Posts Tagged ‘John Bonnici’

  • RUĦ OĦRA F’PALAZZO FALSON

    Waħda mill-ħolmiet kbar tiegħi hija illi xi darba jkolli dar antika, dar bi storja warajha, dar li rat bosta affarijiet iseħħu fiha, dar b’dinjità u forsi b’xi ftit misteru, dar li kapaċi tkellmek… dar li għandha ruħ. Hawnhekk sikwit iwaqqfuni u jgħiduli ruħ xhiex? Spirtu jiġifieri? Nitbissem meta jistaqsuni dan għax naturalment mhux hekk inkun irrid infisser. Jew? Issa ma nafx! Jgħidu li spirti tajba jipproteġu lid-dar u lis-sidien tagħha. Togħġobni kieku l-idea ta’ spirtu protettur imma sinċerament ma nafx jekk għandix kuraġġ li ngħix f’dar simili. Ejja almenu ngħid illi l-ħsieb jipprovokani biżżejjed li nasal li nikkunsidraha. Imma ngħiduha kif inhi, kieku intom issibu ruħkhom f’sitwazzjoni bħal din, x’tagħmlu?

    Proprju f’din id-dilemma sab ruħu missier Joseph Debono meta darba minnhom ġie ssuġġerit lilu sabiex ikun il-kustodju ta’ Palazzo Falson jew kif kien ukoll magħruf bħala d-Dar Normanna.

    “Il-kustodju ta’ Palazzo Falson kien wasal biex jirtira u għalhekk il-Fondazzjoni Gollcher kellha bżonn lil xi ħaddieħor minfloku. Mid- diversi persuni li ġew avviċinati, ħadd minnhom ma wera xi ħerqa li jaċċetta. Antoine Debono, magħruf bħala s-Sur Antwan, spiżjar mir-Rabat u ħabib personali taċ-Chairman tal-Fondazzjoni ssuġġerixxa lil missieri Nazzareno kemm peress li kien ħabib tiegħu u anki minħabba li missieri kien għadu kif spiċċa minn minn mal-Malta Royal Altillery fejn kien ingaġġat bħala bandist. Apparti minn hekk kien jafu bħala bniedem dixxiplinat, tas-sengħa u ta’ min jafdah.

    Ħeġġu fuq li ħeġġu imma missieri ma tantx xtaq jersaq ‘l hemm għax dwar dan il-palazz kienu jingħadu ħafna stejjer strambi. Għalhekk, bit-tama li jinkoraġġuh jaċċetta, lil missieri offrewlu illi jirranġawlu xi partijiet mill-palazz ħalli b’hekk ikun jista’ jgħix bil-kumdità fil-post flimkien mal-mara u l-ħamest itfal tiegħu. B’hekk kien ikun jista’ wkoll iżomm għajnejh fuq dan it-teżor erbgħa u għoxrin siegħa kuljum. Ta’ min jgħid li aħna konna l-familja ideali biex noqogħdu f’dan il-post għax sa dak iż-żmien konna ngħixu ġo dar antika man-nannu Ġużeppi li kienet mimlija sa ruħ ommha bl-affarijiet antiki u hu kien rawwimna f’dixxiplina biex nibżgħu u nirrispettaw l-oġġetti ta’ valur.

    Meta missieri mar jara kif taħsibha ommi dwar il-proposta li toqgħod f’dan il-post flimkien ma’ l-għajdut li kien imdawwar bihom, din ma wriet l-ebda anzjetà. Anzi minnufih weġbitu biex lil ‘dawk’ iħallihom f’idejha għax hi kienet ser tieħu ħsiebhom u huma kienu ser jieħdu ħsiebna. Niftakar sewwa meta kienet tmur iġġib l-ilma mbierek jew meta kienet tixgħel ix-xemgħa quddiem is-santi li kienet ġabet magħha. It-tbaħħir u t-talb ma kienx jonqos lanqas u spiss kienet anki tagħmlilhom xi quddiesa għal ruħhom.

