Mario Azzopardi | Fiona Vella

Posts Tagged ‘Mario Azzopardi’

Jien nikteb il-poeżija

Meta kont għadni studenta fl-iskola sekondarja ġieli ppruvajt inħarbex xi poeżija ‘l hemm u ‘l hawn sabiex nirrifletti t-turbulenzi tal-ħsibijiet u tal-emozzjonijiet li kont qed inħoss hekk kif kont dieħla fiż-żgħożija. Iżda maż-żmien intbaħt illi t-tnebbiħ tiegħi kien aktar maqtugħ għall-proża u b’hekk it-tqanqila għall-kitba tal-poeżija dabet fix-xejn. Ftit ftit, hekk kif kitbieti kienet kull ma tmur tespandi u tistagħna bid-deskrizzjonijiet u bil-metafori sabiex tifforma ħsibijieti, bdejt insibha aktar u aktar diffiċli biex nifhem x’iwassal lill-poeti biex jiddedikaw ħinhom ħalli minflok, jikkompressaw it-tirqim ta’ kliemhom f’poeżiji ta’ ftit versi. Għaddew bosta snin iżda qatt ma kelli ċ-ċans li npoġġi bil-qiegħda u niddiskuti dan ma’ poeta, sakemm din il-ġimgħa ltqajt ma’ Achille Mizzi…

Għażilt proprju lil Achille Mizzi għax kif tfajt għajnejja fuq l-ewwel poeżiji tiegħu, l-ewwel ħsieb li għaddieli minn rasi kien “Ommi ma! Dan poeta, poeta!” bħal kif kien irrefera għalih ukoll Tarcisio Zarb meta kien qed jikteb dwar il-ktieb tiegħu Poeżiji – Achille Mizzi (1993). Iżda b’kuntrast ma’ Zarb, jiena ridt infisser li Mizzi kien poeta ‘tqil’ hekk kif kien ikkummenta dwaru wkoll Charles Flores fil-ktieb Mas-Sejħa tat-Tnabar (1971).

Intant, meta għedt b’dan lil Mizzi, hekk kif poġġejna bil-qiegħda b’xarba friska quddiemna, hu tbissem u stqarr miegħi illi “Mill-esperjenza personali, il-qarrejja tal-poeżiji tiegħi jinqasmu fi tnejn: dawk li togħġobhom il-poeżija tiegħi u allura taffaxxinahom u jfaħħruha, u mbagħad hemm dawk li kitbieti ma togħġobhom xejn!”

Nikteb biex nesprimi ruħi

Hekk jew hekk diffiċli biex togħġob lil kulħadd fid-dinja. Imma min-naħa tiegħu Mizzi sostna illi meta hu jikteb il-poeżiji tiegħu, qatt ma jkollu f’moħħu lil min se jaqrahom. “Jiena nikteb biex nesprimi ruħi. Jiġu mumenti meta jgħaddili ħsieb minn rasi u nħoss ċertu tqanqil biex nesprimih, u f’dawn il-waqtiet dejjem sibt li l-poeżija kienet l-aħjar mezz biex nagħmel dan.”

Kelli kurżità kemm idum biex jikteb poeżija…. “Poeżija ma ndumx aktar minn nofs siegħa, tliet kwarti biex inlestiha. Ormaj, għandi ħażna lessikali kbira u għalhekk, bl-istess stimolu, joħroġ il-kliem b’mod naturali u jitqiegħed kollox f’postu. Mhux qed ngħidlek li mbagħad ma jkunx hemm każi fejn nerġa’ ndur il-poeżija u norqomha ftit. Infatti dejjem nikteb il-poeżiji tiegħi fuq karta ħalli nara fejn nista’ ntejjeb, jiġifieri li nirranġaha b’xi tibdil ta’ kliem, u mbagħad, kif inkun kuntent biha, nittajpjaha.”

Staqsejtu jekk qattx kiteb poeżiji li m’għoġbuhx… “Rari nikteb poeżija li ma togħġobnix imma jkun hemm każi fejn xi xogħol ma jiġix għal qalbi. Ir-raġunijiet kultant ikunu li nkun missejt xi suġġett wisq kontroversjali jew inkella l-poeżija nkun ktibtha bi stil konvenzjonali li ma jolqotnix. Hemm ukoll dawk il-poeżiji li fil-fehma tiegħi jitwieldu mejta jew mitruħa u dawn isibu ruħhom minn fuq l-iskrivanija dritt għall-landa tal-iskart. Ġieli nħoss ukoll illi xi poeżiji jkunu repetittivi u nirrealizza li qed nidwi l-ideat ta’ xogħlijiet li nkun ktibt qabel. Imbagħad hemm ukoll il-mumenti fejn dak li nkun qed nipprova ngħid jisfuma fix-xejn u għalhekk il-poeżija toħroġ imqanżħa. Dawn it-tip ta’ poeżiji wkoll jiġu skartati minħabba li l-poeżiji tiegħi kollha huma msensla bi fjoritura jew b’rabta li twassal għall-qofol tal-ħsieb.”

