Kavallieri ta’ San Ġwann

Posts Tagged ‘Kavallieri ta’ San Ġwann’

L-attakk fuq l-isperun tal-Isla

Għal dawk kollha li tinteressahom l-Istorja ta’ Malta, din is-sena hija waħda sinifikattiva ħafna, peress li qed jiġi kkommemorat l-450 anniversarju mill-Assedju l-Kbir li seħħ fil-gżejjer tagħna fl-1565. Diversi kotba, lekċers, blogs, u attivitajiet relatati ma’ din it-tema, qegħdin ikomplu jqanqlu l-entużjażmu sabiex wieħed isir jaf aktar dwar din il-battalja qalila, fosthom għaliex seħħet, kif żvolġiet, min ħa sehem, x’kienu l-istrateġiji użati, u kif finalment il-Kavallieri ta’ San Ġwann u l-Maltin ħarġu rebbieħa akkost id-diffikultajiet kollha.

Sabiex jirrakkuntaw dawn il-fatti, nibtu wkoll numru ta’ paġni fuq Facebook u permezz tagħhom, wieħed jista’ jara biċ-ċar li mhumiex il-Maltin biss li qed jinvolvu ruħhom f’din il-kommemorazzjoni, imma anki għadd ta’ individwi minn madwar id-dinja kollha. B’hekk, din il-ġrajja tal-Assedju, qed isservi wkoll biex tiġbed l-attenzjoni tal-barranin lejn il-gżejjer tagħna u possibilment, uħud minnhom jafu jitħajjru jżuruna.

Mudell li juri l-attakk fuq l-isperun tal-Isla

Waħda minn dawn il-paġni tal-Facebook hija ‘The assault on the Spur, Isla, 15th July 1565’ li permezz ta’ bosta ritratti, qed turi u tispjega pass pass, it-tnissil u l-kostruzzjoni ta’ diorama, jew mudell, tal-isperun tal-Isla. Għall-ewwel, segwejt dan il-grupp permezz tar-ritratti li kien qed itella’. Iżda eventwalment, tant sibt ix-xogħol li kien qed jitwettaq intriganti, li deherli li kien jixraq li mmur nagħtih titwila ħalli narah b’għajnejja.

“Huma ħafna dawk li qed juru x-xewqa li jiġu jaraw dan il-mudell,” stqarr Alex Schembri, President ta’ Society for Scale Modellers – IPMS Malta. “Napprezzaw ferm li l-pubbliku qiegħed isegwi x-xogħol tagħna b’tant ħeġġa u qed nagħmlu minn kollox biex sal-15 ta’ Lulju, inkunu nistgħu nvarawh ftit billi nippreżentaw diversi ritratti tiegħu.”

Society for Scale Modellers – IPMS Malta

Society for Scale Modellers ġiet imwaqqfa f’Jannar tal-1981. L-għan prinċipali ta’ dan il-klabb dejjem kien li jgħolli l-livell tal-iscale modelling f’pajjiżna sabiex jikkompara ma’ dak internazzjonali. Infatti l-klabb huwa affiljat mal-International Plastic Modellers Society li għandha rappreżentanti tagħha f’diversi pajjiżi madwar id-dinja.

L-iscale modelling jieħdok sa fejn trid

“Għalkemm dan il-qasam ġeneralment jitqies bħala passatemp, aħna xorta waħda nagħtuh attenzjoni kbira billi naraw li x-xogħol isir bi professjonalità. Imma fir-realtà, l-iscale modelling jieħdok sa fejn trid u infatti fost il-membri, għandna numru minnhom li huma esperti tassew, tant li rebħu diversi kompetizzjonijiet barra minn Malta. Oħrajn saru jipproduċu l-prodotti tagħhom u jbiegħuhom.”

Kull sena, din is-Soċjetà ttella’ esebizzjoni bix-xogħolijiet li jkunu saru mill-membri tagħha u f’dak iż-żmien, ikun hemm numru ta’ nies li jitħajjru jingħaqdu magħha.

“Idealment l-età tal-membri tagħna tibda minn 17 il-sena sabiex wieħed jilħaq jitrawwem f’dan il-qasam. Niltaqgħu darba f’ġimgħa ħalli nuru x-xogħolijiet li qed nagħmlu u flimkien niddiskutu x’jista’ jsir aħjar. Hawnhekk kulħadd ikollu l-preferenzi tiegħu: min jaħdem il-mudelli tal-ajruplani, min il-figuri, min il-karozzi, oħrajn inġenji tal-baħar eċċ. U għalhekk, wieħed jgħin u jgħallem lill-ieħor sabiex il-mudell tiegħu ikun aktar perfett u komplet.”

Proġett li ġabar flimkien lill-membri kollha

Fil-fatt, matul dawn l-aħħar xahrejn, prattikament il-membri kollha qegħdin jagħtu daqqa t’id biex jissawwar dan il-mudell imdaqqas tal-isperun tal-Isla.

L-għażla ta’ din it-tema oriġinat minn Ivan Cocker, wieħed mill-membri.

“Dehrilna li peress li dis-sena qed nikkommemoraw l-450 anniversarju mill-Assedju l-Kbir, kien jixraq li niddedikaw xi biċċa xogħol għalih. Wara li ddiskutejt din l-idea ma’ sħabi u mal-Kuraturi ta’ Heritage Malta, Emmanuel Magro Conti u Liam Gauci, l-għażla tagħna waqgħet fuq l-isperun tal-Isla minħabba li fuq dan il-Post ta’ Don Francisco de Sanoguera kien hemm il-konċentrament tal-attakk u anki peress li dan il-lwog kien l-uniku wieħed waqt dan l-assedju li ġiet attakkat kemm mill-art u kif ukoll mill-baħar,” spjegali Ivan.

Ir-riċerka nvoluta biex isir dan il-mudell

Hekk kif intagħżel il-lwog li kienu se joħolqu l-mudell tiegħu, bdiet riċerka sfieqa ħalli tinkiseb kemm jista’ jkun informazzjoni, l-aktar minħabba li llum ftit li xejn fadal minn dan l-isperun.

“Irreferejna ma’ għadd ta’ kotba, mapep, mużewijiet, u pitturi sabiex inkunu nistgħu noħolqu mudell kemm jista’ jkun viċin għal dak li kien jeżisti tassew f’dak il-perjodu. Ngħidu aħna biex bdejna nibnu l-isperun, imxejna mal-ktieb ta’ Balbi, li kien suldat li ħa sehem f’dan l-assedju. Rajna wkoll pjanti ta’ llum tal-Isla peress li sirna nafu li l-pedament tal-isperun għadu hemm. Fittixna wkoll kotba tal-istorja u tal-fortifikazzjonijiet li jsegwu dak li seħħ wara l-assedju ħalli b’hekk nagħrfu x’kienu dawk ix-xogħolijiet li saru wara, kemm mill-Kavallieri nfushom u kif ukoll mill-Imperu Ingliż.”

Mudell maħdum fuq skala 1:72

Huma użaw ukoll il-pjanti biex jiffurmaw l-iskala tal-mudell 1:72 ħalli b’hekk janalizzaw ukoll sa fejn se jkopri.

“Ma stajnix nagħmlu l-Isla kollha, naturalment. Għalhekk iffukajna fuq l-isperun, u permezz tal-pjanti, ħriġna bl-iskala. Ħdimna b’reqqa kbira imma mbagħad kien hemm mument fejn kellna nagħlqu għajnejna. Dan seħħ per eżempju fil-każ tal-mitħna li fir-realtà kienet tinsab aktar lura minn fejn tidher fil-mudell. Madanakollu, peress li l-imtieħen lagħbu parti importanti f’din il-battalja, anki peress li biswiethom, l-Ordni kellha l-kanuni, ma kienx jagħmel sens li nħalluha barra,” infurmani Oliver Mifsud hekk kif beda jurini kif qed jinħadem dan il-mudell.

Sabiex il-mudell ma jkunx tqil wisq, il-pedamenti tiegħu tfasslu mill-ġablo u mbagħad fuqu beda l-kisi ta’ materjal ieħor ħalli jiġu ffurmati l-art u l-fortifikazzjoni. Imbagħad, biex il-lewn ta’ dawn jiġi jixbaħ lill-ġebla tal-franka Maltija, ġie xkatlat il-ġebel fil-wiċċ, mgħejjun ukoll miż-żebgħa ħalli joqrob aktar lejn ir-realtà.