    Infatti kemm ilna hawn għal dawn l-aħħar erbgħin sena, qatt ma kellna problemi. Li naf biss huwa illi f’dak iż-żmien fil-post kien hemm periklu kbir peress li s-sistema tad-dawl kienet qdiemet u l-bini Joseph Debono nnifsu kien antik u fraġli ferm. Mhux l-ewwel darba li missieri, li kien ta’ kuljum mhedi jirranġa ‘l hawn u ‘l hemm, ifittex u jneħħi l-perikli kull fejn jirnexxilu jsibhom, spiċċa msabbat ma’ l-art minn xi xokk elettriku! Darba oħra waqt maltempata kbira, fejn il-palazz kien kważi għereq bl-ilma li daħal fih, waqa’ l-kampnar għal fuq it-terrazin u għamel ħafna ħsara. Taħtu kien hemm il-kamra tas-sodda u kienet fortuna kbira li ma sfrondax is-saqaf fuqna dakinhar! Lejl ieħor missieri qam minħabba li sema’ xi ħoss fuq barra u hekk kif ħareġ jittawwal, waqgħet il-mera l-kbira li kienet imdendla wara s-sodda tiegħu. Jgħidu x’jgħidu, superstizzjonijiet u mhux, jiena dejjem emmint li kellna lil xi ħadd jieħu ħsiebna sew hemm ġew għax bil-ħamsa li konna niġġerrew u nilgħabu mal-post kollu, kien miraklu li ħadd qatt ma ngiref.”

    Nazzareno dam jaħdem bħala kustodju tal-palazz mill-1975 sal-1996 sakemm irtira. Postu ħadu Joseph li issa kien iżżewweġ u kellu l-familja tiegħu. Madanakollu l-palazz kien tant għal qalbu illi wasal biex hu wkoll imur jgħix hemm għal xi żmien mal-familja.

    “L-ewwel ħaġa li għamilt kienet li ftaħt aktar il-bibien tal-palazz għal dawk li xtaqu jżuru l-post. Introduċejt ukoll is-sistema li tingħata donazzjoni żgħira għad-dħul sabiex biha nibda nagħmel xi bżonnijiet li kienu tant meħtieġa. Il-Fondazzjoni Gollcher kienet toħroġ flus għal dak li kien jinqala’ imma deherli li dak in-naqra kontribut mingħand il-viżitaturi kien ser jgħin aktar.”

    Tiskanta! Kultant id-destin donnu jkun qiegħed jippreparak ftit ftit għal dik ix-xi ħaġa li ‘l quddiem ikun meħtieġ minnek li tagħmel. Ir-rakkont ta’ Joseph ħadni lura lejn tfulitu…

    “Bosta mill-membri tal-familja tagħna huma nies tekniċi, tas-sengħa u artistiċi ħafna u għamlu xogħolijiet li baqgħu msemmija. Fil-fatt il-maġġoranza tax-xogħol tal-injam u l-iskultura li jtellgħu fil-festa ta’ San Ġużepp tar-Rabat ħadmu ħafna minnu z-zijiet u l-kuġini ta’ missieri li kienu mastrudaxxi, ħaddieda jew skulturi primi. In-nies kienet issibhom bħala ‘tan-nażett’, ‘tal-abjad’, ‘ta’ kaxkax’ jew ‘tal-mannar’. Uħud mix-xogħolijiet tagħhom jinkludu: il-bankun tal-istatwa ta’ San Ġużepp tar-Rabat li hu uniku hawn Malta, l-iskultura u l-armar f’Ta’ Ġieżu, il-pulptu fil-Knisja tas-Sacro Cuor Tas-Sliema u ħafna mill-armar ta’ barra u ta’ ġewwa f’diversi knejjes madwar Malta.

    Wisq probabbli jiena ħadt xi ħaġa mid-demm tagħhom. Ma ninsa qatt meta darba r-rettur tal-Kulleġġ Mt Carmel sejjaħ lil missieri u qallu: “Jiena għandi pjaċir ħafna b’ibnek hawnhekk imma jidhirli li aħjar tibda tibgħatu fl-iskola tal-arti. Mur ara l-kotba tiegħu mimlija kollha taħżiż fuqhom!” Dak iż-żmien kien moħħni biss biex niddiżinja u npinġi u finalment mort l-iskola ta’ Tarġa Gap fil-Mosta fejn hemm stajt naqbad il-linja artistika u artiġġjanali. F’din l-iskola tħarriġt f’diversi snajja’ fosthom tal-ħadid, l-iskultura fl-injam, mudellatura, il-ġojjellerija u d-diżinn. Eventwalment għażilt li nkompli fuq l-iskultura fil-ġebla.