Poeżija vs proża

Naturalment ma stajtx ma nesplorax miegħu d-dilemma tiegħi dwar x’iwassal biex wieħed jagħżel li juża l-arti tal-poeżija, minflok dik tal-proża biex jesprimi dak li jrid jgħid… “Jiena qajla nikteb proża għax ħsiebi, meta jkun mixgħul, jittrasforma ruħu f’metafori u f’simboli poetiċi. Probabbli s-sengħa tal-poeżija tirrifletti l-forma ta’ moħħi u ta’ ħsibijieti minħabba li jiena dejjem infittex dak li hu essenzjali. U allura, b’mod naturali, nissintetizza, inqassar u norqom kliem apposta sabiex permezz tagħhom noħloq ukoll spazju għall-misteru, fejn il-qarrej jitħalla jimraħ fl-immaġinazzjoni tiegħu u b’hekk ix-xogħlijiet tiegħi jservu wkoll bħala stimolu għal ħaddieħor.”

Katarsi – il-mewt ta’ ħuh Ċali

Wieħed mill-għanijiet prinċipali ta’ Mizzi huwa illi permezz ta’ din l-arti tiegħu, kemm hu u kif ukoll il-qarrejja tal-poeżiji tiegħu, jgħaddu minn katarsi… “Jekk ix-xogħol ikun effettiv, kwalunkwe poeżija tipproduċi l-katarsi. Katarsi hija kelma Griega li ġiet oriġinata minn Aristotle sabiex tispjega l-effetti tat-traġedja fuq l-ispettatur. Maż-żmien kien hemm ukoll min fisser il-katarsi bħala l-purifikazzjoni jew it-transizzjoni li twassal għat-terminu ta’ xi emozzjoni partikolari.”

Meta tlabtu jagħtini eżempju ta’ din il-metafora, Mizzi qabad iqalleb il-paġni tal-kotba tal-poeżiji tiegħu sakemm sab poeżija partikolari Lil Ċali Mizzi li kienet eleġija li hu kiteb lil ħuh wara li dan miet b’mod traġiku. Skitt sabiex nisimgħu jaqra din il-poeżija li għalkemm għaddew diversi snin minnha, kien ċar li l-kliem magħżul fiha kien għadu jqanqlu mhux ftit…

“Nixpakka bl-uġigħ
biex ħaj inreġġgħek
mill-ġdid quddiemi
ja ħija!
Bħal min imut fgat fl-għerien
jilgħaq in-nida mill-blat
daqshekk bil-għatx
jitgħaxxex għalik l-ispirtu tiegħi
jixtieqek mill-ġdid.” ………

“Kull meta naqra din il-poeżija, naqla’ balla kbira minn fuq l-istonku tiegħi minħabba li jiena bil-mewt ta’ ħija, tħallejt b’dispjaċir kbir peress li hu miet ħabta u sabta, mingħajr ma kelli ċ-ċans li ngħidlu xejn. Għalhekk din il-poeżija servietni sabiex jiena ngħidlu dak li xtaqt. U kull darba li naqraha, nerġa’ nisserva mill-opportunità li nsejjaħlu… Ċali! B’hekk din il-poeżija sservi biex tipprovdi l-katarsi għas-serħan, għas-sanament, għall-għeluq ta’ emozzjonijiet bla tarf li jeħtieġ li wieħed jagħraf joħnoq.”

Ħakma tad-deheb fuq l-ilsien Malti

Fi kliem Alfred Sant meta esprima l-opinjoni tiegħu dwar il-ktieb Vetrati Milwiena (1998), “Achille Mizzi jippossedi kmand tad-deheb fuq l-ilsien Malti u jużah b’maestrija. Dan jagħmlu mhux biss fil-vokabularju ‘milwien’ li jħaddem, imma wkoll fiċ-ċaqliq u r-ritmi tal-kelma.”

“Waħda mill-karatteristiċi prominenti li l-iktar jagħżluni bħala poeta ta’ ċerta ħila hija l-qawwa tal-poeżija tiegħi, is-saħħa tal-espressjoni illi dak illi għandi ngħid, ngħidu b’ċerta qilla,” fehemni Mizzi. “Barra minn hekk, il-poeżija tiegħi hija magħrufa għat-taħlita għaqlija ta’ kliem Malti Semitiku u arkajku, ma’ dak Romanz u modern li jiġu minsuġa b’reqqa tant kbira li l-qarrej ma jintebaħx fejn hemm il-’ħjata’ u jibqa’ għaddej jaqra.”

Waqt din l-intervista sirt naf li Mizzi kien wieħed mill-ko-fundaturi tal-Moviment Qawmien Letterarju li twaqqaf fl-1967. “Waqqafna dan il-Moviment sabiex inqajmu kuxjenza nazzjonali favur il-Malti u favur il-letteratura Maltija,” spjegali Mizzi. “Ridna wkoll nippromwovu tiġdid sħiħ fuq kif għandha tinkiteb il-letteratura. Ħriġna b’saħħa biex indawru t-tmun u niktbu poeżija b’mod differenti minn dik li kienet tinkiteb qabel is-sittinijiet, fejn prinċiparjament kienu jiġu trattati temi romantiċi, patrijottiċi u reliġjużi. Tnebbaħna minn dak li kienu qed jagħmlu poeti barranin f’pajjiżi oħra fejn il-poeżija saret differenti f’kollox: fil-lingwaġġ, fis-simboliżmu, fil-metafora, fil-forma, fit-temi eċċ. Naturalment dak iż-żmien mhux kulħadd kien konvint minn din il-bidla. Imma jiena u xi poeti oħra fosthom Mario Azzopardi, Victor Fenech, u Daniel Massa, konna minn tal-ewwel li bdejna nġibu fis-seħħ din il-bidla.”

