Mikiel Anton Vassalli

Posts Tagged ‘Mikiel Anton Vassalli’

A MATTER OF FATE

For British diplomat John Hookham Frere, January became a month of sorrows….

Some say that bad luck isn’t real and that there is no such thing as luck. Yet others would strongly avoid walking under a ladder or crossing the street in the presence of a black cat. They will certainly not open an umbrella indoors or drink any water that reflects moonlight, in the fear of attracting misfortune. Still, there are those who insist that whether you see it as lucky or unlucky, the chance event is the same. But is it?

John Hookham Frere, a British diplomat, poet, scholar and philanthropist, is not known to have spoken of bad luck. However, when years went by and he started to suffer the loss of his loved ones all during the same month, he lamented that January was becoming too melancholic for him.

Rumours say that his mother Jane, daughter of John Hookham (senior) who was a rich London merchant, had brought an astrologer’s silver cup as part of her marriage dowry. This cup originally belonged to her great uncle, John Dee, who was believed to be a conjurer. Legend said that he had used the cup to make some supernatural experiments but she insisted that this was not true. In defiance, she used the cup as a sugar bason.

Curiously, the ‘January calamity’ had already struck the woman that Frere would eventually marry – Elizabeth Jemima Blake. A portrait painted by Sir Martin Shee shows her as a very beautiful girl with large dark eyes and masses of dark hair. In January 1790, she married George, sixteenth Earl of Erroll, who committed suicide in June 1798 after he confided an official secret to a friend who then published the communication and its author.

The childless and beautiful widow met Frere in the year 1800 when she was recommended to stay in Lisbon to alleviate her mourning sorrows. At the time, Lisbon was a favourite health resort and Frere, who had just been appointed Envoy to the Court of Lisbon, was requested by a common friend to take care of her. Soon, the two became very good friends and along the years, they kept in contact through letters. Eventually, they got married on the 12^th September 1816.

Lady Erroll never regained her health completely and this was a constant source of anxiety to her husband. A severe cold which she got while visiting the new rooms that were built at the British Museum for the Elgin marbles, wrought permanent damage to her constitution. A serious illness in 1820 obliged Frere to take her abroad and although she recovered some strength while travelling in the Mediterranean, it was clear that she would not survive the cold English climate.

Since Frere preferred to live among English subjects, he chose to move to Malta. His sister Susanna, who had never married and who offered to help him to take care of his wife, joined them too. Initially, they resided in Casa Correa, a palatial building in Old Bakery Street, Valletta. Later on, they moved to Pietá, where they acquired two adjoined buildings, so that Susanna could live close by. This house on the waterfront helped Elizabeth to recover to better health and Frere began to show interest in the Maltese Islands which were so rich in history.

Frere was very proficient in languages, namely Greek, Latin, Italian, French and Spanish. In Malta, he extended his knowledge in the Maltese and Hebraic languages. His ample library filled with prestigious and rare books became renowned with scholars, some of whom came to visit from abroad. At this time, he met Mikiel Anton Vassalli, a Maltese writer, linguist and philosopher.

Vassalli was expelled from Malta a number of times due to his political beliefs. His troubled life led to much difficulties and Frere helped to alleviate some of his problems. He financed the education of his three sons, supported him to publish his books and helped him to start teaching at the University of Malta as the first Professor of Maltese language. Frere’s remarkable kindness persisted even after Vassalli’s death, on 12^th January 1829, when he took the responsibility of his burial in the then Protestant cemetery of the Msida Bastion, after the Catholic Church refused to do so due to his alliance with the Protestants.

Almost two years later, Frere had to return to these burial grounds again, this time to bury his wife when she passed away on 17^th January 1831. His wife’s loss overwhelmed him with grief but he refused to return to England even though his relatives and friends advised him to do so. Eventually, he decided to acquire the steep hill behind his house in Pietá, turning the landscape into a set of lovely fertile terraces that were embellished with refined temples. From these peaceful gardens, he could look out at the cemetery where his beloved was resting.

Yet the ominous month was set to claim another victim, this time his sister Susanna who died on the 18^th January 1839, eight years and a day following the demise of his wife.

In some letters which Frere wrote to his relatives and friends, he expressed his regret that the penalty of a long life was to see all those whom he had loved wither away and die. While his earlier years had been dedicated to political writing and literary satires, he passed the last years of his life composing epitaphs.

Instead of bringing an elation of joy at the beginning of a new year, January became acutely associated with death and Frere simply hated it. Who could have told him that this month would ultimately also claim his life – on 7^th January 1846.

Currently, Heritage Malta holds the title for the iconic gardens of Villa Frere in Pietá. In February 2019, Heritage Malta and the NGO Friends of Villa Frere, signed a partnership and management agreement for the promotion, public availability, and the running and operation of the historical site.

The gardens of Villa Frere are opened for the public once a month or by appointment for groups. For further information, contact the NGO Friends of Villa Frere on Facebook or by email on villafrere@gmail.com

(This feature was published in the SENIOR TIMES – JANUARY issued with the Times of Malta dated 24 January 2020)

Share on Facebook

2020.01.24 / no responses / Category: Times of Malta
Min tgħidu li hu Vassalli?

Mikiel Anton Vassalli minn dejjem kien personaġġ kontroversjali, kemm f’ħajtu u kif ukoll wara mewtu. Infatti anki llum, meta qed niċċelebraw il-250 anniversarju mit-twelid tiegħu, għadek issib lil min jistaqsi ‘Imma dan ir-raġel x’kien eżatt? Eroj jew traditur ta’ Malta?’

Min hu Vassalli?

Kif spjega tajjeb Prof. Frans Ciappara fil-ktieb tiegħu An Enlightened Maltese Reformer: M. A. Vassalli 1764-1829, hemm min iqis lil Vassalli bħala ‘missier l-ilsien Malti’ u oħrajn saħansitra bħala ‘missier in-nazzjon’, iżda mbagħad issib oħrajn, bħal ngħidu aħna Ġużè Muscat Azzopardi, illi għalkemm għandhom rispett kbir lejh bħala lingwista, ma jgħodduhx bħala patrijott. “Kienet proprju din il-kontroversja li qanqlitni biex naħdem fuq ir-riċerka neċessarja sabiex niskopri l-verità dwar min kien il-veru Mikiel Anton Vassalli,” spjegali Ciappara.

Wiċċ immaġinat

Tagħmel wisq sens din l-idea tal-kommemorazzjonijiet tal-anniversarji tal-personaġġi u tal-ġrajjiet storiċi għax permezz tagħhom nerġgħu nġeddu l-memorji u l-interess. Infatti jkolli nistqarr li jiena ftit li xejn kont naf dwar dan Vassalli u hekk kif din is-sena bdejt niltaqa’ ma’ diversi opportunitajiet sabiex nifhem aħjar min kien dan il-personaġġ, ħtaft l-okkażżjoni.