    Jum fost l-oħrajn is-Sur John Bonnici, artist mill-Mosta u l-kap tal-iskola ta’ dak iż-żmien, għażilni biex immur għal tmien xhur l-Italja sabiex nieħu esperjenza fl-iskultura fl-irħam li sa dakinhar lanqas biss kont għadni qatt missejtu b’idejja, aħseb u ara niskolpi fih! Għaddejt ġimgħatejn Ruma u ġġennint b’dik l-arti kollha madwari. Imbagħad għamilt xahrejn ġewwa Urbino u wara qattajt sitt xhur f’Carrara fejn hemmhekk flimkien ma’ grupp ieħor ta’ żgħażagħ tħarriġt fl-iskultura, fid-diżinn u fix-xogħol kummerċjali fl-irħam.

    Meta spiċċajt mill-iskola dħalt naħdem mar-restawraturi li kienu qed jagħmlu xogħol ta’ interzjar fuq il-lapidi fil-Kon-Kattidral ta’ San Ġwann, il-Belt. Ftit taż-żmien wara nteressa ruħu fija wieħed mill-Il-bitħa f'Palazzo Falsonaqwa skulturi li kellna dak iż-żmien – Marco Montebello u hemm ħadt esperjenza enormi. Tani okkażżjoni unika li ngħinu flimkien mat-tfal tiegħu Ġanni, George u Tarċisju fuq ħafna mill-kummissjonijiet li kellu fosthom:  il-funtana ta’ Nettuno li hemm f’Montgomery House il-Furjana u l-appostli li hemm ma’ San Bastjan f’Ħal-Qormi. Marco ħarriġni wkoll fuq ix-xogħol kummerċjali bħal fuklari dekorattivi, statwi monumentali u skultura għaċ-ċimiterji. Fuq kollox għallimni kif naqla’ x’niekol bis-sengħa tiegħi u ta’ dan nibqa’ nafulu.

    Wara 11 il-sena, iddeċidejt li nibda naqdef għal rasi. Għamilt bosta affarijiet u fosthom anki xi xogħolijiet tal-arti iżda sfortunatament dawn tal-aħħar inħoss li huma l-inqas apprezzati peress li ħadd ma jrid iħallas kemm jixraq għalihom u tispiċċa tagħżaq fl-ilma.”

    Bħal familjari tiegħu Joseph ħadem ukoll diversi xogħolijiet tal-armar għall-festa tar-Rabat u anki medd idejh biex jiddiżinja u jaħdem in-narJoseph Debono mal-armar tan-nar tal-art artistiku tal-art; xogħol li ħadd qatt ma tħajjar jidħol għalih qabel. Huwa stqarr illi dak kollu li għandu x’jaqsam mal-festa hu għal qalbu u fl-istess ħin beda jispjegali kif din in-namra tmur lura għal snin twal fl-antenati tiegħu.

    “In-nanniet u l-familja tiegħi min-naħa ta’missieri tista’ tgħid li kollha kienu jagħmlu parti mill-fratellanza ta’ San Ġużepp tar-Rabat li hija l-eqdem waħda f’Malta. Il-mexxejja tagħha kienu jintagħżlu min-nobbiltà u għal xi żmien il-bużnannu tiegħi kien ir-rettur tagħha peress li hu kien wieħed min-nobbli tal-Imdina, mill-familja Dei Conti Theuma Castelletti.

    Le, m’inix xi konti,” dlonk serraħli rasi Joseph meta rani ser nimpressjona ruħi. “Għax il-linja tan-nobbiltà ntilfet meta l-bużnanna dehrilha li kellha tiżżewweġ lil min jogħġob lilha u mhux kif xtaq missierha. Dak iż-żmien hekk kienu jsiru l-affarijiet.”

    Madanakollu stajt nagħraf sewwa illi bixret Joseph għalkemm dħulija u ċajtiera kienet għadha tixhed dik ir-rikkezza fil-komportament raffinat u serju tiegħu. U aktar u aktar stajt napprezza kemm dan il-palazz storiku kien f’idejn mimlija galbu meta għadda taħt il-kustodja tiegħu.