Kull parti tal-mudell għandha l-istorja tagħha

Dawwruni ftit mal-mudell biex inkun nista’ nifli d-dettalji li fih. Intbaħt li skont minn fejn tħares lejn dan il-mudell, tkun tista’ ssegwi parti mill-ġrajja ta’ dak li seħħ f’dan il-post waqt l-assedju.

“Biex inkunu aktar preċiżi, segwejna wkoll mill-qrib kif saru l-attakki fuq dan l-isperun, ħalli b’hekk nagħrfu aħjar fejn saru l-ħsarat u t-tifrik, fejn tpoġġa ċertu lqugħ għad-difiża, fejn kien hemm il-katina biex iżżomm ix-xwieni tal-għadu milli jidħlu, u fejn il-Gran Mastru Jean de la Valette ordna biex isir l-ostaklu ġol-baħar li kellu jtellef lit-Torok milli jersqu bid-dgħajjes tagħhom,” qalli Ivan.

Minkejja t-tiftix u r-riċerka, xorta jibqgħu numru ta’ mistoqsijiet dwar uħud minn dawn li semmejt peress li issa għadda ħafna żmien u wieħed ikollu joqgħod biss fuq dak li jirnexxielu jsib.

Skoperti fatti kurjużi waqt il-ħidma ta’ dan il-mudell

“L-ostaklu fil-baħar huwa eżempju minnhom,” fissirli Ivan. “Biex fassalnih, qgħadna ħafna fuq id-dettalji ta’ Balbi. Imma aħna u naħdmuh, ma stajniex nifhmu l-għala dan l-ostaklu ma sarx biex ikopri t-tul kollu tal-art imma tħalliet parti mikxufa minn fejn wieħed seta’ jidħol.”

“Intant, meta bqajna niflu dan id-dettall, sibna li fejn inbena l-ostaklu, il-baħar kien aktar baxx, filwaqt li fil-parti l-miftuħa, il-baħar kien fond. Għalhekk, komplejna deħlin nistħarrġu l-istorja u ma domnix ma skoprejna li għall-attakk tal-15 ta’ Lulju 1565 fuq dan l-isperun tal-Isla, il-Kmandanti Ottomani kienu bagħtu suldati li ma jafux jgħumu ħalli b’hekk ma jkunux jistgħu jirtiraw billi jgħumu lura.”

Uħud mill-membri li nġabru ħdejna ammettew illi qabel bdew jaħdmu fuq dan il-mudell, ftit li xejn kienu jafu dwar din il-parti tal-istorja ta’ Malta. Imma issa kien xort’oħra hekk kif bdew jinteressaw ruħhom dejjem aktar u l-għatx għall-informazzjoni kull ma jmur dejjem jikber.

Parti mill-mudell tal-mitħna maħdum minn disinjatur industrijali Amerikan

Biċċa xogħol oħra li qanqlet riċerka kienet il-mitħna.

“Ma stajniex noqogħdu biss fuq l-affreski ta’ D’Aleccio peress li fix-xogħolijiet tiegħu, dawn l-imtieħen ivarjaw. Jidher ċar li f’dan il-każ, l-artist uża l-immaġinazzjoni tiegħu u għalhekk aħna ridna nsibu x-xbieha reali tagħhom,” fissirli Alex.

“Inxtħetna nirriċerkaw dan is-suġġett u sibna li l-imtieħen tar-riħ ma kienux inbidlu wisq matul is-snin. Dorna anki diversi eżempji ta’ mtieħen li jinsabu hawn Malta u kif ukoll f’xi pajjiżi tal-Mediterran, sakemm finalment, ħriġna b’disinn li jqarreb kemm jista’ lejn l-oriġinal.”

Fatt li ta’ min isemmi huwa illi meta dan il-grupp wasal biex jaħdem din il-mitħna, il-parti ta’ fuq, li hija l-aktar diffikultuża, spiċċat saret minn sors li ma kienux qed jistennew.

“Kif taf inti, huma ħafna dawk li qed isegwu x-xogħol tagħna permezz tal-Facebook. Fosthom hemm Pete Hamann, disinjatur industrijali Amerikan, li tant apprezza dan il-proġett, li offra li jagħtina daqqa t’id. Hekk kif ġietna x-xoqqa f’moxtha, issuġġerejna li jaħdmilna l-parti ta’ fuq ta’ din il-mitħna li kienet tinsab fuq l-għolja tal-Isla u fi ftit taż-żmien, hu pprovdina bil-mudell 3D li ħadem apposta għalina.”

Numru kbir ta’ figuri jagħtu l-ħajja lill-mudell

Dettall ieħor li jien apprezzajt ferm kien in-numru kbir ta’ figuri li kienu qed ikomplu jagħtu l-ħajja lil dan il-mudell. Skoprejt li kien hemm madwar 400 figura mqassma bejn Kavallieri u Ottomani.

“Dawk xtrajnihom bħala kits u issa qed niżbugħhom skont il-perjodu,” urini Alex hekk kif tani f’idejja numru minnhom.

Id-dettall li kien fihom kien straordinarju u bla dubju maħdum b’ħila u b’paċenzja kbira.

Mudell li jgħinek tara l-Istorja b’għajnejk

Bħala waħda minn dawk li qed insegwi ġurnata b’ġurnata l-ġrajja tal-Assedju l-Kbir, nistqarr li apprezzajt ferm il-possibilità li nara b’għajnejja dan il-mudell u nifli d-dettalji li fih, hekk kif permezz tiegħu, stajt nifhem aħjar dak li kont qed naqra dwaru.

“Meta jitlesta dan il-mudell, nixtiequ ħafna nagħtuh bħala donazzjoni lil Heritage Malta sabiex b’hekk huwa jkun jista’ jservi bħala għodda edukattiva kemm għall-istudenti u kif ukoll għall-pubbliku li jżuru. Qed nittamaw li forsi dan il-mudell ikun jista’ jiġi nvolut ukoll fl-esebizzjoni internazzjonali li Heritage Malta se tkun qed torganizza fil-Palazz tal-Gran Mastru l-Belt bejn l-4 ta’ Settembru u s-6 ta’ Diċembru 2015.”

Infatti mill-ġimgħa d-dieħla, fil-blog tal-Assedju l-Kbir ta’ Heritage Malta, www.heritagemalta.org/1565, wieħed se jkun jista’ jibda jiskopri uħud mill-oġġetti li se jkunu qed jiġu esebiti f’din l-esebizzjoni, li hi maħsuba li se tkun waħda mill-avvenimenti l-aktar importanti ta’ din is-sena relatati mal-ġrajja tal-Assedju tal-1565.

Aktar tagħrif dwar Society for Scale Modellers – IPMS Malta jista’ jinkiseb minn SSM House, Sulphur Lane, Ħamrun, inkella permezz tas-sit www.ipmsmalta.com u l-email info@ipmsmalta.com, jew permezz tal-Facebook.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela MINN RITRATT (17 il-Parti) fit-Torċa tat-12 ta’ Lulju 2015)

Share on Facebook

2015.07.12 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Maċ-ċaqċiq taċ-ċombini

Jingħad li s-sengħa tal-bizzilla ġiet introdotta f’Malta fi żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwann. F’dak il-perjodu, il-bizzilla kienet meqjusa bħala xi ħaġa prestiġġjuża ferm peress li kienet għalja ħafna. Kienu jilbsuha kemm l-irġiel u kif ukoll in-nisa nobbli, kollha b’kompetizzjoni bejniethom dwar kemm se jperrċu bizzilla fuq ħwejjiġhom sabiex juru kemm jesgħu bwiethom. Uħud minn dawn l-individwi għadna nistgħu narawhom jiddandnu bil-bizzilla tagħhom sal-ġurnata ta’ llum permezz tal-kwadri tagħhom li tpittru f’dawk is-snin.

Illum is-sinifikat tal-bizzilla nbidel ħafna u daqstant ieħor il-moda tagħha. M’għadikx tara rġiel jilbsu l-bizzilla u n-nisa li jżejjnu biha l-ħwejjeġ tagħhom, naqsu ferm. Nazzarda biex ngħid illi ħafna minna, ngħoddu l-bizzilla bħala xi ħaġa ta’ dari, filwaqt li nqisu lin-nisa li jaħdmu l-bizzilla fuq it-trajbu bħala rappreżentazzjoni ta’ sengħa tradizzjonali.