F’Marzu li għadda, ġejt mistiedna biex inżur il-fdalijiet tal-ġonna ta’ Villa Frere fil-Gwardamangia illi fihom Vassalli kien isib ftit serħan u trankwillità flimkien ma’ wieħed mill-uniċi ħbieb li kellu, l-aristokratiku Ingliż, John Hookham Frere. Aktar tard, fil-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija l-Belt, fl-esebizzjoni li hemm din is-sena li tikkonsisti minn mitt oġġett relatati mal-istorja ta’ Malta, ilmaħt il-Lexicon ta’ Vassalli. Naturalment ma setax jonqos li nagħti daqqa t’għajn ukoll lill-monument imponenti li hemm iddedikat għalih f’Ħaż-Żebbuġ, u hemmhekk ħassejtni sodisfatta li dan il-personaġġ kien ingħata ġieħ. Madanakollu, meta dil-ġimgħa ltqajt mal-Prof. Ciappara sirt naf illi sa llum, għadna qatt ma sibna xi rikordju tax-xbieha tiegħu u allura s’issa, wiċċ Vassalli huwa biss immaġinat.

Kull ma kien imiss kien isir landa

Sabiex nipprepara ruħi aħjar għal din l-intervista, qrajt il-ktieb ta’ Ciappara fejn finalment stajt insegwi l-ġrajja ta’ ħajjet Vassalli. Sibt illi l-istorja ta’ dan l-individwu kienet imħawwra mhux ħażin peress li hu għex fil-perjodu mqanqal tal-aħħar snin tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Malta, fl-era tal-ħakma tal-Franċiżi f’Malta u anki fl-ewwel snin tat-tmexxija kolonjali Ingliża. Għall-ewwel, ma stajtx ma nosservax illi Vassalli donnu għex dejjem taħt id-dell ta’ sħaba sewda, tant li fi kliem Ciappara stess “kull ma kien imiss dan l-individwu kien isir landa flok deheb!”. Madanakollu, meta bqajt nixtarr id-destin ta’ dan il-bniedem, staqsejt lili nnifsi jekk wara kollox kienx hu stess li fassal din it-triq għalih meta dejjem għażel li jgħix kontra s-sistema tal-perjodu li għex fih.

Għaldaqstant, waqt din id-diskussjoni ma’ Ciappara staqsejtu jekk fl-opinjoni tiegħu, dan il-bniedem kienx sempliċiment sfortunat, inkella twelidx fiż-żmien żbaljat, jew jekk wara kollox dak li esperjenza kienx ir-riżultat ta’ deċiżjonijiet żbaljati li dan il-personaġġ ħa matul ħajtu peress li sikwit għażel li jimxi kontra l-kurrent?

“Kien bniedem sfortunat tassew għax kważi kull ħaġa li pprova jagħmel ġietu trab. Barra minn hekk twieled fi żminijiet koroh u xi ftit jew wisq, naħseb li twieled qabel żmienu wkoll. Min-naħa l-oħra, sabiex tevalwa jekk hu ħax deċiżjonijiet żbaljati jew le, trid dejjem tikkunsidra l-perjodu li hu għex fih. Infatti, kien għalhekk li jiena ppreżentajtu fil-kuntest li hu kien qiegħed iġarrab fuq ġildu, kemm f’dak li hu ambjent lokali u anki f’dak ewropew,” fissirli Ciappara.

Il-ġrajja ta’ Vassalli

Mikiel Anton Vassalli twieled fil-5 ta’ Marzu 1764 f’Ħaż-Żebbuġ. Dan kien il-perjodu tal-Illuminiżmu, meta l-bniedem kien qed jazzarda jisfida kull fatt u kull twemmin li hu kien wiret mill-ġenerazzjonijiet ta’ qablu.

Meta kellu biss sentejn, missieru Gabriel marad u miet u ħalla warajh mara bi tliet itfal. Fl-1770, ommu Catarina reġgħet iżżewwġet bidwi ieħor, Gaetano Mifsud, li kompla jieħu ħsieb il-familja. Iżda ġara illi fl-1779, meta Vassalli kellu 16 il-sena, missieru tar-rispett ġie mitfugħ il-ħabs minħabba li ma ħallasx il-kera tal-art lill-istituzzjoni tal-Knisja.

“Probabbli dan il-fatt ħalla l-marka tiegħu fuq Vassalli u t-tbatija psikoloġika li għadda minnha f’dawk il-mumenti, anki minħabba l-istigma li din ir-realtà ġġib magħha, setgħet wasslet biex nisslet dak l-element rivoluzzjonarju li kien tant evidenti fih matul ħajtu kollha,” fehemni Ciappara.

Jidher li għal xi żmien, Vassalli wera x-xewqa li jsir qassis tant li pprova japplika biex jidħol is-seminarju. Imma f’dik is-sena ma kienx hemm post għal aktar studenti u għalhekk hu ma ġiex aċċettat. B’danakollu, huwa ma qatax qalbu u minflok daħal jistudja l-Għarbi fi skola li kellha l-funzjoni li tħarreġ individwi sabiex isiru missjunarji fost il-Musulmani. “Hawnhekk Vassalli bbrilla u infatti narawh jirbaħ ammont ta’ flus peress li kien wieħed mill-aqwa erbgħa studenti.”

Mogħni bil-kuraġġ minn dawn ir-riżultati sbieħ, fl-1785, Vassalli rħielha lejn Ruma bil-kunsens tal-isqof ħalli jistudja biex isir qassis. F’Ruma, huwa beda jitħarreġ fit-teoloġija, fil-liġi kanonka, fl-iskrittura, u anki fil-lingwi Orjentali; l-Ebrew, l-Għarbi u s-Sirjak. Fl-1788 Vassalli applika sabiex isir lekċerer tal-Liturġija Orjentali u Siro-Kaldijaka fl-Università La Sapientia f’Ruma iżda peress li ma kienx qassis, ma kienx eliġibbli.

Missjunarju fost niesu stess

“F’Ruma Vassalli sab dinja oħra b’ideat ġodda mfawwra mill-Illuminiżmu, u bla dubju dan ħalla l-influwenzi tiegħu fuqu,” qalli Ciappara. “Fosthom, skont il-moda ta’ dak iż-żmien, huwa biddel kunjomu minn Vassallo għal Vassalli, forsi biex b’hekk jimmarka wkoll it-tranżizzjoni għall-bniedem il-ġdid li xtaq isir. Infatti, għalkemm naraw li d-dinja għamlitha impossibbli għalih biex isir il-missjunarju reliġjuż li xtaq, il-mod kif ħajjet Vassalli żviluppat, spiċċat biex xorta ffurmatu f’missjunarju fost niesu stess fejn huwa kien dejjem jippriedka l-bżonn tal-edukazzjoni u n-neċessità tal-ilsien Malti.”

Hekk kif Vassalli beda jiġi ntrodott għal dawn l-ideat barranin, huwa nħakem minn xewqa kbira biex jara kif ser japplikahom għal pajjiżu. “Il-pjan tiegħu kien imfassal fuq programm dettaljat li kellu l-għan li jillibera lil niesu mix-xkiel tal-injoranza sabiex huma joħolqu Malta ġdida. L-arma prinċipali tiegħu kienet l-edukazzjoni u fil-fehma tiegħu, din kellha tingħata lil kulħadd u mhux biss lil ċerti livelli għolja tas-soċjetà kif kien qed jiġri dak iż-żmien.”