Seta’ ma kienx Malti

Flimkien ma’ xi kritiċi oħra, Prof. Oliver Friggieri identifika lil Mizzi bħala “il-werriet denn ta’ Dun Karm Psaila minħabba li l-versi tiegħu huma sottilment, sikwit, żviluppi maturi u kisbiet tipiċi tal-poeta nazzjonali.” Però fl-istess ħin imbagħad kien hemm min qal, fosthom Norbert Ellul-Vincenti, li Mizzi “lanqas biss jipprova jkun Malti” minħabba li l-lingwaġġ li juża huwa internazzjonali. “Jgħidu hekk dwari,” fehemni Mizzi, “minħabba li l-kliem li nagħżel jien seta’ ma kienx Malti peress li jiena nikteb dwar suġġetti umani u universali li mhumiex strettament Maltin.”

Maqlubin għall-Ingliż

Intant, fis-sena 2009, il-Prof. Fr Peter Serracino Inglott ħadem bis-sħiħ sabiex jittraduċi għall-Ingliż għażla ta’ poeżiji ta’ Mizzi li finalment inġabru fil-ktieb The Essential Achille Mizzi (2009). Skont il-poeta, ktieb bħal dan huwa importanti għal dawk li forsi għandhom xi diffikultà biex jifhmu ċerti espressjonijiet Maltin u għalhekk, permezz tal-lingwa Ingliża probabbilment, huma jagħrfu l-essenza ta’ dak li nkiteb fil-poeżiji l-oriġinali.

X’jagħmlek poeta

Meta poġġejt quddiem Mizzi l-mistoqsija retorika imma sinifikanti dwar jekk wieħed jitwelidx jew isirx poeta, dan kien kliemu… “Bil-Latin jgħidu ‘poeta nascitur, non fit’ jiġifieri ‘poeta jitwieled, ma jsirx’. Però fil-fehma tiegħi dan ma jitwelidx b’xi predestinazzjoni speċjali biex isir poeta, imma jkollu kwalitajiet partikolari li eventwalment jistgħu jsawruh f’poeta.”

“Ngħidu aħna, fosthom, wieħed irid ikollu s-sensibbilità għall-kelma, jiġifieri illi jkun jaf isarraf il-valur ta’ kull kelma.. Hekk kif il-pittur jaffaxxina ruħu mill-ispektrum tal-kuluri, il-poeta jsib sens kbir fl-ilwien tal-kliem, tant li spiss tisimgħu jgħid li ‘l-kliem idoqqlu’. B’xorti tajba, il-lingwa Maltija hija mogħnija bi kliem onomatopejku li letteralment jgħinek tisma’ l-ħoss tal-kliem bħal ‘il-ħaxix iħaxwex’ u b’hekk spiss il-poeta għandu fejn jixxala meta jeżisti diġà dan il-potenzjal enormi merfugħ fil-lingwa nnifisha.”

“Imbagħad, biex isir poeta, wieħed jeħtieġ il-fantasija ħajja ħalli jistħajjel, u meta jara xi ħaġa, jinżel fil-profond tagħha u jipprova jinterpretaha.” Hawnhekk, Mizzi rreferini għall-poeżija tiegħu Kamaleonte u fissirli kif anki minn kreaturi sempliċi, huwa sikwit joħroġ implikazzjonijiet li japplikaw għad-destin tal-umanità u tal-kreazzjoni:

“Ilsienu spirall jispara:
ilsienu fildiferru jlebleb
it-tertira
ta’ min jiddistilla fis-saliva
l-essenzi mill-arja
biex ġismu jibdel kuluru u jinħeba
f’realtajiet trasparenti
skont il-ħtieġa tal-ambjent,
skont il-ħtieġa tal-mument.
U b’hekk għalih ebda dilluvju ma jista’.”

“Kwalità oħra neċessarja għall-poeta hija s-sensittività emozzjonali li permezz tagħha hu jitqanqal malajr.” Did-darba kien imiss li Mizzi jindirizzani lejn il-ktieb Il-Kantiku tad-Demm fejn insibu din il-poeżija li ġġib l-istess titlu:

“Ma fiehx loġika d-demm,
id-demm bħal kokka
li ssib triqitha fid-dlam.”

Waqt li kont qed indur diversi poeżiji tiegħu, intbaħt li Mizzi għandu ħabta juża l-metafora tad-demm…. “Għax id-demm huwa simbolu tal-ħajja u hu jifforma parti kbira minn ħajjitna. Anki l-espressjonijiet li nużaw fil-Malti jikkonfermaw kemm nagħtu importanza lid-demm: Dak mhux demmi! Dak demm ieħor! Dak demm ħażin! Barra minn hekk id-demm ifakkarna wkoll fl-għeruq tal-eżistenza u fl-oriġini mbiegħda ta’ ħolqien il-bniedem.”

Ix-xjenza u t-teknoloġija

Intant, anki f’poeżiji oħra fejn ma jissemmiex id-demm, Mizzi jitkellem dwar il-ħolqien tal-bniedem, imma did-darba permezz tax-xjenza. F’Inġiniera Ġenetiċi jikteb:

“Hemm veru tkun abdikajt
Mulejja
meta titlaq minn idejk
l-għodod tat-tnissil
ta’ dal-ġisem tat-tafal
li fuqu nfaħt nifsek
fil-ġnien ta’ l-Eden….”