Esebizzjoni u kompetizzjoni tal-bizzilla fil-Każin Malti

Madanakollu, hekk kif il-ġimgħa li għaddiet mort inżur l-esebizzjoni tal-bizzilla li kien hemm fil-Każin Malti, l-Belt Valletta, fejn iltqajt mal-organizzatriċi tagħha, Margaret Farrugia, intbaħt li kelli idea pjuttost żbaljata dwar il-valur kontemporanju tal-bizzilla u s-sengħa tagħha.

Nibda biex insemmi illi l-faxxinu tal-arkitettura u tal-ambjent tal-Każin Malti xeraq ferm ma’ din l-esebizzjoni rikka li kienet tikkonsisti minn madwar 150 biċċa xogħol tal-bizzilla. Infatti waqt din l-intervista, smajt kummenti favorevoli ħafna mill-pubbliku li attenda.

Kien hemm kemm Maltin u kif ukoll barranin li daħlu jiflu l-bizzilla esebita. Fost dawn, sirt naf li kien hemm ukoll uħud mill-parteċipanti ta’ din l-esebizzjoni, li kienet ukoll kompetizzjoni, li kienu qegħdin jixtarru aktar mill-qrib liema kienu l-isbaħ biċċiet fil-fehma tagħhom.

“L-għan prinċipali ta’ din il-kompetizzjoni huwa li naraw lin-nies jikkompetu bejniethom dwar min se joħroġ bl-iktar bizzilla oriġinali u sabiħa,” stqarret Margaret. “Kien hemm żmien meta l-bizzilla kienet ser tmut mewta naturali minħabba li beda jonqos l-interess fiha. Iżda llum hawn numru ta’ individwi li qed jipprowovuha mill-ġdid u b’hekk l-involviment fis-sengħa tal-bizzilla qiegħed jerġa’ jitrawwem.”

Din il-kompetizzjoni tal-bizzilla bl-isem ta’ The Malta Lace Competition ġiet imnhedija għall-ewwel darba tmien snin ilu mill-Markiż Nicholas De Piro.

“Il-bizzilla minn dejjem kienet għal qalbi iżda kien meta ltqajt ma’ żewġi li bdejt nersaq lejha aktar mill-qrib. Maż-żmien tgħallimt is-sengħa tal-bizzilla u mbagħad għent lil ħaddieħor jitħarreġ fiha. Kont ukoll nifforma parti mill-bord li rregolarizza l-kriterji li jiddefinixxu l-bizzilla Maltija u li waqqaf il-Malta Lace Standard. Għal xi żmien kont ukoll responsabbli mill-assessjar tar-rapporti tal-istudenti tas-City & Guild Creative Skills Certification – Regional Bobbin Lace. Fis-sena 2000 twaqqfet il-Malta Lace Guild u għal disgħa snin konsekuttivi organizzajt l-esebizzjoni bl-isem Malta Lace Day,” spjegatli Margaret.

“Ormaj kelli esperjenza ta’ aktar minn 40 sena fil-qasam tal-bizzilla u għalhekk, darba minnhom, il-Markiż Nicholas De Piro stedinni biex nibda nieħu ħsieb proġett li hu ħareġ bih. Il-Markiż għandu għal qalbu ħafna s-sengħa tal-bizzilla u bħali kien kuntent li din kienet reġgħet bdiet tqum fuq saqajha. Madanakollu hu xtaq joħloq xi tip ta’ inċentiv sabiex jitħajjru aktar nies lejn il-bizzilla u b’hekk nibtet l-idea ta’ din il-kompetizzjoni. Kien b’hekk li jiena sibt ruħi norganizza l-esebizzjoni/kompetizzjoni The Malta Lace Competition.”

“Għal dawn l-aħħar snin, il-kompetituri kienu jġibu x-xogħolijiet tagħhom f’Casa Rocca Piccola u mbagħad dawn kienu jiġu esebiti f’żewġt ikmamar ta’ din id-dar ħalli l-parteċipanti jkunu jistgħu jaraw ix-xogħolijiet li jkunu ttellgħu. Pero’ meta bdejna naraw l-interess dejjem jiżdied, tant li dawn il-kmamar ma baqgħux jesgħuna, xtaqna nsibu post akbar sabiex idealment anki l-pubbliku jkun jista’ jżur dawn ix-xogħolijiet. B’hekk, għall-ewwel darba dis-sena, ftaħna l-esebizzjoni fil-Każin Malti u ninsabu kuntenti ferm bl-ammont ta’ nies li qed iżuruha.”

Il-Ħadd li għadda aktar minn 30 rebbieħ ta’ diversi kategoriji qasmu bejniethom bi €3000 premijiet li sponsorja HSBC Bank (Malta) għal din il-kompetizzjoni.

In-negozju tal-bizzilla fis-snin ta’ qabel

Intant, waqt din id-diskussjoni Margaret qaltli li minn ċkunitha kienet tħossha affaxxinata meta kienet tara n-nisa Għawdxin jaħdmu l-bizzilla quddiem il-bieb tad-dar tagħhom.

“Kont nintilef inħares lejhom u kont nistagħġeb kif jirnexxielhom ilaħħqu ma’ dawk il-mijiet ta’ ċombini li jkollhom imdendlin. Darba minnhom iltqajt ma’ anzjan Għawdxi u staqsejtu jekk kienx hemm xi ħadd li jgħallem il-bizzilla. Hu laqqgħani ma’ waħda u għalkemm għall-ewwel bżajt li ma kienx ser jirnexxieli nitgħallem, ma domtx ma sibt irkaptu,” ftakret Margaret.

“Fis-snin 30, il-familja ta’ żewġi kellhom casa bottega quddiem il-knisja tal-Karmnu fi Strada Teatru, l-Belt. Huma kienu jimpurtaw id-drappijiet u l-ħajt tal-bizzilla u anki jbiegħu l-bizzilla. Dak iż-żmien, kienet xi ħaġa komuni li wieħed ikun joqgħod fis-sular ta’ fuq, filwaqt li s-sular t’isfel tad-dar ikun ħanut.”

Ftit ftit Margaret ġiet introdotta wkoll f’dax-xogħol hekk kif f’xi Sibtijiet, bdiet titla’ Għawdex ma’ xi ħadd minn ħutha ħalli twassal l-ordnijiet tal-ħajt tal-bizzilla lin-nisa Għawdxin. U minn hemm bdiet tifhem aħjar kemm kienet tinħadem il-bizzilla f’Għawdex u kif kienet qed tiġi kkumerċjalizzata.

It-tpartit tal-bizzilla mal-merċa

“Niftakar li fis-snin sittin, fost il-klijenti tagħna kien hemm Għawdxi, ċertu Ġużeppi l-Qass, li kellu ħanut tal-merċa fi Pjazza Savina r-Rabat, Għawdex. Dan kellu ftehim man-nisa Għawdxin sabiex huma jkunu jistgħu jpartu l-bizzilla li kienu jaħdmu ġewwa d-djar tagħhom mal-prodotti tal-merċa fil-ħanut tiegħu. Imbagħad hu kien jinżel Malta darba fil-ġimgħa b’din il-bizzilla sabiex ibiegħha fil-ħanut ta’ Fedele, li kien in-nannu ta’ żewġi,” bdiet tirrakkuntali Margaret.

“Imbagħad aħna konna ngħaddu din il-bizzilla lill-kunventi tas-sorijiet sabiex dawn jimmuntawha fuq id-drapp bl-idejn ħalli b’hekk inżommu l-prestiġju tal-prodott li jibqa’ kollu kemm hu maħdum bl-idejn. Wara, konna nbiegħu dawn il-prodotti lill-Maltin jew lit-turisti.”

Meta miet Fedele, dan il-ħanut għalaq u minflok, Margaret baqgħet tieħu ħsieb ix-xogħol tal-bizzilla mid-dar tagħha.