    “Sal-2001 ġewwa Palazzo Falson kont bdejt nirrestawra xi affarijiet kif stajt. Ħadt anki xi pariri mingħand nies professjonali dwar kif kelli nieħu ħsieb ċertu affarijiet. Ma nista’ ninsa qatt il-battikata kbira li konna ħadna jiena u l-mara tiegħi Alexandra biex naddafna u rrestawrajna l-parti l-kbira tal-oġġetti tar-ram li llum hemm esposti fil-kċina. Daqstant ieħor meta beda r-restawr tal-post kien diffiċli biex jitnaddfu x-xwabel li bil-lenti, bl-ixkupilja tas-snien, bit-toothpicks u b’dak kollu meħtieġ f’dan il-ġeneru ta’ xogħol, ħadt madwar xahrejn fuq kull waħda biex inġibhom lura għal mod preżentabbli li jinsabu fiha illum.

    Ix-xewqa tiegħi dejjem kienet li xi darba dan il-post jerġa’ jingħata l-ħajja mill-ġdid iżda l-ispejjeż u l-isforzi meħtieġa kienu kbar wisq. Il-palazz jiena nafu b’għajnejja magħluqa, minn ġewwa u minn barra. Għandi l-vantaġġ li trabbejt hawn u għalhekk inħoss ukoll li kważi kważi nappartjeni lil dal-post u għalhekk ngħożżu daqs li kieku kien tiegħi. Qalbi hawnhekk qegħdha u dax-xogħol inzertajt li nħobbu ħafna.

    Finalment il-Fondazzjoni Gollcher għamlet xi arranġamenti mal-Fondazzjoni Patrimonju Malti mmexxija mis-Sur Maurice Degiorgio li b’ kuraġġ kbir daħal għal din il-biċċa xogħol u r-restawr tant meħtieġ beda.”

    Issa kien imiss li Joseph jeħodni dawra ma’ Palazzo Falson. Naturalment permezz tal-introduzzjoni li kelli dwaru, stajt nara l-palazz b’għajnejn oħra u ħassejtni privileġġjata hekk kif beda jdawwarni fi kmamar mill-ifjen filwaqt li kompla jispjegali aktar dwar l-istorja tal-post u l-oġġetti mprezzabli li fih.

    “Palazzo Falson huwa t-tieni mill-eqdem strutturi li fadal fl-Imdina b’uħud mill-partijiet tiegħu jmorru lura għat-13 il-seklu. Olof Frederick Gollcher OBE (1889–1962) akkwistah fl-1927 u peress li ma kellux tfal, meta ġie biex jikteb il-wirt, iddeċieda li jħalli dan il-palazz f’idejn il-Kavallieri Ingliżi ta’ San Ġwann fejn wara xi żmien dawn għaddewh lill-Fondazzjoni Gollcher sabiex tkun tista’ tieħu ħsiebu ħalli jitgawda mill-pubbliku.

    Ta’ min jgħid illi Olof F Gollcher kien bniedem artistiku ħafna u kien anki jpitter, kif tista’ tara sewwa ġewwa dil-kamra ddedikata għall-pitturi li ħadem hu stess.”

    Il-kamra rranġata bħala studio ta’ artist laqtitni ħafna. Fiha kien hemm numru ta’ pitturi ta’ Gollcher innifsu, b’uħud minnhom fuq it-tila. Bosta ritratti u oġġetti oħra personali tiegħu kienu qed joħolqu dak l-effett partikolari u donni minn ħin għall-ieħor bdejt nippretendi li ser narah dieħel mill-bieb sabiex ipinġi xi xena oħra… hekk jew hekk id-dawl fil-kamra kien eċċellenti.

    “Olof Gollcher kien iħobb ħafna l-kultura ta’ pajjiżna u kien iħossu konċernat li ma kienx hemm daqshekk għarfien dwarha. Kien għalhekk li hu waqqaf il-Fondazzjoni Gollcher bil-għan li din tkun mezz biex jinħoloq għarfien dwar il-kultura estensiva tal-gżejjer tagħna kemm b’mod lokali u kif ukoll internazzjonali permezz ta’ mużewijiet, esebizzjonijiet u pubblikazzjonijiet.