Vassalli jaqbad l-armi

“Fl-1795 Vassalli kkomunika mal-Gran Mastru De Rohan u talbu sabiex jikkunsidra l-ftuħ ta’ skejjel għall-pubbliku sabiex il-Maltin ikunu jistgħu jitgħallmu jiktbu u jaqraw bil-Malti. Barra minn hekk, Vassalli rrakkomanda wkoll illi Malta għandu jkollha l-’lingwa’ tagħha fl-Ordni ta’ Malta bħal kif kellhom nazzjonijiet oħrajn. Imma dawn iż-żewġ proposti waqgħu fuq widnejn torox. Fis-sena ta’ wara huwa ppubblika l-Lexicon li kien dizzjunarju maħdum bir-reqqa fl-ilsna Latin-Taljan-Malti, u fl-introduzzjoni tiegħu huwa fisser dan il-proġett li kellu. Imma anki dan ġie injorat.”

“Sadanittant, Vassalli ssuġġerixxa wkoll lill-istess Gran Mastru sabiex jieqfu jeħduha kontra l-Mislem u minflok jaħtfu l-opportunità biex jagħmlu negozju miegħu ħalli jibdlu lil Malta f’ċentru ta’ kummerċ. Però anki hawn sab li kien qed jitkellem mal-ħajt u għalhekk finalment, Vassalli ddeċieda li jaqbad l-armi flimien ma’ xi Maltin oħra, kontra din l-Ordni li donnha ma riedet tagħti widen ta’ xejn. Huma ppruvaw jisirqu l-armerija ta’ Ħal-Qormi iżda sfortunatament inqabdu u Vassalli spiċċa kkundannat għal għomru l-ħabs u ntbagħat ir-Rikażli fejn ħarab ftit wara lejn Franza,” irrakkuntali Ciappara.

Waqt il-ħakma Franċiża

“Nistgħu nimmaġinaw x’ħass meta fl-1798 sema’ li l-Franċiżi kienu daħlu Malta u għalhekk seta’ jirritorna lura lejn pajjiżu! Probabbli ħaseb li finalment il-pjanijiet tiegħu kienu ser iseħħu hekk kif fi ftit taż-żmien, Napuljun beda jimplimenta għadd ta’ bidliet hawn Malta fejn fosthom fetaħ numru ta’ skejjel għall-pubbliku,” reġa’ daħħalni fl-istorja Ciappara. “Hu kien mar joqgħod Ħaż-Żebbuġ u min jaf kemm ħassu kburi meta ra l-bandiera Franċiża tperper minn fuq il-knisja tar-raħal! Imma mill-ġdid ħolmietu sfaxxat ħabta u sabta meta fi ftit xhur il-Maltin irvillaw kontra l-Franċiżi u kollox inbidel ta’ taħt fuq, tant li Vassalli spiċċa meqjus bħala ġakbin mal-Franċiżi u traditur ta’ Malta.”

Bilkemm flaħt naqra d-deskrizzjoni tal-awtur hekk kif dan kiteb illi f’disperazzjoni għall-bżonn tal-karti sabiex bihom jagħmlu l-iskartoċċi, in-nies tal-lokal daħlu fir-residenza ta’ Vassalli u ġarrew il-kotba u l-manuskritti li sabulu, fosthom il-kopji tal-grammatika u d-dizzjunarju, u agħar minn hekk 76 qatta’ ta’ noti li kienu jikkonsistu fil-kumpilazzjoni tal-Appendiċi Etomoloġika u żewġ Indiċi tal-Lexicon! “Ma tagħtihx tort lil Vassalli li ħarab saqajh ma’ dahru lejn il-belt Valletta għax kieku baqa’ hemm, lilu kienu jġibuh tabakk.”

Mi faccio turco!

Għall-ewwel Vassalli rnexxielu jeħlisha ħafif imma meta sa fl-aħħar il-Maltin sejjħu għall-għajnuna tal-flotta Ingliża u dawn waqqfu l-provvisti tal-Franċiżi, in-nies li kienu ngħalqu fil-belt mal-Franċiżi, ma damux ma sabu ruħhom f’ġuħ tal-għama. Jum minnhom mitejn Maltin inkluż Vassalli ħarġu ‘l barra mill-belt, imma hekk kif in-nies għarfuh, huwa safa arrestat u magħluq fil-ħabs ta’ Sant’Anton. Vassalli ħadha bi kbira ferm din u ma damx ma marad sewwa tant li kellhom jeħduh l-isptar fejn illum hemm id-Dumnikani r-Rabat, Malta. Wara ttieħed il-castellenia u hemm iġġennen. ‘Mi faccio turco!’ (Insir Tork!) ġieli nstema’ jlissen b’rabja.

“Kidditu bosta din il-kundanna,” insista Ciappara. “Tant ġie fi stat ħażin illi beda jiqriegħ. Għallinqas il-gwardjan tal-ħabs kien ħallih jiltaqa’ naqra mal-priġunieri l-oħra għal waqt l-ikel u hemm hu kien jiftaħ qalbu magħhom, fosthom ma’ Giuliano Panzavecchia, li eventwalment ibnu Fortunato niżżel dawn il-memorji fi djarju li sa llum baqa’ ma ġiex ippubblikat.”

Vassalli eżiljat

Fl-1801 Vassalli talab li tingħatalu l-maħfra imma din ma ġietx aċċetata u minflok ġie mkeċċi minn Malta. Huwa reġa’ lura Franza u f’dan iż-żmien ix-xorti daħkitlu hekk kif fl-1808, il-gvern Franċiż xtaq isib lil xi ħadd li kien kapaċi jkabbar il-qoton peress li l-flotta Ingliża kienet qed timblokka l-portijiet kollha tal-kolonji li kellhom u b’hekk ma setgħux jinġiebu l-provvisti mill-pajjiżi tas-soltu. “Peress li Vassalli kien ġej minn familja tal-bdiewa li f’Malta kienu jkabbru l-qoton, huwa kellu esperjenza tajba f’dan il-qasam u b’hekk ngħata r-responsabbiltà uffiċċjali tat-tkabbir tal-qoton. Iżda l-irtirata ta’ Napuljun mir-Russja flimkien mat-telfa kbira tiegħu f’Leipzig fissru t-tmiem għal Vassalli hekk kif ir-Re Luigi XVIII reġa’ ħa t-tron u l-kultivazzjoni tal-qoton twaqqfet.”

Għalkemm Vassalli għamel xi żmien jitħabat għal rasu biex forsi jirnexxielu xorta waħda fil-qasam tal-qoton, finalment hu kellu jċedi għax beda jitlef il-flus. B’dak kollu li kellu, flimkien ma’ familtu, huwa rħielha lejn Spanja imma lanqas hemm ma rnexxielu jkampa. Skont Ciappara issa Vassalli kien sar qisu qoxra vojta ta’ bniedem, “Qabel telaq minn Marsilja, huwa kiteb ittra patetika lill-Ministru tal-Intern fejn spjegalu min kien, u qallu dwar il-kwalifikazzjonijiet u l-kitbiet tiegħu, filwaqt li semma’ wkoll li fl-aħħar snin kien anki l-kap tas-sezzjoni tat-tkabbir tal-qoton. Talbu biex jagħtih xi għajnuna finanzjarja minħabba li kien spiċċa biex waqa’ f’faqar kbir u għalhekk ma kellux mezz biex jixtri xi ħwejjeġ sura għalih, għal martu u għall-erbgħa wliedu ħalli bihom jirritornaw lura lejn Malta bħan-nies. Madanakollu r-risposta li rċieva kienet tgħid xott xott illi l-ftit flus li kien fadal fil-pajjiż kienu ser jintużaw għall-bżonnijiet tal-Franċiżi biss.”