Il-bizzilla bħala parti mill-wirt kulturali tagħna

“Jiena għadni għaddejjha b’dax-xogħol għax nemmen bis-sħiħ li m’għandniex inħallu dan il-wirt kulturali tagħna jintilef. M’għandix ħanut imma n-nies jafu bija u naħdem skont l-ordnijiet li jkolli. Meta jkolli ordnijiet kbar, għandi wkoll lista ta’ nisa li jaħdmu bizzilla sabiħa u nqassam ix-xogħol bejnietna kif ikun jeħtieġ biex inlaħħqu mat-talba ta’ dak li jkun.”

Infatti l-fama ta’ Margaret waslet ukoll s’għand l-ogħla awtoritajiet lokali hekk kif mhux darba u tnejn li xogħolijietha jiġu ordnati mill-Gvern Malti sabiex dawn jiġu rregalati lid-dinjitarji li jżuru pajjiżna.

“Għandi l-unur ngħid ukoll illi diversi palazzi hawn Malta, fosthom dak ta’ San Anton u Verdala, huma armati bil-bizzilla tiegħi. Barra minn hekk, kelli l-privileġġ illi naħdem il-bizzilla għall-ilbies formali tal-ewwel imħallef mara, Anna Felice, fejn ix-xogħol sar b’disinn tiegħi li kien jinkorpora fih fjuri, is-salib ta’ Malta u għamla ta’ miżien tal-ġustizzja bi stil barokk.”

“Intant, is-sena li għaddiet ħdimt ukoll il-bizzilla għal velu tat-tieġ fejn ikkuppjajt fjura mill-libsa u mbagħad ħdimt fjura wara fjura matul il-bordura kollha. Domt madwar ħames xhur għaddejjha fuqu fejn b’kollox ħadt mat-800 siegħa!”

Meta wieħed jagħraf l-ammont ta’ siegħat li jirrikjedi dan ix-xogħol jifhem aħjar il-għala l-bizzilla hija meqjusa bħala xi ħaġa rikka u ta’ valur.

“Il-bizzilla trid ħafna passjoni u mħabba biex taħdimha għax tirrikjedi ħafna attenzjoni u ħin. Imma mbagħad, meta tara l-oġġett lest, jagħtik sodisfazzjon kbir, mhux biss għax jiġi sabiħ iżda wkoll għax taf li permezz tiegħu, inti qed iżżomm ħajja tradizzjoni antika Maltija,” saħqet Margaret.

It-tagħlim tal-bizzilla

Skoprejt li Margaret għadha tgħallem il-bizzilla privatament u għalhekk staqsejtha x’età u x’karatteristiċi jrid ikollu persuna biex jitħajjar għal din is-sengħa.

“M’hemm l-ebda limitu ta’ età. Infatti, mhux darba u tnejn li jipparteċipaw it-tfal f’din il-kompetizzjoni u naturalment, biex nagħmlulhom il-qalb, aħna naġevolawhom daqsxejn,” qaltli. “Anki xi rġiel hemm li jaħdmu l-bizzilla u infatti dis-sena għandna xi xogħol li nħadem mill-irġiel. Però l-maġġoranza huma nisa ta’ bejn il-35 u l-65 sena.”

Għalkemm forsi hemm min minnkhom li huwa xi ftit nervuż u allura jaħseb li dax-xogħol ma jgħoddx għalih, Margaret żguratni illi fir-realtà l-ħidma tal-bizzilla tikkalmak peress li jkollok bżonn tikkonċentra ħafna fuq li qed tagħmel. U b’hekk għal ftit tal-ħin, tkun tista’ tinsa l-problemi l-oħra kollha.

Bejn bizzilla u oħra

Aħna u nduru mal-bizzilla esebita, Margaret bdiet tfehemni aktar fid-dettall dwar id-differenza li kien hemm bejn xogħol u ieħor. F’ħin minnhom, waqafna quddiem libsa tal-magħmudija maħduma b’ħajt ta’ kulur abjad silġ li kienet tidher fina mmens.

“Tidher daqstant fina għax hija maħduma b’ħajt irqiq ħafna. Dan it-tip ta’ ħajt jagħti lill-oġġett aktar preġju minħabba li huwa aktar metikoluż biex taħdmu u għalhekk ix-xogħol jieħu aktar żmien. Apparti minn hekk, min ħadem din il-libsa, għaqqad b’galbu kbir l-istrixxi tal-bizzilla flimkien sabiex ipproduċa din il-meravilja,” urietni kburija Margaret.

Biex inkun nista’ nifhem aktar xi trid tgħid, hija ħaditni nara xogħol li kien maħdum b’ħajt eħxen u hemmhekk stajt nikkonferma illi għalkemm il-bizzilla xorta waħda kienet sabiħa, id-dettall ma kienx qed joħroġ ċar daqs kemm kien f’xogħolijiet oħra fejn intuża ħajt irqaq.

“Dawn huma l-karatteristiċi li jkunu qed iħarsu lejhom dawk li jiġġudikaw ix-xogħolijiet rebbieħa. Il-materjal li jintuża għal bizzilla jaffetwa ħafna x-xogħol finali. Ngħidu aħna l-ħajt tal-għażel iżomm il-bizzilla wieqfa u sabiħa, mentri l-qoton iħalli xogħol mitluq.”

Innutajt li kien hemm bizzilla ta’ kuluri diversi u kelli kurżità jekk dan jaffetwax il-valur tal-oġġett.

“Il-kuluri li jintużaw ma jagħmlu l-ebda differenza fil-valur. Però, jista’ jkun li l-bizzilla s-sewda hija xi ftit aktar apprezzata minħabba li mhux kulħadd kapaċi jaħdimha. L-iswed hu kulur imprekattiv biex taħdem bih u trid tkun tassew professjonali biex taħdmu. Infatti, ftit huma li jużaw dak il-kulur u għalhekk il-bizzilla ta’ dak il-lewn hija mfittxija ferm minn uħud.”

Xtaqt naf jekk hemmx differenza bejn il-bizzilla Maltija, dik Għawdxija u dik barranija.

“M’hemmx differenza bejn il-bizzilla Maltija u dik Għawdxija, ħlief li l-Għawdxin tgħallmu jikkummerċjalizzawha aktar minna l-Maltin. Madanakollu hemm varjanza bejn il-bizzilla Maltija u dik barranija minħabba li nużaw tip ta’ trajbu differenti,” fehmitni Margaret.

“It-trajbu tagħna huwa magħmul miz-zkuk tal-iżbul imnixxef. Għandu forma pjuttost dejqa u huwa twil madwar 22 pulzier. Għaldaqstant, il-bizzilla li nipproduċu aħna hija magħrufa bħala ‘continuous lace’ għax tinħadem għad-dritt u tibqa’ nieżla fit-tul. Dan ifisser li aħna ma nistgħux indawwru t-trajbu u nkabbru l-bizzilla kemm irridu, kif jagħmlu f’pajjiżi oħra bi trajbi differenti.”

Margaret spjegatli kif l-għodda prinċipali fis-sengħa tal-bizzilla huma t-trajbu, iċ-ċombini, il-labar, il-ħajt u x-xempju (id-disinn).

“Il-bizzilla hija maħduma b’żewġ tipi ta’ punti li huma: il-punt u n-nofs punt. Dan tal-aħħar joħloq toqba. U mbagħad skont kif iddawwar iċ-ċombini joħroġ id-disinn.”

Il-valur tal-bizzilla llum

Fl-esebizzjoni kien hemm kull xorta ta’ xogħol. Lili laqtitni ferm umbrella kbira tal-bizzilla li ridt sebgħa għajnejn biex tħares lejha, aħseb u ara biex taħdimha! Pero’ kien ghad fadalli mistoqsija ttambar f’moħħi: il-bizzilla għadha valida llum?

“Jien għandi kollezzjoni kbira ta’ bizzilla u jekk tiġi d-dar, qisha mużew. Għaldaqstant, kull fejn insib opportunità nħobb nilbes il-bizzilla. Għandi kappa tal-bizzilla li tiġbed tassew l-għajn u ħafna jistaqsuni dwarha meta noħroġ biha,” qaltli Margaret. “Hija ħasra meta wieħed ikollu xi bizzilla antika u jħalliha magħluqa ġo xi kexxun għax hekk tittebba’ biss tista’ u mbagħad ikun tassew diffiċli li wieħed inaddafha. Irridu niftakru li dawn l-affarijiet ħadu siegħat twal biex inħadmu u għalhekk imqar b’rispett lejn min ħadimhom, għandna ngħożżuhom u ngawduhom. Il-bizzilla hija xi ħaġa femminili għall-aħħar u personalment naħseb li hija xi ħaġa ta’ faxxinu kbir.”