    Fl-istess ħin huwa ffinanzja wkoll ir-riċerka li saret taħt l-ibħra Maltin biex isir magħruf fejn huma u x’inhuma l-oġġetti storiċi li jinsabu mgħarrqa taħt il-baħar. Fil-fatt ittellgħu anki xi affarijiet li wħud minnhom qegħdin fil-Mużew tal-Arkeoloġija l-Belt, fl-imħażen tal-mużew u anki f’din il-kamra maħsuba apposta biex iżżomm fiha din is-sezzjoni arkeoloġika.”

    Il-kmamar tal-palazz jimpressjonawk bil-kwantità kbira ta’ kollezzjonijiet u oġġetti li fihom…

    “Il-kollezzjoni ta’ Gollcher hija vasta ħafna proprju minħabba li hu nzerta bniedem li jinteressa ruħu f’bosta suġġetti. Tant hu hekk illi biex sar ir-restawr tal-kollezzjonijiet kollha u tal-bini nnifsu kien hemm bżonn aktar minn ħames snin!

    Żgur li ma jistax jiġi xi ħadd iżur dan il-palazz u ma jsibx xi ħaġa li tinteressah. Hawn għamara antika Maltija fl-aqwa tagħha ddekorata bl-interzjar u l-avorju, għamara barranija tal-epoka, tapiti persjani, Detall - Palazzo Falsonxogħolijiet tal-fidda, sezzjoni ta’ ġojjellerija mill-ifjen, muniti antiki, dokumenti ta’ papiet u rejiet bil-bolla u s-siġill tax-xemgħa fuqhom. Issib ukoll librerija ta’ kotba varji antiki b’kollezzjoni ta’ aktar minn 4500 ktieb. Imbagħad hawn ukoll kollezzjoni ta’ kwadri li juru l-bastimenti tal-kavallieri u pitturi mprezzabbli tas-seklu 17 fosthom ta’ Sir Anthony Van Dyck, David Teniers, Nicolas Poussin, Bartolomé Esteban Murillo u Mattia Preti.

    Wara kull dettall li qed tara madwarek kien hemm ħafna ħsieb. Ċertament l-ikbar problema kienet kif kienu ser jiġu esposti dawn il-kollezzjonijiet kollha lill-pubbliku biex dan ikun jista’ jarahom bl-aktar mod komdu u informattiv. Fi żmien missieri ħafna minn dawn l-affarijiet kienu magħluqin fil-kxaxen, fil-gradenzi u fil-kaxxaforti minħabba li ma kienx hemm sigurtà. Għadni niftakar sewwa l-inkwiet tiegħu dwar ir-responsabbiltà kbira li kellu. Imma kif qed tara, kollox għadda b’wiċċ il-ġid.”

    Joseph kompla jgħidli illi anki l-ħitan tal-kmamar kellhom is-simboli tagħhom.

    “Meta kien imur xi mistieden importanti f’dawn il-palazzi, is-sid kien jieħdu ħsieb li l-ħitan ikunu mbajjdin b’tali mod li juru l-ġid u l-istat tiegħu: jekk il-ħitan ikunu miżbugħa b’kulur kaħlani kien ifisser illi s-sid huwa sinjur kbir, warajh kien jiġi l-aħmar u mbagħad l-isfar li kien meqjus bħala komuni.”

    Il-kmamar tal-palazz donnhom ma kienu jispiċċaw qatt. Fosthom għaddejna mill-kċina fejn jiddomina l-kamra kien hemm fuklar kbir. Għoġbuni wkoll ħafna l-madum abjad u ikħal li kienu jdawwru l-forn imdaqqas antik u l-kwantità kbira ta’ ornamenti tat-tisjir maħduma mir-ram. Personalment sibt ħafna nteressanti baqra tal-fuħħar li fiha kien jissajjar l-istuffat.

    Dħalna wkoll fl-armerija fejn hemmhekk stajt nara kollezzjoni ta’ armi li kienet tikkonsisti f’pistoli, revolvers, xkubetti,  xwabel u lanez fost ħafna oħrajn. Ma’ dawn għall-ewwel darba f’ħajti rnexxieli nara wkoll ċinturin tal-kastità fejn permezz tiegħu komplejt nikkonferma kemm il-bniedem jaf ikun immaġinattiv fil-moħqrija tiegħu.