Lura Malta – mal-Protestanti

Jekk Vassalli ħaseb li n-nies f’Malta kienu nsewh, mar ħażin, għax hekk kif ġie lura għarfuh mill-ewwel… u bagħduh. Spiċċa li biex jaqla’ xi ħaġa għall-familja kellu jittraduċi għall-Malti xi partijiet mill-bibbja għall-Protestanti ħalli dawn ikunu jistgħu jxerrdu aħjar it-tagħlim tagħhom fostna. “Traduċa l-bibbja mingħajr il-kunsens tal-Isqof u biex tgħarraq is-sitwazzjoni aktar, għamilha għall-Protestanti!” qalli Ciappara.

Fil-ktieb tiegħu l-awtur jispjega fid-dettall dwar il-pjan tal-Protestanti li jibdlu lil Malta f’ċentru minn fejn seta’ jixxerred il-Protestantiżmu. Huwa jirrakkonta wkoll it-tbatija li kienu għaddejjin minnha Maltin oħra li kienu qed jissieħbu mal-Protestanti, fosthom ċertu Bonavia, għalliema li rat ħafna ma’ wiċċha, speċjalment meta l-arċipriet tal-Isla wissa lin-nies minn fuq il-pulptu biex ma jibgħatux lill-uliedhom għandha u qalilhom li aħjar jaqbdu sikkina u jħanxru għonqhom minflok!

“Biex jittraduċi l-bibbja għall-Malti kellu qabel jistandardizza l-lingwa u hekk għamel. Fl-1825 hu laħaq bħala l-ewwel professur fil-Malti imma dan ix-xogħol ma kienx sanzjonat uffiċċjalment mill-gvern, tant li l-paga tiegħu jingħad li kienet titħallas privatament minn John Hookham Frere.”

Riedu jidfnuh bħal kelb

Vassalli miet fit-12 ta’ Jannar 1829 wara attakk sever tar-rewmattiżmu fejn hu bata mhux ħażin. Imma donnha din is-saħta li kellu fuqu lanqas wara mewtu ma riedet tħallih bi kwietu għaliex minħabba li huwa kien meqjus mill-Knisja bħala ‘suspettat’ minħabba li kien maħsub li kien poġġut mas-sieħba tiegħu u anki li kien Protestant, il-Kappillan tal-Parroċċa ta’ San Pawl il-Belt irriffjuta li jidfnu f’ċimiterju mal-oħrajn u minflok ried jerħielu ġismu f’dik li kienet tissejjaħ miżbla, jew aħjar art mhux imbierka. Jingħad li dan kien jinkludi wkoll it-tqegħid ta’ xkupa fuq il-mejjet ħalli jindifen ‘bħall-kelb’. Almenu, Vassalli ġie salvat minn din id-difna ndenja minn sħabu l-Protestanti li meta raw kif xtaqu li jidfnuh ħutu l-Kattoliċi, huma talbu l-permess tal-gvern u anki dak ta’ martu u ta’ oħtu sabiex jidfnuh huma bir-rispett kollu f’ċimiterju tagħhom.

“It-tmiem ta’ Vassalli kien traġiku bħall-bqija ta’ ħajtu,” qalli Ciappara. “Imma naħseb li finalment huwa miet kuntent minħabba li nissopponi li huwa basar li xi darba jew oħra ħidmietu kienet ser trodd il-frott fuq din l-art li hu tant ħabb imma li matul ħajtu, hi qatt ma ħabbitu lura.”

“Jiena nirrispettah ferm lil Vassalli, kemm għax ħabb lil Malta u lill-Maltin u anki għax-xogħol siewi li wettaq fil-qasam tal-lingwa Maltija. Żgur li ħaqqu ferm it-titlu li ngħatalu llum bħala ‘missier il-lingwa Maltija’,” temm jgħidli l-Prof. Ciappara.

Kopji ta’ reġistru li juru fejn ġie midfun Vassalli

Wara li kont segwejt b’tant interess l-istorja ta’ Vassalli, ma stajtx ma mmurx inżur is-sit fejn hu ġie midfun. Fi kmajra ġewwa ċ-ċimiterju tal-Msida Bastion fil-Furjana, ġejt murija xi oġġetti relatati ma’ Vassalli fosthom kwadru tax-xbieha ‘tiegħu’, kopja tal-Lexicon li ngħatat b’self lil Din L-Art Ħelwa mill-familja Vassallo, riproduzzjoni ta’ paġna mill-Lexicon, kopja tal-alfabet Malti li kien ġie mressaq minn Vassalli, u anki kopji tan-noti tar-reġistru tal-funerali li juru li f’dak iċ-ċimiterju ġew midfuna Vassalli u martu.

Skont informazzjoni li sibt f’dan il-post jidher li fl-1937, ċertu Frederick Jones, li kien in-neputi tad-deffien tal-Msida Bastion, skopra qabar Malti li nstab li kien ta’ Vassalli. Madanakollu l-post eżatt tal-qabar ta’ Vassalli u ta’ martu ntilef u għalhekk minflok illum wieħed isib monument kommemorattiv…

Għadilli x-xemx qalila tas-sajf Malti kienet nixfet il-ħdura tal-ġnien, xi fjuri lelà u sofor kienu qed isebbħu din it-tifkira tal-post tal-mistrieħ ta’ Vassalli. U fl-isfond, donnu l-protettur tiegħu anki wara l-mewt, ilmaħt il-qabar maestuż ta’ John Hookham Frere.

U issa intom li bħali sirtu tafu ġrajjiet Vassalli, min tgħidu li hu?

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (16 il-parti) fit-Torċa tal-24 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.24 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Ġieħ lill-ktieb Malti

Għalkemm illum jeżistu alternattivi elettroniċi għall-ktieb tradizzjonali, personalment nemmen li s-sensazzjonijiet sbieħ li kapaċi jagħtina ktieb m’għandna nħalluhom jintilfu qatt. Għadni niftakar meta fi tfuliti, fejn diġà kont noħlom li la nikber xtaqt insir kittieba, kont insawwar kotba bl-istejjer tiegħi permezz tal-karti strazzi u kont nieħu gost inżommhom f’idejja u nqalleb il-paġni tagħhom. Kont nieħu xogħol mhux ħażin biex inqasqas il-karti ħalli jiġu kollha ta’ l-istess daqs, biex nikteb jew nittajpja fuqhom, u saħansitra biex niddiżinja u nagħti l-kulur lil xi stampi relevanti mal-ġrajja.

Dawn il-memorji tqanqlu lura f’moħħi meta dil-ġimgħa erħejtilha lejn l-Imdina sabiex niltaqa’ ma’ Pawlu Mizzi li kien il-moħħ wara l-ħolqien tad-dar tal-pubblikazzjoni Klabb Kotba Maltin. Fl-isfond tat-tokki tal-qniepen tal-kattidral storiku u imponenti, Pawlu mar lura fiż-żmien sabiex jirrakkuntali kif twebbel biex jagħmel dan ix-xogħol u kif din ix-xewqa tiegħu affetwat il-bqija ta’ ħajtu u ta’ familtu, u anki l-aspett tal-ktieb Malti f’pajjiżna.