Min-naħa l-oħra, hemm ukoll poeżiji li juru lil Mizzi bħala poeta taż-żmien modern, jaffaxxina ruħu mill-meravilji tax-xjenza u mill-iżvilupp tat-teknoloġija li seħħu lejn l-aħħar tal-20 seklu. Eżempju minnhom hija l-poeżija ‘Vjaġġi Spazjali’:

“… għad forsi bla ma taf
tasal fl-imkien fejn għad irid jisbaħ
l-ewwel jum primordjali tal-Ġenesi,
għad titgerbeb għal warranijiet
fiż-żugraga taż-żmien,
tnażża’ ‘l Alla mis-seba’ veli
u hemmhekk issibu jitqatel għarwien
biex jifdi lid-Dawl mid-Dlam.”

Ir-reliġjon – xtaq isir qassis

Innutajt illi f’numru sewwa ta’ poeżiji, Mizzi jdaħħal l-aspett tar-reliġjon… “Meta kont żgħir xtaqt insir qassis, tant li dħalt intern fis-seminarju biex nibda nipprepara ruħi għal din is-sejħa. Imma għamilt hemm mill-bidu tas-sena skolastika sal-Għid. U meta Kristu rxoxta, jien parpart mis-seminarju għax intbaħt li dik ma kinetx triqti. Xorta waħda, f’ħafna mill-kontenut tal-poeżiji tiegħi hemm riflessa l-kultura li ħadt meta kont is-seminarju. Dan ma jfissirx li jiena xi bniedem ultra-reliġjuż. Pjuttost tista’ tgħid li jinteressani l-kunċett t’Alla, l-univers u l-bniedem.”

“Nistqarr li jiġu mumenti iebsin fejn naħsel niddubita saħansitra l-eżistenza ta’ Alla, l-aktar meta tara n-nies ibatu għalxejn u kultant jinħaqru f’Ismu stess! U nistaqsi l-għala l-ebda forza soprannaturali ma tidher li taqbeż għal dawn il-vittmi? Infatti ġieli jiġini d-dubju li mhux Alla ħalaq lill-bnedmin fl-immaġni tiegħu, imma li kienu l-bnedmin ta’ kull epoka li ħolqu lill-allat tagħhom skont il-bżonnijiet li kellhom. U infatti, meta jiena nħoss il-bżonn qalil għall-preżenza t’Alla, inħossni ċert illi li kieku Alla ma jeżistix, ikun jeħtieġ li noħolquh!”

L-aspett tad-duwaliżmu

Dawn il-ħsibijiet ta’ Mizzi jiffurmaw parti mill-aspett tad-duwaliżmu fejn skont il-Prof. Oliver Friggieri: “Kollox idur madwar il-kunċett tat-tnissil u tat-twelid. Spiritwalità u senswalità, ħajja u mewt, dawl u dlam, lemin u xellug, kuxjenza u sensi, eternità u żmien, Alla u bniedem: dawn u oħrajn huma n-naħiet imbiegħda, il-polaritajiet ta’ essri wieħed.”

L-aspett tas-senswalità

Skont diversi kritiċi, Mizzi ma jiddejjaqx jistħarreġ lilu nnifsu fid-deher, tant li Prof. Friggieri kiteb dwaru: “Mizzi jikteb il-lirika erotika l-aktar senswali u suġġestiva mingħajr ma jmiss ix-xifer tal-vulgaritá jew tal-erotiżmu rħis.” B’danakollu, dwar dan is-suġġett partikolari, il-poeta stqarr, “Kultant ma nafdax lili nnifsi b’poeżiji dwar l-imħabba u l-passjoni. Dan għaliex inkun nixtieq inżomm lili nnifsi lura ħalli ma ninkixifx iżżejjed, imma fl-istess ħin, ċerti espressjonijiet tant ikunu f’posthom li ma nkunx nista’ ma nużahomx.”

Epitaffju tiegħu stess

Aspett ieħor li Mizzi spiss jikteb dwaru huwa dak tal-mewt, inkluż tiegħu stess fejn fosthom jikteb saħansitra ‘Epitaffju’ għalih innifsu li jispiċċa b’dawn il-versi:
“…. kelma waħda biss irrid
li tingħad biex tfakkarni
POETA
KIEN.”

Hekk kif wasalna lejn tmiem intervista twila, għaraft li wara kollox, kitbet Achille Mizzi ma kinetx tqila daqs kemm ħsibtha, tant li hekk kif waqqajt il-barrieri estranji li kultant taf toħloq il-poeżija f’min mhux poeta, irnexxieli napprezza sbuħitha u s-sinifikat tagħha.

“Ħafna jaħsbuni inaċċessibbli, meta kif qed tara, mhux il-każ. M’hemm xejn aħjar biex tkun taf min hu Achille Mizzi l-poeta, iktar milli meta taqra l-poeżiji tiegħu.”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (17 il-parti) fit-Torċa tal-31 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.31 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
SODI DAQS IS-SWAR TAL-BIRGU

“Tista’ tieħu ritratt ta’ xi ħadd. Imma li jirnexxielek tikkonvinċi lill-individwi oħra biex iħossu xi ħaġa għalih billi turi l-qalba tal-umanità tiegħu, dik hija xi ħaġa oħra.” Paul Strand (Fotografu Amerikan, 1890-1976)

Jiena nammira ħafna l-kreattività. Aktar u aktar meta l-individwu juża’ t-talent tiegħu biex f’dinja li tagħma wara tant xinxilli, huwa jagħti importanza lil nies li forsi ftit kieku kienu jintebħu bihom.