    Meta wasalna fil-kamra tal-ikel stajt tassew intiehem l-essenza pura tal-eleganza li kienu jgawdu dawn in-nobbli. Minn wara ħġieġa maħsuba ferm b’għaqal għall-viżitatur, stajt nifli sal-iċken dettall li kien hemm fuq mejda rranġata b’sett mill-ifjen tal-ikel. Innutajt fostom ornament estravaganti bl-isem ta’ nef li għandu l-forma ta’ bastiment tal-fidda u kien jintuża biex jimmarka l-post ta’ fejn irid ipoġġi s-sid jew il-mistieden. In-nef kien ukoll iżomm fih il-ħwawar li kienu xi ħaġa rari ħafna f’dak iż-żmien.

    Jekk nibqa’ ngħidilkhom x’rajt, dan l-artiklu ma jispiċċa qatt u għalhekk nissuġġerixxi ħafna li wieħed jasal wasla sal-palazz u jara b’għajnejh hu stess. Ma nistax iżda ma nsemmix ukoll arloġġ uniku ferm maħdum fl-1791 minn Robert Robin li kien l-arluġġar favorit tar-Re Luiġi XVI. Dan l-arloġġ jiddistingwi ruħu kemm minħabba li juri biss 10 siegħat u allura jagħti riflessjoni fuq l-era rivoluzzjonarja Franċiża u anki minħabba li ftit oħrajn bħalu jeżistu madwar id-dinja.

    Wara dil-mawra, Joseph stedinni nieħu xi ħaġa mill-kafeterija li tinsab fuq il-bejt tal-palazz fejn hemmhekk sibt ukoll xi turisti li kienu qed igawdu mill-ġmiel tax-xena li bħalha l-Imdina biss taf toffri. Kelli kurżità nkun naf esperjenza u ħajja bħal din x’ħalliet f’Joseph?

    “Hawnhekk kif stajt tara inti stess, sar xogħol mill-aqwa ta’ restawr u dan jikkonfermawh ukoll in-numru ta’ unuri li ġie ppremjat bihom dan il-post.

    Jiena bniedem li nħobb ħafna l-kultura u spiss nitbaqbaq fuqha. Nemmen li pajjiżna huwa teżor kulturali imma nħoss li mhux apprezzat biżżejjed mill-poplu tiegħu stess. Dan l-aħħar veru, qiegħed isir Joseph Debono fil-bitħa ta' Palazzo Falsonħafna xogħol. Imma kemm fadal x’isir! Meta nara t-telqa li teżisti f’ċertu postijiet, qalbi tuġagħni wisq u ngħid li aħjar kont ngħix l-Alaska fejn ħlief silġ ma tarax. Meta nsiefer u nara l-kura, l-attenzjoni u l-flus li jintefqu f’pajjiżi oħra biex tissebbaħ il-kultura tagħhom, ngħid imma aħna għala għadna daqshekk lura? Jien irrid illi meta turist jiġi Malta jibqa’ mpressjonat biha u jmur jgħid lil sħabu f’pajjiżu biex jiġu huma wkoll. Almenu dan il-palazz jista’ jservi ta’ eżempju ta’ xogħol professjonali u nittama li jkun bħal fjamma li biż-żmien issir nar li jixtered mal-pajjiż kollu. Malta jistħoqqilha tkun ċentru kulturali mill-aqwa u l-poplu għandu jingħaqad għalenija biex jara li dan iseħħ.”

    Joseph urini wkoll diversi dokumenti li juru kif sar ir-restawr pass pass ta’ diversi sistemi u oġġetti fil-palazz. Baqa’ baqa’ sakemm tani wkoll filmati li ġibed hu stess biex nara b’għajnejja x-xogħol ta’ restawr li sar ġurnata wara l-oħra, xahar wara l-ieħor matul is-snin  fejn il-parti l-kbira tax-xogħol konċernat sar taħt id-direzzjoni tiegħu minn nies verament tas-sengħa .

    Intbaħt li l-imħabba ta’ Joseph lejn Palazzo Falson tittieħed ħafna hekk kif b’interess mort id-dar u komplejt insegwi u nifli l-filmati ta’ kif dal-bini tant maestuż ingħata ruħ oħra u treġġa’ lura għad-dinjità u l-glorja li kien igawdi dari.

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-6 ta’ Ġunju 2010)

    2010.06.06 / no responses / Category: Torca - Perspettivi