Skont Pawlu Mizzi, kienet proprju osservazzjoni li darba kiteb Mikiel Anton Vassalli li wasslet biex qanqlet fih ħolma kbira li eventwalment sawwret il-ħolqien ta’ Klabb Kotba Maltin. “Kien qal illi l-Maltin bla tagħlim tal-Malti ma jistgħux jimxu ‘l quddiem,” irrimarka Pawlu. “Għalkemm kienu għaddew bosta snin minn meta Vassalli kiteb dan, anki f’żgħożiti stajt ninnota illi pajjiżi kien għadu nieqes bil-kbir mit-tagħlim tal-Malti. Fatt li kiddni ħafna. U minn dakinhar ‘l hemm bqajt nhewden xi stajt nagħmel jien sabiex nibdel din is-sitwazzjoni.”

Il-bniedem huwa xi ftit jew wisq il-prodott ta’ żmienu u probabbilment din il-ħeġġa lejn il-lingwa ta’ pajjiżu tnisslet f’Pawlu sforz il-moviment qawmien letterarju li kien qiegħed iseħħ f’dawk is-snin. Barra minn hekk, l-istudju tal-Istorja fl-Università ta’ Malta, laqqgħu ma’ bosta personaġġi li komplew influwenzaw il-fehma tiegħu. Sadanittant, kien hemm diġà xi individwi li kienu qed jippruvaw iwittu triq aktar soda għall-Malti u għall-qari tiegħu. Imma sfortunatament, dawn il-proġetti kienu qed ifallu wieħed wara l-ieħor u għalhekk Pawlu ħass il-bżonn li jgħarbel sewwa dan il-qasam qabel imidd passejh il-quddiem.

“Kien żmien meta kotba bil-Malti ftit li xejn kont issib. Iżda fuq kollox, il-Maltin ma kienu juru l-ebda ħajra li jaqraw bil-Malti u wisq inqas li jixtru l-kotba miktuba bil-Malti,” beda jfehemni Pawlu. “Għalhekk għall-ewwel iddeċidejt li nippubblika xi kotba skolastiċi ħalli nsir midħla ta’ x’kien jinvolvi l-pubblikazzjoni ta’ ktieb, fosthom kemm kien hemm spejjeż.”

Għalkemm huwa kien joqgħod Għawdex, Pawlu beda jistampa dawn il-kotba għand il-Lux Press f’Malta biex imbagħad ibiegħhom mill-ħanut Ideal Bookshop li kien jinsab Għawdex. Peress li dawn il-kotba skolastiċi kienu utli, huwa rnexxielu jbiegħhom u bis-saħħa tagħhom beda jintroduċi ruħu fil-qasam tal-pubblikazzjoni.

“Imbagħad imxejt għall-pass li jmiss fejn tħarriġt aktar fis-settur tal-kitba billi bdejt naħdem bħala korrispondent mal-Allied Malta Newspapers u kont nirrapporta dwar dak kollu li jseħħ f’Għawdex,” kompla jirrakkuntali Pawlu.

It-tielet pass kien jesiġi minnu deċiżjoni ferm aktar iebsa peress li huwa xtaq jistudja l-Istorja fl-Università ta’ Malta. “F’dak iż-żmien f’Għawdex kien hemm ftit li xejn opportunitajiet u jekk ridt tistudja kellek tinżel Malta għax lanqas is-servizz regolari tal-vapur li hemm illum ma kien jeżisti. Għalhekk jiena u marti Marija, flimkien mat-tliet uliedna Ginette, Anna Maria, u Joseph, inżilna ngħixu f’Malta sabiex jiena nkun nista’ nattendi l-università.”

Hawnhekk Marija, il-mara tiegħu, irrakkuntatli l-esperjenza diffiċli li kellha tgħaddi minnha meta wara li żewġha ggradwa fl-Istorja fl-1966, huwa wrieha x-xewqa li jibqa’ Malta, kemm minħabba li ried iwettaq il-ħolma li kellu u anki għax din il-gżira kienet ser toffri opportunitajiet aħjar lit-tlied uliedhom li issa kienu qed jikbru.

“Kien l-akbar xokk ta’ ħajti meta rrealizzajt li konna se nibqgħu Malta għax jiena minn dejjem kont marbuta ħafna m’Għawdex, il-post fejn trabbejt u għext, fejn kelli l-familja u l-ħbieb kollha tiegħi. Malta kienet pjuttost estranja għalija u domt sewwa sakemm aċċettajt il-ħajja hawnhekk. Infatti kienet weġgħa ta’ qalb kbira meta biegħejna d-dar li konna bnejna Għawdex fejn suppost kellna nirritornaw wara li jiggradwa Pawlu.”

B’danakollu, kif stqarr Pawlu stess, martu dejjem kienet ta’ sostenn kbir għalih u dan jiena stajt nikkonfermah meta osservajt kemm kienet infurmata tajjeb dwar ix-xogħol u l-kotba li ppubblika żewġha matul is-snin.

“Meta dħalt naħdem il-Polytechnic flimkien ma’ Johnny Sultana bħala librar, stajt insegwi parti oħra minn dan il-qasam,” kompla jgħidli Pawlu. “L-ewwel nett, hekk kif bdejna nikkatalogaw il-kotba ta’ din il-librerija, ma domtx ma ntbaħt li filwaqt li kotba bl-Ingliż kien hemm għażla tajba, dawk bil-Malti kienu joqogħdu kollha fi spazju ta’ ftit aktar minn xibrejn! Dan wera illi sa dak iż-żmien kien hemm selezzjoni wisq żgħira ta’ kotba bil-Malti. Min-naħa l-oħra osservajt illi l-istudenti ma tantx kienu jissellfu kotba, u bil-Malti ftit li xejn.”

Kien jidher biċ-ċar li jekk tassew ried jagħmel xi ħaġa, Pawlu kien ser ikollu bżonn ta’ kapital kbir u għalhekk dejjem kien jara x’ser jivvinta sabiex joqrob aktar lejn il-ħolma tiegħu. “Darba minnhom fl-1968 niltaqgħu mal-Prof. Oliver Friggieri fi Strada Rjali l-Belt,” ftakret Marija. “U hemm Pawlu fetaħ qalbu miegħu dwar din il-ħolma kbira li kellu, jiġifieri dik li joħloq klabb tal-qari tal-Malti u li jibda jippubblika ktieb bil-Malti kull xahar. Iżda Oliver dlonk urieh li ma kien jaqbel xejn ma’ din l-idea, l-aktar minħabba li dan kien konxju sewwa mid-diffikultajiet u r-riskji li dan ix-xogħol jinvolvi. Però ormaj kien tard wisq biex tipprova ddawwar il-ħsieb lil Pawlu u meta huwa beda jaħdem fuq il-proġett tiegħu, Oliver kien wieħed minn dawk li tawh daqqa t’id sabiex isib awturi tajbin.”

Infatti Klabb Kotba Maltin ġie stabbilit fl-1969 u l-ewwel ktieb li ġie ppubblikat fl-1971 kien Il-Gaġġa ta’ Frans Sammut, liema ktieb eventwalment kien inħadem ukoll bħala film. Iżda akkost li wasal s’hawn, bdew intoppi ġodda… “Fosthom tgħidx kemm irċevejna ittri psataż talli konna azzardajna noħorġu bil-kelma ‘klabb’ li skont uħud kienet forma mkissra tal-kelma ‘club’ bl-Ingliż,” qaltli Marija.