“Bħala validità tal-bizzilla, nistgħu ngħidu li fil-qasam ekkleżjastiku, il-bizzilla baqgħet dejjem iżżomm postha, kemm minħabba li baqgħet tintuża fil-paramenti tal-qassis u anki fl-aċċessorji li jintużaw fuq l-artali. Imbagħad hemm ukoll l-ilbiesi tal-magħmudija u tat-tieġ, ix-xallijiet u l-veli. Barra minn hekk, issa qed taqbad ukoll id-drawwa illi jingħata kwadru bl-arma tar-razza maħduma bil-bizzilla.”
Domna ħafna aktar nimirħu dwar is-suġġett tal-bizzilla, sakemm finalment wasalt biex nitlaq.

“Dawn is-snajja u t-tradizzjonijiet antiki għandhom jibqgħu jinteressawna għax huma parti essenzjali minn dak li jagħmilna Maltin,” saħqet Margaret. “Għalija m’hemmx kuntentizza isbaħ minn dik li jkollok il-ħin biex tpoġġi fuq siġġu komdu ġewwa bitħa għad-dell ta’ xi siġra sabiħa u toqgħod taħdem il-bizzilla għall-kwiet, bis-silenzju miksur biss miċ-ċaqċiq ħelu taċ-ċombini.”

Għal aktar informazzjoni dwar il-bizzilla jew dwar din il-kompetizzjoni annwali, tistgħu ċċemplu lil Margaret Farrugia fuq 99206273.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (24 parti) fit-Torċa tas-26 t’Ottubru 2014)

Share on Facebook

2014.10.26 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Il-ġrajja tal-arġentier

Illum ser nerħulha għal għonq it-triq ta’ sensiela ġdida li ħa teħodna fuq vjaġġ ieħor li din id-darba se jlaqqagħna ma’ kobor il-Malti. Wieħed mill-għanijiet prinċipali ta’ din il-kitba se jkun li jitfa’ dawl fuq il-poplu tagħna li minnu sikwit joħorġu nies ta’ ħila kbira imma li kultant, ftit li xejn nisimgħu bihom. Infatti jweġġagħni dan il-poplu tagħna li għandu ħabta jogħxa bil-kapaċità tal-barrani filwaqt li joħnoq taħt l-għanqbut lil demmu stess! Min-naħa l-oħra, dawn l-artikli se jkunu qed jiftħu tieqa wkoll fuq numru ta’ personaġġi magħrufa li għexu f’perjodi oħra u li forsi llum jitqiesu bħala parti mill-passat. Minflok, nixtieq nuri li l-ispirtu ta’ dawn l-individwi għadu ħaj fostna ħafna aktar milli nistgħu nimmaġinaw…

Xi ftit tax-xhur ilu kelli l-opportunità li niltaqa’ mal-arġentier Tarcisio Cassar fuq il-post tax-xogħol tiegħu li kien miżgħud b’għadd ta’ għodod u xogħolijiet lesti għall-bejgħ. Huwa laqgħani bi ħlewwa liema bħalha u dlonk qabad jagħtini ħjiel dwar is-sengħa antika u tradizzjonali tiegħu. Ftehemna li nerġgħu niltaqgħu darb’oħra sabiex nintervistah imma dan qatt ma seħħ għax xi ftit taż-żmien ilu, Tarcisio ħalla din id-dinja u jiena tlift iċ-ċans li niret mingħandu l-għerf li ħallewlu missirijietu.

Għaldaqstant meta dan l-aħħar intlabt minn Wirt iż-Żejtun sabiex nintervista lill-arġentier Joseph Aquilina, ħtaft mill-ewwel l-okkażjoni. Waqt il-laqgħa li kelli ma’ Joseph intbaħt li jiena trabbejt u għext viċin il-post fejn dan l-individwu ħadem xogħolijiet kbar, imma b’danakollu ma kellix l-iċken idea tiegħu! Ma kienx hemm dubju li kien wasal iż-żmien biex nolqtu żewġ għasafar b’ġebla waħda u minnufih involvejt ruħi biex nistħarreġ l-istorja li tinsab wara din is-sengħa.

Joseph ħadni lura lejn is-snin tletin hekk kif rama jirrakkuntali dwar iz-ziju ta’ missieru, Carmelo Caruana, li kien arġentier Bormliż. Jidher li qabel it-Tieni Gwerra Dinjija, Bormla kienet waħda mill-bejtiet tax-xogħolijiet tal-arġenterija u hemm wieħed seta’ jsib nies ta’ sengħa mill-iprem. Wieħed minn dawn kien Xandru Cassar u miegħu eventwalment laħqu wkoll uliedu, Joe u Salvinu. Peress li dawn kienu ġirien ma’ Carmelo, huwa ma damx ma beda jieħu interess f’dan il-qasam u aktar tard, meta fl-1938 ġab il-liċenzja ta’ arġentier, huwa beda jaħdem bħala lavrant magħhom. Iżda l-gwerra ċaqalqitu minn Bormla u Carmelo mar joqgħod iż-Żejtun, fi Triq Marsaxlokk, fejn fetaħ ħanut u baqa’ jaħdem fih għal ħafna snin.

Anki missier Joseph, li kien jismu wkoll Joseph u bħal zijuh kien Bormliż, trawwem f’din is-sengħa u bħal Carmelo, huwa għamel karriera twila jaħdem ma’ Xandru Cassar. Madanakollu ġie żmien meta l-paga ta’ sebgħa liri fil-ġimgħa ma setgħetx titma’ sewwa lill-familja tiegħu li diġà kienet tikkonsisti minn tliet ulied, u b’hekk huwa ddeċieda li jiftaħ għal rasu. Peress li anki hu kien ta’ ħila kbira, ma damx wisq biex qabad fix-xogħol tiegħu bħala arġentier mill-ħanut li fetaħ fi Pjazza Santa Marija, iż-Żejtun. U minn dal-post bdiet ukoll il-ġrajja ta’ Joseph li ftit ftit ma damx ma ddakkar minn missieru u ta’ tifel li kien huwa beda jitħajjar jipprova jaħdem xi ħaġa żgħira. Infatti ta’ 12 il-sena, wara li tispiċċa l-iskola, huwa beda jinxteħet wara l-bank tax-xogħol ta’ missieru fejn kien jitħalla jsensel il-kuruni tar-rużarju li n-nies kienet tordna f’dak iż-żmien.

Dinjet Joseph kienet diġà bdiet ixxaqleb lejn din is-sengħa tal-arġenterija imma d-destin ried li r-ritmu li jidħol fiha, ikollu pass ħafna aktar mgħaġġel. Dan seħħ meta għodwa minnhom, daħal spettur tas-servizzi soċjali fil-ħanut tagħhom, u sab lil Joseph wara l-bank. U akkost li missieru spjegalu li ibnu kien qiegħed jitħarreġ biss u mhux jaħdem miegħu, dan l-ispettur tah ħmistax ċans biex jagħmillu l-ktieb tax-xogħol. Ħabta u sabta, fl-età ta’ 14 il-sena, Joseph sab ruħu jinqala’ minn fuq il-bank tal-iskola sabiex minflok jidħol fid-dinja tal-adulti. Huwa stqarr li dak iż-żmien ma ħadhiex bi kbira li kellu jitlaq l-iskola iżda aktar tard, meta kiber fis-sengħa tiegħu u sab ruħu fi stat li jrid jikkomunika ma’ nies f’pajjiżi oħra, Joseph intebaħ li fir-realtà kien ikun aħjar li kieku tħalla jkompli l-iskola sal-aħħar.

