mill-ħbula tiegħu kien ħadem ingravata minnu u tgħidx kemm iddandan biha.

    Bħala prekawzjoni immedjata n-nies kollha tal-Imdina ġew imġiegħla joħorġu minn djarhom u jsibu abitazzjoni oħra. Ħafna trekknu ma’ familji oħra ġewwa r-Rabat, oħrajn sabu kenn fl-iskola primarja tal-gvern u numru ieħor spiċċaw fil-grotta ta’ San Pawl u f’dik tal-Maddalena. Is-sitwazzjoni damet sejra hekk għal erbat ijiem sħaħ.

    Fir-raba ġurnata ried jiġi deċiż x’ser jagħmlu – jew jisploduha bil-konsegwenzi enormi kollha jew jirnexxielhom iżarmawha. Il-bomba kienet fi stat perikoluż ħafna u ma riedu jieħdu ebda riskju. Għalhekk Il-mappa li turi l-proċess tal-evakwazzjonil-awtoritajiet ordnaw lill-poplu tar-Rabat li jinqasam f’żewġ sezzjonijiet. Dawk l-abitanti tas-Saqqajja, ta’ Ġieżu, Ta’ Santu Wistin, Ta’ Għeriexem u sa Triq il-Kbira kellhom jinġabru fuq iz-zuntier tal-Parroċċa ta’ San Pawl (ara żona Ċ fil-mappa) fil-11:00am. U dawk ta’ l-fuq minn Triq il-Kbira, Triq San Franġisk, Triq San Katald, Ħal-bajjada, Triq il-Buskett, San Bastjan u Triq il-Kulleġġ ġew mitluba jinġabru wkoll fil-11:00am fil-misraħ ta’ San Duminku jew fi Pjazza Forok (ara żona D).

    Finalment ġie deċiż li f’nofsinhar kienu ser jaħdmu fuq il-bomba u li għalhekk sal-11:30am kulħadd kellu jkun barra fil-ftuħ. Tista’ taħseb xi qtiegħ il-qalb. Kulħadd kien qed jispekula xi ħsara enormi setgħet issir l-aktar minħabba li fil-qrib kienet tinsab il-mina tal-ferrovija tal-Museum Station li tgħaddi minn taħt l-Imdina u twasslek sa taħt l-Imtarfa u li fiha kien hemm maħżun il-petrol u l-aviation fuel tant neċessarju għad-difiża ta’ Malta. L-istennija kienet qisu ġej xi terremot.

    Il-minuti bdew għaddejjin u nofs inhar ukoll skorra. Kulħadd issummat jistenna biex jisma’ l-isplużjoni iżda ftit tal-ħin wara nfurmawna li l-mina splussiva kienet ġiet żarmata u għalhekk il-periklu kien evitat. It-tensjoni tan-nies żbruffat f’għajjat ta’ ferħ u ċapċip u għal mument dehret it-tbissima fuq wiċċ kulħadd.

    Il-qalbiena li żarmaw din il-mina splussiva minn taħt is-sur ta’ l-Imdina kienu Antony Gusterson Rogers ht. (Elect) RNVR u l-assistent tiegħu L.G. Herbert Sheldon – Botswain RN. Żewġ individwi li żgur kien jistħoqqilhom l-akbar tifħir għall-kuraġġ u s-sogru li ġarrbu.

    Iżda d-destin kien kifer ma’ dawn it-tnejn għax ftit tal-ġranet wara, fit-23 ta’ Mejju 1941 waqt li l-istess qalbiena kienu qed iżarmaw mina bomba oħra li nstabet fl-inħawi ta’ bejn Mt Carmel Hospital u Ħaż-Żebbuġ, din splodiet u qatlithom it-tnejn. It-tnejn kienu jappartjenu fuq il-kotba ta’ HMS St Angelo. It-tnejn ġew dekorati bil-George Medal u jinsabu midfuna fiċ-ċimiterju navali tal-Kapuċċini l-Kalkara.”

    Żminijiet li ma jaħfruha lil ħadd fejn in-nies inqatlu bla ħniena u l-ħsara qerdet bosta ġojjelli nazzjonali. Huma ġranet li dawn in-nies li għadhom jiftakruhom żgur li ma jinsewhom qatt.

    “Għalkemm fil-gwerra il-lokal tar-Rabat u tal-Imdina kienu meqjusa bħala postijiet ta’ residenza ċivili u għalhekk sa ċertu punt sikur għal abitanti, xorta waħda kien hemm diversi diżgrazzji waqt ħbit mill-ajru. Infatti ‘l fuq minn 95 persuna Rabtin jew refuġjati ġewwa r-Rabat sfaw vittmi tal-gwerra, 80 minnhom fis-sena 1942.”

    Fl-2006 Paul Cilia rċievha l-unur ta’ Ġieħ ir-Rabat u riċentement huwa rebaħ Diploma f’kompetizzjoni ta’ ġurnaliżmu mnhedija minn Din l-Art Ħelwa fejn hu kiteb dwar xi ġrajjiet u postijiet konnessi mar-Rabat.

    “L-imħabba li għandi għar-Rabat, għall-Imdina u għal Malta in ġenerali tnissel fija kilba biex infittex u niskopri aktar dwar l-Istorja u l-kultura tagħna. U naturalment l-hena tiegħi hi li nwassal din l-informazzjoni lil nies oħra biex inrawwem fihom l-istess interess.

    Fil-każ ta’ dan li tkellimna fuqu llum xtaqt inwassal il-messaġġ ta’ kemm hu sabiħ li ma tkunx fi gwerra. Għax apparti minn kollox, il-gwerra tħarbatlek ħajtek kemm f’dak li hu xogħol u anki f’dik li hi edukazzjoni. Tisraqlek lill-għeżież tiegħek u ddawwarlek l-għażliet f’ħajtek ta’ taħt fuq.

    Kienu mumenti koroh li pajjiżna u l-poplu tagħna għadda minnhom u j’Alla ma jmissu magħna qatt aktar.”

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-5 ta’ Diċembru 2011)

    2010.12.05 / no responses / Category: Torca - Perspettivi