“Imbagħad jiena spiċċajt ġejt insulentat u mwaqqa’ għaż-żufjett meta mort quddiem xi membri tal-parlament b’dan il-ktieb sabiex nurihom b’din l-inizzjattiva tiegħi,” kompla Pawlu. “Dan mhux ktieb tiegħek, qaluli wħud minnhom. X’qed tagħmel hawn b’dan il-ktieb jekk m’intix l-awtur?! Naturalment mhux kollha kellhom l-istess reazzjoni, fosthom Ġorġ Borg Olivier li kien qabad u tani ċekk ta’ 90 lira Maltin bħala sostenn għal dan l-impenn tiegħi.”

Pawlu ma qatax qalbu u kompla bix-xogħol li kien daħal għalih. “Jien kont nemmen li jekk ma toħroġx ktieb bil-Malti b’mod regolari, il-Maltin ma kienux se jidraw jinteressaw ruħhom u jixtru dawn it-tip ta’ kotba. Għaldaqstant jiena ridt inderri lill-poplu tagħna u b’mod speċjali lill-membri li bdew jissieħbu ma’ Klabb Kotba Maltin, li dawn kienu ser jibdew isibu ktieb ġdid x’jakkwistaw fi żmien qasir. B’hekk, kien ser jiżdied ukoll l-interess lejn il-lingwa Maltija u l-qari tagħha.”

Intant it-tieni ktieb li ħareġ minn taħt idejh kien Mas-Sejħa tat-Tnabar li kien jikkonsisti minn ġabra ta’ poeżiji ta’ erbgħa poeti Maltin. It-tielet ktieb kien L-Għanja tas-Sienja li kien traduzzjoni għall-Malti ta’ Ġużè Aquilina tar-rumanz Le Chant de la Noria li nkiteb minn Laurent Ropa. Ir-raba’ wieħed kien Lejn Tnissil ta’ Nazzjon tal-Prof. Henry Frendo, f’liema ktieb Manwel Dimech issemma għall-ewwel darba bħala patrijott Malti… u l-lista tkompli.

“Kull pubblikazzjoni kienet tinvolvi spejjeż kbar u għalhekk ridt nara minn fejn ser inġib il-kapital. Biex nagħmel tajjeb għan-nuqqas jew għad-defiċjenzi tas-suq, mhux darba u tnejn li kellna nbiegħu xi proprjetà tagħna. Probabbilment ftit jirrealizzaw kemm dan ix-xogħol jinvolvi sagrifiċċji personali u minn dawn kelli nagħmel mhux ftit sabiex inżomm il-Klabb fuq saqajh. Kien għalhekk ukoll illi bejn l-1987 u l-1990 dħalt naħdem bħala direttur tal-Mediterranean Film Studios fejn fosthom kelli r-responsabbiltà li nsib postijiet ideali sabiex jinġibdu l-films fihom u nagħti pariri dwar l-istorja ta’ pajjiżna.”

Tkellimna dwar numru ta’ proġetti sinifikanti li kienu baqgħu fuq l-ixkaffa tal-awturi għal xi snin imma eventwalment tpoġġew fuq l-ixkafef tal-ħwienet wara li Klabb Kotba Maltin daħal għar-responsabbiltà tal-pubblikazzjoni tagħhom. Fost dawn kien hemm ix-xogħolijiet monumentali tal-Miklem Malti ta’ Erin Serracino Inglott li jikkonsisti f’dizzjunarju, monolingwi, mill-Malti għall-Malti li jagħtik it-tifsiriet mill-għeruq tal-kliem Malti, u s-sitt volumi tad-dizzjunarju Malti-Ingliż-Malti ta’ Joseph Aquilina.

Xi ħaġa oħra li Pawlu kellu jħabbat wiċċu magħha kienet iċ-ċensura ta’ wħud mill-kotba, fosthom dik ta’ Samuraj li nkiteb minn Frans Sammut u li għalih hu kien ingħata l-Premju Rothmans għal-Letteratura fit-taqsima tal-kitba kreattiva. Fatt kurjuż dwar dan il-ktieb hu li dan kien qed jifforma parti mis-sillabus tal-Malti imma tneħħa minnufih hekk kif ġie ċċensurat minħabba xi żewġ deskrizzjonijiet xotti xotti dwar is-sess.

Fi kliem il-Prof. Oliver Friggieri, Pawlu jista’ jitqies bħala “missier il-ktieb Malti modern” hekk kif hu ħadem biex inħolqot vetrina fejn l-awturi Maltin setgħu jippubblikaw ix-xogħolijiet tagħhom. Din kienet ukoll opportunità li permezz tagħha ċerti kittieba għamlu l-kuraġġ biex jippubblikaw kitbiethom u llum saru kittieba prolifiċi, bħal ngħidu aħna Trevor Zahra li mal-Klabb kien beda bil-kotba ta’ Kunċett u Marinton.

Maż-żmien, Pawlu ħass il-bżonn li jippubblika anki kotba b’lingwi barranin dwar Malta. “Parti mill-intwizzjoni ta’ missieri kienet illi huwa nduna bl-interess tal-barranin lejn l-istorja ta’ pajjiżna minħabba li Malta għandha storja sinifikanti mhux biss għalina l-Maltin imma anki f’kuntest ta’ storja ewropea u internazzjonali,” spjegali ibnu Joseph li llum imexxi dan il-Klabb. “Minn hemm huwa kompla jiżvolġi t-teorija tiegħu li kienet tgħid li kien inutli li tistampa kotba bil-Malti għall-Maltin biss. Kien jeħtieġ li s-suq jinfetaħ anki għall-barrani billi pajjiżna jimpenja ruħu li jippubblika kotba ta’ livell akkademiku għoli u anki ta’ preżentazzjoni professjonali. B’dan il-ħsieb missieri ħoloq is-sezzjoni MidSea Books Ltd u beda jistieden awturi u riċerkaturi barranin sabiex jiktbu dwar Malta. F’dak il-perjodu, din kienet xi ħaġa rari ħafna imma hu rnexxielu jqabbad anki din l-idea. L-ewwel ktieb ta’ dan it-tip kien miktub mill-medjevalista Anthony Luttrell dwar Ħal-Millieri. Minn hemm bdew resqin lejna aktar riċerkaturi, fosthom anki dawk Maltin.”

Fl-1992, Pawlu Mizzi ġie onorat bil-Midalja Għall-Qadi tar-Repubblika iżda kien għad fadallu ħafna aktar xogħol siewi x’jagħmel. Infatti fl-1999 huwa kompla jespandi bit-tielet sezzjoni tiegħu li semma Heritage Books. “Din għandha l-għan li tipproduċi kotba ta’ referenza bl-Ingliż li japplikaw għall-pubbliku in ġenerali,” infurmani Pawlu. “Infatti hawnhekk aħna naħdmu flimkien ma’ diversi aġenziji, fundazzjonijiet, mużewijiet u għaqdiet li għandhom x’jaqsmu mal-konservazzjoni tal-wirt storiku u kulturali.”