Missier Joseph kien bastun fuqu u sikwit kien iwissieh li din is-sengħa riedet tittieħed b’serjetà kbira għax kien hemm ħafna x’titgħallem u daqstant ieħor fejn tiżbalja. Għalhekk għall-ewwel, it-tfajjel kien joqgħod kemmxejn lura milli jipprova xi ħaġa ġdida. Imma ġara li darba minnhom, avolja kien jibża’ ferm minn missieru, huwa ppjana li jagħmel waħda minn tiegħu ħalli jara sa fejn kien kapaċi jasal. Kien żmien ir-Randan u waqt li lejla waħda, missieru rħielha lejn il-knisja biex jisma’ l-eżerċizzji, Joseph mar għand ommu u talabha tagħtih iċ-ċurkett tat-tieġ ħalli jaqsmu u jerġa’ jsewwih sakemm missieru jiġi lura. Ommu ma ħasbithiex darbtejn biex tagħtulu u hu kollu eċitament erħilha jaqsam iċ-ċurkett fi tnejn, iqabbad il-flixkun tal-gass, jipprepara s-saldatura tad-deheb u ħafif ħafif, jgħaqqdu lura mill-ġdid. Il-pjan tiegħu rnexxa qatiegħ tant li ommu baqgħet skantatha għax ma setgħetx issib tarf minn fejn binha kien qata’ ċ-ċurkett u reġa’ għaqqdu flimkien. U hekk kif żewġha ġie lura hija qaltlu bil-kapaċità ta’ binhom u dan tant impressjona ruħu li minn dakinhar ‘l hemm, it-tiswijiet li bdew jidħlu l-ħanut kienu jispiċċaw kollha direttament għand Joseph. Finalment l-iben kien rebaħ il-fiduċja assoluta ta’ missieru u minn hemm baqa’ għaddej u ġab il-liċenzja ta’ arġentier fl-1968.

Fatt kurjuż huwa li meta wieħed isir arġentier, il-Konslu tal-gvern jagħtih boll personali sabiex bih huwa jimmarka x-xogħol tiegħu. Dan il-boll jibqa’ marbut ma’ dak l-individwu partikolari u ħadd qatt aktar ma jista’ jużah. Sabiex jispjegali aħjar, Joseph urieni ktieb rari mmens ‘The Goldsmiths of Malta and their Marks’ li ġie ppubblikat fl-1972 minn Chev Victor Fredrick Denaro, pijunier tal-istudju tal-fidda antika Maltija. F’dan il-ktieb kien hemm informazzjoni dwar is-sengħa tal-arġentiera Maltin li tmur lura sa minn żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwann u twassal sa snin aktar riċenti. Fosthom wieħed jista’ josserva l-marki tal-boll differenti tal-Maltin li ħaddnu din is-sengħa, inkluż dawk ta’ Joseph u tal-familjari tiegħu. Intant, kien permezz ta’ dawn id-dettalji li darba minnhom huwa skopra min kien għamel il-bieba tat-tabernaklu tal-Parroċċa taż-Żejtun, hekk kif waqt li kien qed jaħdem fuq il-parti ta’ ġewwa tiegħu, Joseph intebaħ bill-boll tal-arġentier Lebrun li kien jinsab imnaqqax fuq naħa minnhom ta’ dan ix-xogħol.

Għalkemm jiena kont naħseb li l-arġentier jaħdem biss fuq il-fidda, ir-realtà hija ferm differenti. Fil-fatt l-arġenterija għandha taqsimiet enormi fejn tespandi u fosthom tinkludi: xogħol tal-fidda, tad-deheb, u tal-filugranu, is-separazzjoni tad-deheb u l-ħidma tal-fidda, u anki l-ingastatura tad-djamanti. Illum, ħafna minn dawk li jagħmlu dan x-xogħol ta’ arġentiera, jkollhom jispeċjalizzaw f’xi taqsima partikolari. Imma dari l-istorja kienet mod ieħor, hekk kif wieħed kien ikollu jmidd idejh u jitħarreġ fuq diversi fergħat ta’ din is-sengħa. Hekk tgħallmu l-antenati ta’ Joseph u l-istess għamel hu. Madanakollu hu nsista aktar minn darba li s-sengħa tal-arġentier hija bla tarf u wieħed mhux la kemm jibda jaħdem kif ġieb u laħaq. Trid diversi snin ta’ taħriġ qabel tibda taħdem waħdek u huwa għalhekk li min ikun jixtieq jieħu dax-xogħol bis-serjetà, idealment jibda minn meta jkun għadu żgħir.

Joseph tħarreġ fuq din is-sengħa bil-mod tradizzjonali fejn ix-xogħol isir kollu bl-idejn. U anki jekk illum jeżistu diversi magni li jħaffu aktar u jnaqqsu ferm it-tbatija minn dan ix-xogħol, huwa baqa’ dejjem juża l-metodi antiki minħabba li jemmen li hu hekk biss li jista’ jinżamm il-prestiġju u l-valur tal-ħidma tal-oġġett. Infatti huwa saħaq li x-xogħol li jsir bil-magni jitlef ħafna mis-sinifikat tal-oġġett għax dawn jisirqulu l-għerq tal-kreattività u tat-tiswira distinta tal-id tal-bniedem tas-sengħa. Sabiex nifhem aħjar dan il-kunċett, Joseph beda jurini l-għodda u l-mezzi li juża biex jaħdem u hemmhekk għaraft il-paċenzja, il-galbu u t-talent li wieħed jirrikjedi biex jazzarda jaħdem f’dan il-qasam. Intbaħt ukoll li l-kreattività ma tintużax biss fl-oġġetti li jinħadmu imma anki f’aspetti oħra, hekk kif wieħed li jagħżel li jibqa’ jaħdem bl-idejn, ikollu jara x’ser jivvinta biex isewwi jew joħloq l-għodda neċessarja. Intant bqajt skantata mhux ftit meta fost l-għodda li kellu, Joseph ġabli mazza tqila mmens u martell tal-inkavar li huwa kien sawwar minn numru ta’ boldijiet li kien ġabar fl-1969 mill-inħawi tal-Gżira, fl-inħawi ta’ Wied il-Għajn, fejn kien qed jitqatta’ l-bastiment Angel Gabriel, li kien inkalja fil-post fejn aktar tard kienet inbniet il-lukanda Jerma Palace.

Il-Maltin minn dejjem kienu mdorrijin jirranġaw b’xi mod jew ieħor u hekk ukoll għamlu fiż-żminijiet ta’ wara l-gwerra meta fil-pajjiż kien hawn nuqqas ta’ kollox. Fil-fatt Joseph irrakkuntali illi fi żmien iz-ziju ta’ missieru Carmelo, in-nies kienet daret għall-muniti tal-flus biex tkompli tipproduċi l-oġġetti li xtaqet, anki jekk dan kien att illegali. Min jaf kemm liri tad-deheb inħallu sabiex minnhom jinħadmu xi par imsielet, ċrieket, labar u brazzuletti! Fost dawn jingħad li l-lampier il-kbir tal-fidda li jinsab imdendel quddiem l-artal maġġuri tal-Parroċċa taż-Żejtun kien inħadem minn numru kbir ta’ muniti li waħda mara tat lill-knisja bħala donazzjoni sabiex jitwettaq dan ix-xogħol. Bl-istess mod jidher li saru l-par lanterni antiki tal-fidda li llum jinsabu fil-Mużew tal-Parroċċa taż-Żejtun.

Ħsibt li s-sorpriżi kienu spiċċaw imma konna għadna biss fil-bidu, hekk kif Joseph beda joħroġ diversi ritratti sabiex jintroduċini mal-oġġetti li huwa ħadem. Infatti huwa ħadem diversi affarijiet b’xogħol immartellat, kollu fuq stil antik, li llum jinsabu fid-djar tal-aqwa kollezzjonisti Maltin. Madanakollu, apparti l-kwantità ta’ zukkarieri, buqari tal-ħalib, kafettinieri u oġġetti oħra li ħarġu minn taħt idejn Joseph, kien musbieħ partikolari li fetaħlu l-bibien biex il-krejazzjonijiet tiegħu jsibu ruħhom anki barra minn Malta u fosthom għand persuni distinti bħar-reġina tal-Ingilterra li ngħatat wieħed minnhom mill-gvern ta’ Malta fl-1964, waqt l-okkażjoni taċ-ċelebrazzjoni tal-Indipendenza, u għand il-Pakistan International Airlines meta pajjiżna ġab l-ewwel ajruplan tal-Air Malta.