Din il-ġimgħa ltqajt ma’ Joe Smith, fotografu Malti li wara snin ta’ esperjenza fil-fotografija, illum qiegħed jikseb suċċess wara l-ieħor bix-xogħlijiet tiegħu. Din il-ġimgħa huwa ħareġ l-ewwel ktieb fotografiku tiegħu ‘Survivors -The Ageing Population of Birgu’, ktieb li kont ilni nistenna sa mill-ewwel darba li tajt daqqa t’għajn lejn uħud mir-ritratti tiegħu u speċjalment meta smajt xi stejjer li kien hemm warajhom…

“Ilni sitt snin naħdem fuq dan il-ktieb. L-idea tiegħu ġiet b’kumbinazzjoni. Niftakar kien ċempilli Mario Azzopardi u talabni biex niġbed xi ritratti ta’ xi atturi barranin li kienu ser jagħtu spettaklu f’forma ta’ teatru tat-triq ġewwa l-Birgu. Aċċettajt u mort siegħa qabel biex nilħaq nieħu idea tal-post. F’ħin minnhom sibt ruħi fi Triq Hilda Tabone u nara mara anzjana qegħdha sserraħ ma’ grada. Ġibidni wiċċha, is-sempliċità taghha u dik il-qagħda tipikament Maltija. Għedt ħa nistaqsiha ħa neħdilha ritratt u kif ersaqt lejha għolliet idejha u qaltli “bonġu inti min hawn?” Weġibtha li jien mir-Rabat u hi pronta pronta rrispondietni li r-Rabat hi kienet qattgħet xi żmien bħala refuġjata waqt il-gwerra. Kif qed tgħidli dan, l-anzjana nqalgħet minn mal-ħajt u qaltli “ara jien hemmhekk anki dirgħajja tlift”. Dak il-ħin inblajt. Kompliet tgħidli li kien jisimha Inez Portelli u kif jum fost l-oħrajn irċeviet telefonata mingħand oħtha mill-għassa tal-pulizija. Oħtha kienet telgħet refuġjata qabilha r-Rabat u kellha bżonn ftit ħalib għat-tarbija tagħha. Bla ma tilfet ħin, Inez tefgħet xi ħalib fil-basket, qabdet lil binha ta’ tmien snin u flimkien telgħu bil-mixi mill-Birgu. Waslu r-Rabat f’silenzju kbir, ma kienx hemm ruħ fit-triq. Inez ma ntebħitx li kienet waslet f’nofs air-raid warning! F’daqqa waħda taqa’ bomba viċin li tajjrithom bil-blast tagħha. Hekk kif ġiet f’sensiha, Inez tara lil binha mimli demm u mwerwra bdiet tistaqsih xi ġralu. Imma mbikkem binha qalilha li d-demm li kellu miegħu kien tagħha u mbeżżgħa beda jimmarka lejn idejha. Hekk kif ħarset lejn idejha u ratha mdendla bil-biex, Inez intilfet minn sensiha u mn’Alla kien hemm tim mediku viċin li dewwiha malajr. Emminni Fiona, taf kemm il-darba rrakkuntajtha din l-istorja? Imma ara, għadu jaqbadni l-bard sal-lum kull darba li nerġa’ niftakar.”

Anki jiena nħsadt meta smajt dan ir-rakkont. Joe kompla jgħidli kif ħadilha r-ritratt u mbagħad mar jiġbed l-atturi li kien ftiehem dwarhom. Imma moħħu baqa’ jbherren fuq Inez u meta s-Sindku tal-Birgu John Boxall stiednu jixrob miegħu, l-kliem waqa’ fuqha.

“Qalli għadek ma tafx kemm hawn oħrajn bħalha ġol-Birgu. Hawnhekk 60% tan-nies għandhom il-fuq minn 70 sena u kollha għandhom storja simili. Għedtlu ill-aħwa x’ħasra. Jiġifieri dawn in-nies qed jixjieħu u jmutu u qed nitilfu dawn l-istejjer kollha? Qalli xi trid tagħmel? Dak il-ħin għaddieli l-ħsieb biex niġbed ir-ritratti u l-istejjer ta’ dawn in-nies. Tkellimt mas-Sindku u għoġbitu l-idea. Hu laqqagħni man-nies u l-bqija kif jgħidu hija storja.”

Ir-ritratt ta’ Inez Portelli jinsab proprju fuq il-faċċata tal-ktieb ‘Survivors’.

“Kienet hi li mmotivatni. Minnha beda kollox. Għandi rimors kbir li laħqet ħallietna sakemm ħareġ il-ktieb. Xi żmien ilu, bintha kienet qaltli kemm kienet ferħana li kienet ser tkun fuq il-faċċata.”