Illum li jgħodd l-84 sena, u wara li ppubblika madwar 1200 ktieb, staqsejt lil Pawlu jekk kienx iħossu sodisfatt li ħolmietu twettqet. “Naħseb li tajt kontribut fil-qasam tal-Malti,” stqarr Pawlu. “Imma ma nħossx li għandi nitkabbar bih għax nemmen li jien biss wieħed miż-żgħar nett. Għamilt dak li kelli nagħmel u kuntent ferm li ibni Joseph se jkompli jsaħħaħ warajja dak li bdejt jien. Inħossni sodisfatt li matul is-snin rajt bidla kbira pożittiva fejn jidħol il-Malti. Iżda fl-istess ħin hija traġedja li wara kważi 50 sena mill-ftuħ ta’ Klabb Kotba Maltin, riċentement qed jiġi nnutat illi l-qari bil-Malti reġa’ naqas qatiegħ. U mill-ġdid niftakar x’kien qal Vassalli u ma nistagħġibx il-għala r-riżultati tal-istudenti Maltin qegħdin imorru lura wkoll.”

“Il-ktieb minnu nnifsu sikwit jitqies bħala kumdità milli bħala bżonn,” kompla jfissirli Joseph. “Tixtrih jekk iħajjrek, jew jekk tinteressa ruħek fis-suġġett. Però anki jekk iħajjrek, mhux neċessarjament se tixtriħ għax ktieb tista’ tiddubbaħ jew tisselfu minn xi librerija jew mingħand il-ħbieb, tista’ tagħmlu fotokopja f’temp ta’ ftit minuti, u tista’ teħodlu ritratt. Jeżistu ħafna modi li jitfgħu lura lill-pubblikaturi u personalment kultant nara li ġejna f’sitwazzjoni agħar minn dik li beda minnha missieri. Ma ddejjaqniex il-kompetizzjoni ta’ oħrajn bħalna għax dik toħloq ambjent tajjeb sabiex tinżamm il-kwalità tal-prodott. Iżda fl-istess ħin, nixtiequ li l-awtoritajiet jirrikonoxxu aktar l-impenn u l-ispejjeż li jidħlu għalihom nies bħalna sabiex jippromwovu l-ktieb, bil-Malti u dwar Malta. Ngħidu aħna tkun tassew ta’ għajnuna għalina jekk dawk il-kotba li jinvolvu riċerka ta’ ċertu livell, jinżammu b’moratorju ta’ madwar 12 il-xahar, qabel dawn joħorġu fil-libreriji għall-użu tal-pubbliku.”

“Għamilna bosta sagrifiċċji sabiex nagħtu importanza lill-ktieb Malti. Nittama li t-triq li wittejna flimkien ma’ individwi oħra li bħalna ħabbew il-ktieb Malti tkompli tissaħħaħ għall-ġenerazzjonijiet ta’ warajna,” temm jgħidli Pawlu hekk kif it-tokki tqal tal-katidral nebbħuni li kien sar il-ħin.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI fit-Torċa tal-10 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.11 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Il-bikja ta’ ġnien Villa Frere

Fil-5 ta’ Marzu ta’ din il-ġimgħa sirt naf li kien qiegħed jiġi ċċelebrat il- 250 anniversarju mit-twelid ta’ Mikiel Anton Vassalli; personaġġ magħruf bħala ‘missier l-ilsien Malti’ minħabba l-kontribut kbir li ta biex il-Malti jsir lingwa nazzjonali. Fatt li tani x’naħseb ħafna għax proprju erbat ijiem qabel, jien inzertajt kont qiegħda f’post partikolari mmens li fih Mikiel Anton Vassalli min jaf kemm qatta’ żmien.

Villa Frere u John Hookham Frere

Għadilli ġieli smajt b’Villa Frere, ma kelli l-ebda idea fejn tinsab u daqstant ieħor ma kontx naf bil-ġnien tagħha li Vassalli jiftakru sabiħ daqs ġenna tal-art, filwaqt li llum huwa mitluq u fi stat ta’ abbandun. Infatti għall-ewwel, hekk kif il-Perit Edward Said u Peter Patrick Borg Ghigo stednuni biex nagħti titwila f’dan il-ġnien, ma tantx ħbatt nimpressjona ruħi wisq…. sakemm ħarsti waqgħet fuq it-tempju l-antik u l-arkitettura tal-madwar u hemm intbaħt li kienet ġejja xi storja interessanti. Iżda qatt ma bsart kemm! U hekk kif meddejt passejja proprju fil-mogħdijiet li mxew minnhom is-sidien ta’ dan il-post u anki Vassalli tagħna, ftit ftit bdejt niskopri l-istorja u d-destin ta’ dan il-lwog, sakemm f’għajnejja, l-istat imwarrab tiegħu ħa sura aktar romantika u stħajjiltni daqslikieku għal mument, kont sibt ruħi fi ġnien moħbi u msaħħar.

L-istorja li smajt jiena tibda mill-1821 meta John Hookham Frere, aristokratiku Ingliż, iddeċieda li jiġi jqatta’ ftit taż-żmien f’pajjiżna, peress li martu, il-Kontessa Elizabeth Jemima, kienet ma tiflaħx u t-tabib irrakkomandalha biex tmur tgħix f’xi pajjiż fil-Mediterran fejn l-ambjent kien aktar sħun. Minħabba li pajjiżna kien kolonja tal-Ingliżi, Hookham Frere kien għażel lil Malta minn inħawi oħra għax kien jippreferi joqgħod flimkien ma’ suditti oħra tal-Ingilterra. Inizzjalment huma marru joqogħdu fil-palazz Casa Correa fi Triq l-Ifran, il-Belt. Madanakollu wara ftit, huma sabu żewġt idjar imdaqqsa max-xatt tal-Pietà li kienu għall-kiri, u l-koppja Frere, flimkien ma’ oħt Frere u l-ħaddiema li kienu jieħdu ħsiebhom, marru jabitaw hemmhekk.

Għall-arja tal-baħar il-kontessa dehret li qed taqleb għall-aħjar u Frere li kien studjuż tal-klassiċi beda jorbot qalbu dejjem aktar ma pajjiżna, speċjalment meta sar jaf bl-istorja tagħna u wara li żar xi siti storiċi u arkeoloġiċi. Infatti, apparti li kien jaf sewwa bosta lingwi inkluż il-Grieg, il-Latin, it-Taljan, il-Franċiż u l-Ispanjol, huwa beda wkoll jitħarreġ fil-lingwa Maltija u fil-lingwi Ebrajċi. Sadanittant, huwa ttraduċa għall-Ingliż xi xogħolijiet letterarji klassiċi, li wħud minnhom illum jinsabu fil-Biblijoteka Nazzjonali. Ġewwa Villa Frere, hu kellu wkoll waħda mill-ifjen libreriji taż-żmien u mhux darba u tnejn li minħabba fiha kienu jżuruh diversi intelletwali anki minn pajjiżi barranin.

Intant, fl-1795 Mikiel Anton Vassalli kien lesta l-ewwel dizzjunarju bl-alfabet u l-grammatika bil-Malti. Iżda ħajtu nbidlet mill-lejl għan-nhar meta hu nqabad jgħin lill-Franċiżi biex jitkeċċew il-Kavallieri tal-Ordni minn pajjiżna, u ġie kkundannat sentejn ħabs fil-Forti Rikażli. Inħeles meta l-Franċiżi ħadu lil Malta fl-1798 imma dawn baqgħu f’Malta sentejn biss u meta bdiet il-ħakma tal-Ingliżi, Vassalli reġa’ nxteħet il-ħabs sakemm marad u wara ftit ġie eżiljat fi Franza. Huwa tħalla jiġi lura Malta għoxrin sena wara, fl-1820, sena qabel wasal Frere f’pajjiżna.