Joseph kien involut ukoll f’numru vast ta’ xogħolijiet fil-knejjes, kemm ġodda u kif ukoll ta’ restawr. Fost dawn nista’ nsemmi: il-kuruna tal-fidda bbanjata bid-deheb tal-ikona tal-Madonna ta’ Carafa li tinsab fil-Kon-Kattidral ta’ San Ġwann, il-belt Valletta, ir-restawr tal-weraq tal-fidda li jiffurmaw parti mid-dekorazzjoni tar-relikwa ta’ San Ġwann il-Battista li llum qiegħda fil-Mużew tal-Kon-Kattidral, ir-restawr ta’ lampier tal-1776 li jinsab fil-Knisja ta’ San Pawl, ir-Rabat Malta, u xogħol fuq ix-xabla ta’ Santa Katarina fil-Parroċċa taż-Żejtun.

Issa li Joseph Aquilina l-arġentier għandu 67 sena, huwa stqarr li mhux darba u tnejn li jħares lura lejn il-passat tiegħu u jħossu sodifatt ferm bl-esperjenzi differenti li dan ix-xogħol laqqgħu magħhom matul is-snin. Barra minn hekk huwa jħossu kburi li rnexxielu jkompli b’suċċess is-sengħa li ħallewlu missirijietu, flimkien ma’ ħuħ Emmanuel li wkoll jagħmel l-istess xogħol. Intant, għalkemm ix-xogħol tal-idejn qiegħed dejjem jinqata’, kemm minħabba l-iżvilupp teknoloġiku u anki sforz l-importazzjoni ta’ oġġetti barranin li jiswew prezzijiet anqas, Joseph jinsab kuntent li ibnu Anton wiret mingħandu l-imħabba u t-talent lejn din is-sengħa, tant li llum anki huwa għandu l-liċenzja ta’ arġentier. B’hekk huwa jittama li l-ġrajja tal-arġentiera tradizzjonali lokali fadlilha futur f’pajjiżna.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI fit-Torċa tal-4 ta’ Mejju 2014)

Share on Facebook

2014.05.04 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Kurżitajiet dwar Bormla

Avviż li deher dan l-aħħar fuq il-Facebook mill-Cospicua Heritage Society, ġibidli l-attenzjoni u qanqalli l-kurżità. Dan peress illi l-pubbliku kien qiegħed jiġi mistieden biex fis-siegħat mudlama tal-lejl, jingħaqad ma’ grupp li kellu l-għan li jżur numru ta’ inħawi partikolari f’Bormla li huma magħrufa għall-leġġendi u l-misteri tagħhom. Akkost li x-xita kienet qed traxxax minn ħin għall-ieħor u l-bard ma naqasx, ma stajtx nitlef avventura bħal din, u flimkien ma’ għadd ta’ individwi oħra, inġbarna mal-membri ta’ din l-Għaqda u erħejnilha għal din l-esperjenza mhux tas-soltu. Ikolli nistqarr li qatt ma bsart li Bormla kienet kapaċi tidher daqstant romantika u attraenti taħt id-dawl bati tal-fanali mxerrdin ‘l hemm u ‘l hawn. U pass wara pass ħassejtni ninġibed aktar u aktar lejn din il-belt li tissemma’ tant fl-istorja ta’ Malta imma li rari tara attivitajiet bħal dawn isiru fiha. Kien għalhekk li wara din iż-żjara, iddeċidejt li niltaqa’ mal-president tal-Cospicua Heritage Society, Edwin Delceppo, ħalli did-darba fid-dawl tax-xemx, inkompli nagħraf il-valur ta’ dan il-post storiku u s-sinifikat u l-għan ta’ din l-Għaqda.

L-idea tat-twaqqif ta’ Cospicua Heritage Society (CHS) nibtet permezz ta’ Tarcisio Bonnici u ta’ Edwin Delceppo minħabba li dawn xtaqu jagħmlu xi ħaġa biex jgħinu fil-konservazzjoni u l-preservazzjoni tal-wirt storiku u kulturali ta’ Bormla. Infatti din l-NGO, li twaqqfet uffiċċjalment f’April tal-2013, għandha l-iskop li tidentifika u li toħloq għarfien dwar l-oġġetti u s-siti ta’ importanza li jinsabu f’Bormla, li tipproteġihom u li taħdem biex issir il-konservazzjoni tagħhom, u anki biex tipprovdi aċċessibbilità adegwata għall-pubbliku li jkun interessat li jżurhom. Sfortunatament, huma jemmnu illi għal ħafna snin, dawn l-inħawi ftit li xejn ingħataw l-importanza li tixirqilhom u dan irriżulta f’ħafna ħsara u f’telf ta’ patrimonju li wara kollox mhuwiex biss tal-Bormliżi imma tal-pajjiż kollu. Ġara wkoll li maż-żmien, ċerti nħawi li qabel kienu jiffurmaw parti minn Bormla, bħal ngħidu aħna ż-żona popolari ta’ Cafe Riche, ġew assenjati lill-postijiet oħra, f’dal-każ lill-Birgu, liema fatti ma niżlu xejn tajjeb mal-abitanti Bormliżi. Iżda t-tgergir biss ma jwassal għal imkien, u naqqar minn hawn u naqqas minn hemm, is-CHG hija konxja li ftit ftit dan il-wirt kulturali tagħha se jintilef għal kollox jekk ma jittieħdux miżuri aktar konkreti f’dan il-qasam.

Jingħad li l-inħawi fejn illum hemm Bormla kienu diġà abitati fi żmien megalitiku peress li nstab materjal arkeoloġiku li jmur lura għal dan il-perjodu. Evidenza oħra tal-antikità ta’ din iz-zona huma l-kwantità ta’ fossili li ġew skoperti mir-Royal Engineers meta dawn kienu qed jiskavaw f’partijiet antiki tal-baċir. Fatt kurjuż huwa illi fi żmien il-Feniċi ‘bir-mula’ kinet tfisser ‘il-bir tas-sid’ u minn hawn jemmnu li ħareġ l-isem ‘Bormla’. La qed insemmu l-baċir ma jistax jonqos li ninkludi wkoll li f’diversi dokumenti, is-CHG sabet illi dari, f’dawn l-inħawi, il-baħar kien jidħol ferm aktar il-ġewwa mill-llum. Barra minn hekk, riżultati ta’ tiftix bil-geo-radar waqt studju li sar mill-Università ta’ Malta f’dawn iż-żoni, kixfu illi fi żminijiet aktar imbiegħda, din il-parti ta’ Malta kienet magħmula mix-xmajjar u li fin-naħa ta’ fejn illum hemm il-Parroċċa Kolleġġjata ta’ Marija Immakulata, kien hemm l-irdumijiet, bil-livell tal-baħar ferm aktar ‘l isfel.

M’hemmx limitu ta’ kemm tiflaħ tiskopri materjal dwar kull naħa ta’ Bormla. Infatti, minn illustrazzjonijiet li saru f’nofs is-seklu dsatax minn Giovanni Schranz u C.F. von Brockdorff, instab illi fis-seklu tmintax, il-Kavallieri ta’ San Ġwann kienu żebgħu l-imħażen marittimi tagħhom, li kienu jwasslu sal-Maċina li hemm fid-‘Dockyard creek’ eżatt ħdejn il-baċir Nru. 1., b’kuluri ċelesti u bojod li ċertament illum diffiċli nimmaġinawhom. Madanakollu fil-preżent hemm min qed jisħaq illi jekk għandu jsir restawr tajjeb ta’ dawn l-inħawi, dawn il-kuluri għandhom jerġgħu ilewwnu dawn l-istrutturi mill-ġdid.