Joe urieni xi ritratti oħra. Laqgħatni wieħed ta’ mara anzjana bit-tromba f’idejha…

“Dik Maria Demarco. Meta mort għandha qaltli illi l-passatemp tagħha kien li toqgħod tħares bit-tromba lejn il-cruise liners deħlin fil-port. Għall-ewwel ma ntbaħtx bl-importanza ta’ dan il-kumment, sakemm sirt naf illi żewġha kien ibaħħar fuq it-tankers u hi min jaf kemm żmien kienet għaddiet tgħarrex bit-tromba fuq il-baħar biex tarah ġej lura. Dik id-drawwa kienet saret parti minnha u qisha bla ma taf kienet għadha tfittex u tistennieh.”

Ritratt ieħor kien juri raġel bil-qiegħda jħares dritt fil-kamera…

“Iva, dak Lawrence Gatt. Meta ċempiltlu għall-appuntament, qalli ejja fid-9:30am. Inkun qed nieħu tè fil-każin tal-Labour.”

Xtaqt inkun naf kif kien jiddeċiedi kif ser jeħdilhom ir-ritratt.

“L-iskop kien li r-ritratti jirrakkuntaw storja u dan għamiltu permezz tal-ambjent stess li kienu mdawwrin bih. Trid tara kif ser toħloq l-istorja b’dak li ssib. Ngħidu aħna, f’dan ir-ritratt ta’ Lawrence Gatt inkludejt dik l-irħama fejn qed jissemma l-Perit Mintoff u l-atmosfera tal-każin li kien hemm dak il-ħin.

Min-naħa l-oħra, ara, dan ir-ritratt ta’ Lorenza Rodgers huwa xhieda ta’ kif din il-mara, fis-solitudni tagħha, ssib il-kenn fit-twemmin u fir-reliġjon.

Jiena bħala fotografu m’inix marbut b’xi stil partikolari. Però jekk tħares lejn xogħli, anki dak li mhux dokumentarju soċjali bħal dan, nipprova nikkomponih bi stil drammatiku. Daqs li kieku n-nies qegħdin fuq palk u jien qed niġbed ix-xena. Fil-fatt l-arti tispirani ħafna.”

Kelli kurżità jekk waqt il-ġbid ta’ dawn ir-ritratti, qattx daħal f’xi post mhux tas-soltu…

“Jiena qatt ma kelli l-intenzjoni li ninvadi l-privatezza tal-persuni. Imma meta drawni dawn in-nies letteralment kienu jsejjħuli fit-triq u jistaqsuni meta ser immur għandhom. Laqgħuni ħafna u għallmuni ħafna. Wieħed mill-postijiet li baqgħu f’moħħi kien meta mort nieħu dan ir-ritratt ta’ Lawrence u Wiġi Bugeja. Dawn kienu żewġt aħwa ġuvintur li sfortunatament illum m’għadhomx magħna. Irrakkuntawli stejjer sbieħ meta missierhom kien ibiegħ il-qubbajt u jdoqq iż-żaqq fil-festi. Luigi kien idoqq t-tambur miegħu meta kien tifel. Fettilli nistaqsihom jekk kienx għad fadlilhom xi ħaġa minn dawn l-affarijiet. Luigi qalli “imxi miegħi ħabib”. Daħħalni ġo garaxx mimli oġġetti antiki. Kien għad hemm l-imwejjed tal-qubbajt ta’ missierhom bil-wiċċ tal-irħam, il-miżien u s-skieken, ritratti mal-ħajt – teżor ta’ memorji. Imbagħad Luigi lemaħ it-tanbur mal-ħajt, ħadu miegħu u mxejna lura sad-dar. Tawni grokk whisky, poġġew bil-qiegħda u bdew idoqquli. Dak il-ħin ħassejtni qed ngħix f’mument maġiku li tani s-saħħa nagħmel imqar għaxar snin oħra xogħol bħal dan.”

Nistqarr magħkom li ħassejtni ngħir għalih. Jiena nxebbaħ esperjenzi bħal dawn ma’ meta ta’ tifla li kont, ġieli kont naqbad f’idejja xi farfett sabiħ u fuq idi, hekk kif jaħrab, kien jitfarfar ftit mill-kulur ta’ ġwinħajh. Għaldaqstant kont kurjuża, proġett bħal dan, x’ħalla f’ruħ dan il-fotografu?

“Mingħand dawn in-nies, smajt stejjer inkredibbli ta’ sofferenza u ġrajjiet dwar kif irnexxielhom jissoppravvivu. Skoprejt kemm dawn l-individwi kienu nies ta’ stoffa, b’saħħithom ħafna kemm fiżikament u kif ukoll mentalment. Felħu għal ħafna ċirkustanzi matul ħajjithom: gwerra, traġedji, mard. Ħafna minnhom għandhom lil uliedhom emigrati u allura ilhom żmien jgħixu weħidhom.

Dan il-proġett ħalla fiha sens ta’ saħħa mentali: saħħa li timbuttak li jekk tħoss li int kapaċi tagħmel xi ħaġa f’ħajtek tagħmilha. Irrealizzajt kemm aħna ngergru għall-inqas affarijiet li jiġru f’ħajjitna. Ikollna naqra deni u nagħmlu għaġeb kbir. Meta niftakar minn xiex għaddew dawn in-nies, nara kemm aħna ffortunati li dawn iż-żminijiet lanqas biss nafu x’ifissru. Ikkonfermajt ukoll kemm is-semplicita fil-ħajja hija l-isbaħ ħaġa. Dawn kienu kollha nies sempliċi, fis-sens li ma jfittxux affarijiet kbar, m’hemmx lussu. U akkost id-diffikultajiet kollha li sabu ma’ wiċċhom, baqgħu għaddejjin. Daqs is-swar tal-Birgu b’saħħithom. Hekk inqishom jien.”