Intant, waħda mill-ideat żbaljati dwar Bormla li din l-Għaqda tixtieq tneħħi minn moħħ in-nies hija illi wara t-Tieni Gwerra Dinjija, din il-belt inqerdet għal kollox u li għalhekk ma fadalx bini storiku fiha. “Mhu veru xejn!” sostna aktar minn darba Edwin u bħala prova ta’ dan, huwa ħadni ndur fit-triqat ta’ Bormla. Nistqarr li qatt ma ġejt mogħtija dan il-privileġġ li Bormliż stess idawwarni ma’ beltu, li hu jaf xiber b’xiber, u li lejha hu għandu l-passjoni ta’ wieħed li jappartjeni għal dan il-post. Għaldaqstant, ħtaft l-okkażjoni biex nara b’għajnejh id-dettalji li jien qatt m’osservajt u biex nisma’ minn fommu r-rakkonti li jien qatt ma smajt. Kienu f’dawn il-mumenti li tneħħiet l-għata moderna minn quddiem għajnejja, li spiss kienet qed tostor l-istorja evidentissima li llum ngħaddi minn quddiemha u lanqas biss nintebaħ biha. Ngħidu aħna, min jaf kemm żort il-monti ta’ Bormla mingħajr qatt ma rrealizzajt li fir-realtà Triq il-Ġublew tal-Fidda mhiex ħlief parti minn foss li kien hemm wara s-swar. Xhieda oħra silenzjużi huma l-għadd ta’ saljaturi li wieħed jista’ jinnota taħt diversi galleriji tal-bini antik li permezz tagħhom dari, in-nies kienu jieħdu idea ta’ x’tip ta’ individwi kienu jabitaw ġo dawk il-postijiet. Fil-fatt, uħud kellhom simboli reliġjużi filwaqt li oħrajn kellhom sinjali ta’ xi sengħa partikolari, oħrajn kellhom xi arma tal-familja, mentri numru ieħor kienu jindividwaw ruħhom bir-rikkezza distinta tat-tiswir arkitettoniku tagħhom. Il-faċċati ta’ ċerti djar imżejjna b’mod arkitettoniku għani għadilli llum mitluq, jonqoshom biss ikellmuk biex ifhiemuk il-prestiġju li xi darba kellhom. U fiha tassew x’tifhem li bosta minn dawn id-djar maestużi f’dawn l-aħħar snin qegħdin jinxtraw mill-barranin sabiex jingħataw lura l-ħajja mill-ġdid, imma ftit li xejn iħajjru lill-Maltin jagħmlu l-istess.

Ċertament ma setax jonqos li Edwin jeħodni nżur ukoll partijiet mis-swar li din il-belt hi mżejjna bihom, liema strutturi jiftakru mhux biss mexxejja u periti differenti imma anki t-tibdil li kull ġenerazzjoni applikat fuqhom. Għaldaqstant fosthom waqafna quddiem Verdala Gate fejn ammirajna x-xogħol sabiħ li dari twettaq mill-Ordni ta’ San Ġwann, filwaqt li llum din id-daħla storika qed titħalla tiswied, titmermer u taqa’ biċċa biċċa. Tkellimna dwar il-Firenzuola Lines (jew kif inhuma magħrufa aktar bħala l-Margherita Lines), liema xogħol fuqhom kien inbeda fl-1638 skont pjanta ta’ Fra Vincenzo Maculano da Firenzuola. Minn dokumenti li nstabu, jidher illi l-Gran Mastru Cottoner kien ippjana li jibni belt sħiħa fejn illum tinsab Bormla li kellha ġġib l-isem Civitas Cottonera. Imma din l-idea sfaxxat fix-xejn meta bejn l-1675 u l-1676 ħakmet il-pesta f’Malta u ħalliet numru kbir ta’ vittmi, apparti li fl-1680, miet il-Gran Mastru Cottoner innifsu.

Meta komplejna nimxu lejn Forti Verdala, li nbena fl-1853, sirt naf li waqt l-Ewwel Gwerra Dinjija dan il-post kien serva bħala kamp għall-priġunieri tal-gwerra, li fosthom kien hemm l-ekwipaġġ tal-bastiment tal-gwerra Ġermaniż Emden u l-Ammirall Karl Doenitz li aktar il-quddiem, waqt it-Tieni Gwerra Dinjija, għal ftit tal-ġranet hu kien sar is-suċċessur ta’ Hitler. Illum, il-parti l-kbira minn dawn il-binjiet inbidlu f’residenzi u huma abitati. Iżda meta tlajna fuq il-bejt ta’ dawn il-binjiet, stajt nilmaħ sezzjoni oħra minn dan il-kamp li tidher li hi abbandunata. Ħafna aktar telqa teżisti fil-parti tar-rampa li permezz tagħha, dari kienu jtellgħu l-kanuni għal fuq l-iswar. Edwin stqarr li hija ħasra li ftit li xejn nies jafu jew jagħtu każ dwar dawn il-ġrajjiet u dawn l-inħawi. Intant, akkost li llum qiegħed jitħalla jissaddad, tripied tal-metall li jinsab fuq dan il-bejt ifakkar illi l-machine guns li kienu jitpoġġew fuqu, min jaf kemm sparaw, u forsi laqtu, ajruplani tal-għadu li kienu jersqu biex jattakkaw l-inħawi. Infatti, fuq il-faċċata tal-bastjun tal-Belvedere, wieħed għadu jista’ jara sal-llum il-marki tal-balal li ħalla wieħed minn dawn l-ajruplani meta dan ipprova jiddefendi ruħu u jirritalja għax-xita ta’ balal li kienu neżlin fuqu minn fuq is-swar.

Naturalment sirt naf ħafna aktar informazzjoni minn hekk iżda huwa diffiċli li ndaħħal kollox f’dan l-artiklu. Imma peress li l-arkeoloġija hija tant għall-qalbi, u anki peress li dan is-sit bħalissa jinsab wara bieb magħluq, żgur li ma nistax inċaħħadkhom milli ninfurmakhom dwar il-kappella Biżantina li żorna waqt il-mawra li saret fil-għaxija f’Bormla. Infatti, flimkien mal-gwida Charmaine Borg, kulħadd rama b’xi torċ jew b’xi xemgħa u kollna kurżità nżilna żewġ sulari taħt l-art fejn hemm sibna din il-wesgħa antika li dari kienet meqjusa bħala art sagra. Jingħad li din il-knisja maqtugħa direttament fil-blat, tmur lura għad-9 seklu W.K. u oriġinarjament din kienet iddedikata lin-Nattività ta’ Ġesù Bambin. Maż-żmien bidlet diversi titli sakemm fi żmien il-Kavallieri, dan il-post ġie profanat u abbandunat sakemm intesa għal kollox u ntradam taħt il-bini ta’ djar oħra. Kien biss fis-snin ħamsinijiet li din il-knisja ġiet skoperta aċċidentalment meta tifel ċkejken tilef żarbuna minnhom fl-inħawi u hekk kif xi nies ramaw ineħħu xi terrapien biex jgħinuh isibha, f’ħin minnhom tfaċċat bokka kbira fl-art. Hemmhekk in-nies reġgħu sabu din il-knisja antika li matul is-snin laħqet ġabret bosta ilma fiha. Kien bis-saħħa tal-Kunsill Lokali ta’ Bormla u ta’ membri minn din l-Għaqda li eventwalment dan is-sit ġie mnaddaf sabiex b’hekk ma ssirlux aktar ħsara. Il-kwadru titulari li kien jinsab f’din il-knisja illum qiegħed fil-Mużew tal-Kattidral fl-Imdina, filwaqt li xi kwadri oħra nżammu fis-sagristija tal- Parroċċa Kolleġġjata ta’ Marija Immakulata.

Minn dak li rrakkuntajtilkhom hawnhekk, huwa ċar ħafna illi l-inħawi ta’ Bormla għandhom potenzjal kbir x’joffru, kemm lilna l-Maltin u kif ukoll anki lit-turisti li jiġu jżuru lill-pajjiżna. Għaldaqstant ikun tassew għaqli illi l-awtoritajiet involuti jaraw illi dawn l-inħawi għandhom jiġu inklużi fil-proġetti kulturali li jiġu organizzati minn żmien għal żmien sabiex b’hekk din il-belt li kienet tant grandjuża fiż-żminijiet antiki, tingħata l-prestiġju tagħha mill-ġdid. Irridu nżommu dejjem f’moħħna illi kull żona fil-gżejjer tagħna, tifforma ħolqa minn katina kbira li finalment tgħaqqadna u li tagħtina l-forza bħala pajjiż sħiħ.

Għal aktar informazzjoni dwar Cospicua Heritage Society u dwar l-attivitajiet tagħha, tistgħu tidħlu fuq Facebook, inkella tikkuntattjawhom fuq 79710092 jew permezz tal-email tourscospicuaheritage@gmail.com

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela ĠABRIET IT-TIFKIRIET fit-Torċa tas-16 ta’ Frar 2014)

Share on Facebook

2014.02.16 / no responses / Category: Torca - Features & Articles