Ir-ritratti tal-ktieb huma fuq stil abjad bl-iswed. Xtaqtu jgħidli għaliex uża dan l-istil.

“Dan l-istil ineżża r-ritratt u jħalli biss dak li huwa essenzjali. L-attenzjoni qegħdha fuq dawn in-nies u fuq is-sempliċità tagħhom. Fuq kemm huma neqsin minn ċertu kumpanija… in-nuqqas tal-kulur joħroġ aktar dal-messaġġ.”

Permezz ta’ ‘Survivors’ issa l-istorja ta’ madwar 85 persuna ser tixxerred fost ħafna oħrajn. Fil-fatt Joe beħsiebu anki jbiegħ dan il-ktieb barra minn pajjiżna.

“Matul dawn l-aħħar erbgħa snin ġejt mistieden minn assoċjazzjoni Ingliża tal-fotografija professjonali biex nagħti xi lekċers waqt il-konvenzjoni annwali tagħhom. Darba minnhom tellgħajt miegħi għażla minn dar-ritratti u urejthom lill-mistiedna li kien hemm. Fl-isfond semmajtilhom ukoll arranġament mużikali Malti tal-Etnika u l-Budaj li jġib l-isem ‘Lament’ u li żewwaq ferm tajjeb is-suġġett tar-ritratti. Intilfu fuqhom u talbuni ntella’ l-kotba miegħi meta jkunu lesti. Stqarrew li laqatgħom ħafna l-istil “raw” li kienu ppreżentati fih u li kien jispikka fl-oriġinalità meta kkomparat mal-fotografija kummerċjali li mdorrijin naraw illum.”

Ta’ min isemmi illi l-format ta’ ‘Survivors’ diġa’ rebaħ premju fil-kompetizzjoni prestiġġjuża Prix de La Photographie Paris fil-kategorija tal-kotba. Il-livell ta’ din il-kompetizzjoni huwa għoli ferm tant li l-ġurija tinkludi fostom lill-edituri tan-National Geographic, tat-Time Magazine u tal-Corriere Della Sera.

Premju ieħor ta’ valur kbir ingħata lil Joe Smith is-sena li għaddiet meta huwa rebaħ l-ewwel premju minn fost 2500 kompetitur ewropew ieħor. Fil-fatt ir-ritratt tiegħu ġie inkluż f’kalendarju bit-tema ‘Cultures On My Street’ li nediet l-Unjoni Ewropeja meta iddikkjarat is-sena 2008 bħala Is-Sena tad-Djalogu Interkulturali. Bla dubju din kienet rebħa mhux biss għall-fotografu imma anki għal isem ta’ pajjiżu. B’dan il-ħsieb, f’Settembru li għadda l-Kunsilli Lokali tar-Rabat u ta’ Ħad-Dingli onorawh għall-kontribuzzjoni li huwa ta fil-qasam tal-arti u partikolarment fil-fotografija.

Fil-fatt Joe Smith ma bdiex bħala fotografu imma bħala pittur.

“Tħarriġt għand Esprit Barthet u Antoine Camilleri. Ġieli għamilt xi wirjiet bix-xogħlijiet tiegħi. Waħda li niftakar sewwa hija wirja li għal dak iż-żmien kienet xi ħaġa ġdida f’Malta. Kien jisimha ‘Art-Poetique’ u kont ħdimtha flimkien ma’ Raymond Mahoney. Jiena kont pinġejt il-kwadri u hu kien kiteb dwarhom. Għadni sal-lum nipprattika xi ħaġa. Per eżempju nħobb noqgħod nesperimenta billi nuża proċess partikulari biex nittrasferixxi ritratti fuq watercolour paper ħalli mbagħad nintervjeni fuqhom b’pinzell jew b’lapes.”

Il-pittura għenet meta hu daħal fil-qasam tal-fotografija?

Iva. Inħoss li l-bażi li kelli fid-diżinn jidħol b’mod awtomatiku fil-fotografija. Minħabba l-esperjenza li kelli fl-arti viżiva fid-diżinn klassiku bla dubju illum nista’ nikkomponi ritratt ħafna aħjar.”

Joe saħaq illi hu jħossu xxurtjat illi esperjenza ż-żminijiet tad-dark-room fejn hu kien anki jiżviluppa r-ritratti. Fil-fatt, kważi r-ritratt kollha ta’ ‘Survivor’ ma nġibdux b’kamera diġitali. Kien hu li ħadem fuq in-negattiva, żviluppahom u skannjahom għall-użu fil-ktieb.

“F’dawk iż-żminijiet, jekk ridt li jkollok ritratt tajjeb, ridt tuża dixxiplina tremenda li fl-istess ħin tgħallmek ħafna. Żball ma stajtx tirranġah. Kont tiġbed ir-ritratt u daqshekk. Ġbidt film u ma tafx x’għandek qabel tiżviluppah. Għalhekk ridt tippjana sewwa qabel tieħdu. Ridt tistudja l-kompożizzjoni, tiċċekkja d-dawl u taħdem bla għaġġla żejda għax jaf ma jerġax ikollok iċ-ċans li terġa’ tiġbed ritratt bħal dak.

Illum qbadt kamera diġitali f’idejk u ġbidt ritratt. Tista’ tara dak il-ħin ġiekx tajjeb jew le. U jekk trid terġa’ tieħdu. Veru hemm il-kumdità imma hemm ukoll nies li qed jilludu ruħhom li saru fotografi mill-lum għal għada. Fil-fatt ġieli tismagħhom jirraġunaw “issa nieħdu u mbagħad nirranġah bil-kompjuter”. Imma dan hu l-periklu tal-fotografija diġitali. Ritratt tajjeb qatt ma jittieħed hekk. Jekk ma jkollux kompożizzjoni tajba mill-ewwel, ma tkunx tista’ ssalvah.

Inħobb ngħallem lill-istudenti tiegħi tal-fotografija illi mhux neċessarjament l-ewwel soluzzjoni tkun l-aħjar waħda. Mhux la kemm tpoġġi xi ħaġa bejn erbgħa naħat u tiġbed. Meta titħarreġ kif tittrenja għajnejk, hekk kif tiffrejmja u tikklikja, trid tkun qisek kompożitur li ħloqt sinfonija f’sekonda – s’hemm trid tasal finalment. Ġieli kull ma tkun trid li titbaxxa ftit jew li tibdel il-pożizzjoni jew il-lenti. Is-sigriet hu li jkollok l-imħabba lejn il-fotografija. It-taħriġ, id-dixxiplina u d-dedikazzjoni mbagħad iwittulek it-triq sabiex issir fotografu professjonali.”

Kif għandu jkun għalih ‘ritratt sabiħ’?

“Ritratt li jemozzjonani, li jħalli marka ġo fija u li jġegħelni nħares lejh darbtejn, tlieta.”

Joe għad għandu l-ewwel ritratt li kien ħa. Kellu 20 sena u kien għadu kif xtara l-ewwel kamera tiegħu waqt btala fil-Kanada. Kelli kurżità nkun naf jekk iġorrx kamera miegħu kull fejn imur.Xtaqtu wkoll isemmili jekk qattx ħa xi ritratt bla mistenni…

“Iva. Jiena l-kamera dejjem tiġri miegħi. Ritratt għal qalbi ħafna u li ħadt bla mistenni kien fl-2005 meta kont waqt vaganza f’Firenze flimkien mal-familja tiegħi. Niftakar li rajt tallab bla saqajn mixħut fit-triq. Ħdejh, fl-art kellu par saqajn artifiċjali u bott quddiemu. Bgħatt lit-tifel tiegħi biex jagħtih xi ħaġa u ġie xi jgħidli biex nistaqsih nistax neħodlu ritratt. Hu aċċetta u kif kont qiegħed bil-kamera m’għajnejja ninduna li max-xellug tiegħu, f’ħanut sabiħ tal-ħwejjeġ, kien jidher mudell ta’ mara b’dublett twil b’saqajha sbieħ u eleganti fiż-żarbun. Għedt ara x’ironija: il-pupa kellha ġmiel ta’ saqajn u r-raġel ta’ quddiemi kellu saqajħ maqtugħa! U hekk ġbidtu.

Ritratt ieħor simili ġbidtu f’xita qliel f’San Gimignano biex naqbad lil waħda mara li b’riżoluzzjoni baqgħet għaddejja fi triqitha lejn il-quddies anki meta kulħadd kien qed jistkenn.”

Xtaqt nagħlaq billi nistaqsih xi tfisser il-fotografija għalih?

“Jiena fid-dinja ta’ llum ngħid li ma fadal xejn ħlief l-arti. Forsi qed inkun egoist, fis-sens ta’ artist. Imma nammetti illi nimxi ħafna ma’ kumment li jgħaddi wieħed mill-karattri ta’ Oscar Wilde – Art is the supreme truth and life a temporary illusion. L-arti ġġegħlek tħobb, iżżommok il-bogħod mill-perikli tal-ħajja u tgħinek tikkonċentra fuq affarijiet sbieħ. Fiha l-frustrazzjonijiet tagħha wkoll per eżempju sakemm jigi l-kunċett ta’ x’ħa tikkrea. Imma s-sodisfazzjon li tagħtik huwa kbir. Tħossok kuntent minn ġewwa.”

X’parir jagħti lil min hu mħajjar għall-fotografija?

“Jekk tħossu l-ġibda lejn il-fotografija titilquhiex. Niltaqa’ ma’ ħafna nies li jgħiduli “jien kont dilettant taf imma dejjem imħabbat”. Dik mhix skuża valida. Trid tibda bil-mod sakemm toħloq stil għalik. Il-premijiet u l-unuri mhumiex it-tragward jew it-tmiem. L-aspett prinċipali tal-fotografija huwa l-komunikazzjoni u l-espressjoni viżiva tal-artist. Li jiġi wara, jiena nqisu bħala bonus. L-aqwa li tkun ikkomunikajt ma’ xi ħadd u li tkun ħadt pjaċir b’dak li għamilt.”

Il-ktieb ‘Survivors’ ser ikun għall-bejgħ f’Caraffa Stores, Vittoriosa Waterfront mis-Sibt 24 t’Ottubru 2009 sal-Ħadd 1 ta’ Novembru 2009 bejn id-9:00am u l-4:00pm.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-25 t’Ottubru 2009)

Share on Facebook

2009.10.25 / no responses / Category: Torca - Perspettivi