Probabbilment l-attrazzjoni li kellu Frere lejn il-lingwa Maltija, laqqgħet lil dawn iż-żewġ individwi flimkien. Ma damitx ma tnisslet ħbiberija ġenwina bejniethom tant li Frere għen lil Vassalli biex jippubblika l-kitbiet tiegħu ġewwa l-Ingilterra peress li f’Malta dan ma kienx possibbli. Kien ukoll bl-għajnuna ta’ Frere li Vassalli sar l-ewwel professur tal-Malti fl-Università. Frere ħaseb ukoll għall-edukazzjoni tat-tliet subien ta’ Vassalli meta hu kien f’qagħda finanzjarja wisq imwiegħra biex jgħin lill-uliedu. Il-ħbiberija bejn dawn it-tnejn tant kienet soda li baqgħet b’saħħitha saħansitra wara l-mewt ta’ Vassalli li seħħet fit-12 ta’ Jannar 1829. Fil-fatt, meta l-Kappillan irrifjuta li jagħti difna Kattolika lil Vassalli peress li dan għamel żmien jikkollabora mal-Protestanti, minnufih daħal Frere biex il-katavru tiegħu jindifen fiċ-ċimiterju li llum hu magħruf bħala Msida Bastion.

Ġara li f’Jannar tal-1831 mietet ukoll mart Frere u din ġiet midfuna biswit Vassalli. Il-familjari ta’ Frere talbuh bil-ħerqa biex jirritorna lura lejn pajjiżhom imma hu bl-ebda mod ma ried jitlaq minn Malta. Jingħad li waħda mir-raġunijiet setgħet kienet li mill-ġnien ta’ daru, huwa seta’ jilmaħ iċ-ċimiterju fejn kienet tinsab midfuna martu u b’hekk forsi kien baqa’ jħossha qribu. Mill-ittri ta’ oħtu naraw li għall-ewwel Frere waqa’ f’dieqa kbira iżda wara ftit hi u ħbiebu bdew jagħmlulu l-qalb sakemm reġa’ ġie f’tiegħu. Kien f’dan il-perjodu meta Frere iddeċieda li jibda joħloq ġnien sabiħ mix-xagħri li kien akkwista fit-telgħa tal-Qrejten.

Sa llum ma nafux min kien il-perit li għenu jifforma ġnien tal-meravilji fi 12 il-tomna raba’, fejn apparti l-pjanti, is-siġar u l-veġetazzjoni ta’ kull tip li ħawwel, hu bena wkoll numru ta’ kostruzzjonijiet mill-ifjen, fosthom żewġ tempji, pergola, funtani u għadd kbir ta’ ċisterni sabiex jiġbor l-ilma fihom. Fatt kurjuż huwa li waqt dawn ix-xogħolijiet, f’mument minnhom il-ħaddiema ta’ Frere iltaqgħu ma’ dagħbien li kien mimli bit-tafal u l-blat. Meta d-dagħbien beda jitbattal instab li din il-ħofra fil-forma ta’ lembut, kienet tinżel għal madwar 60 pied taħt l-art sakemm beda jippenetra l-ilma baħar li għamel impossibbli aktar tħaffir. L-element misterjuż dwar dan id-dagħbien kompla jikber meta fost il-materjal li tneħħa minnu, Frere sab ukoll ġebla li kienet tindika li ġiet maħduma mill-bniedem preistoriku. Huwa kien affaxxinat wisq b’din is-sezzjoni tal-ġnien, speċjalment meta ħabibu Giorgio Grognet de Vasse, webblu li dak id-dagħbien seta’ kien parti mill-leġġendarja Atlantis. Infatti biex jaqsam din is-sejba ma’ aktar nies, huwa ħaffer gallerija li minnha wieħed seta’ jittawwal fid-dagħbien u għamel il-ġnien tiegħu aċċessibbli għall-pubbliku.

Fl-1824 il-Gvernatur Ingliż kien ħatar lil Frere bħala president tal-kumitat responsabbli miċ-Ċentru tal-Industrija fil-Furjana li kellu l-funzjoni li jgħin lill-fqar u lil dawk bla xogħol. Fis-snin li kien ilu f’pajjiżna, Frere kien sar magħruf sewwa bħala filantropu kbir u infatti jingħad li parti mill-idea ta’ dan il-ġnien inħolqot f’moħħu sabiex bih huwa joffri x-xogħol lill-fqar. Infatti, minn dokumenti li nstabu jidher li hemmhekk Frere ħaddem mat-300 ġardinar. Aktar tard, meta fl-1837 faqqgħet il-kolera f’pajjiżna, huwa ta assistenza finanzjarja lill-eluf ta’ Maltin u bosta baqgħu jħabbtu l-bieb tal-villa tiegħu u jingħataw l-għajnuna minnu.

Iżda din id-dinja ma turi ħniena ma’ ħadd u f’Jannar tal-1839, Frere tilef lil oħtu Susan. Minn kitba tiegħu jidher li l-uġiegħ f’qalb Frere kien aktar akut minħabba li anki martu kienet mietet f’Jannar. Waqt nota tiegħu huwa ikkummenta li x-xahar ta’ Jannar kien sar wisq żmien melankoniku għalih. Mur għidlu li anki hu kellu jintemm proprju f’Jannar tal-1846!

Villa Frere u Edward Price

Mit-30 sena ta’ wara l-mewt ta’ Frere, ftit li xejn nafu x’sar mill-villa fejn kien jogħod, sakemm fl-1876, il-Konti Rosario Messina daħal għall-kirja tal-post. Fl-1885, bintu Giuseppina żżewġet lill-uffiċjal navali Edward Price u dawn marru joqogħdu f’din il-villa. Inzerta li Price kellu għall-qalbu ħafna l-ġonna u għalhekk hu ma damx biex intefa b’ruħu u ġismu biex jerġa’ jagħti l-ħajja lill-ġnien distint ta’ Villa Frere. Infatti huwa kompla jżid partijiet oħra ħelwin miegħu fejn fosthom huwa inkluda ġnien bi stil Ġappuniż, ġnien tal-kaktus, u ġnien tan-nani.

Il-post reġa’ ħa r-ruħ u ma damx biex sar attrazzjoni turistika. Xi artisti kienu jagħżlu lill-ġnien ta’ Villa Frere biex ipittru xeni mill-isbaħ, peress li l-post kellu veduti mill-aqwa tal-baħar u ta’ l-inħawi tal-madwar. Intant dal-ġnien tant akkwista fama li saħansitra ġew iżuruh żewġ irġejjen tal-Ingilterra Adelaide u Mary, u r-reġina tar-Rumanija, Marie. Fl-1930, ir-rivista prestiġġjuża Country Life ippubblikat artiklu dwar dan il-ġnien u din kompliet iżżidlu l-fama tiegħu meta xebħet it-tifsila tiegħu u l-esperjenza ġewwa fih ma’ pellegrinaġġ fl-essenza tal-ġmiel. Imn’Alla li din ir-rivista ippubblikat għadd ta’ ritratti mill-ifjen ta’ dan il-post għax destinu ma kienx fadallu wisq biex jinbidel kompletament. Infatti, il-leġġenda tal-ġnien ta’ Villa Frere intemmet meta mart Edward mietet sitt snin warajh, fl-1939, u l-proprjetà għaddiet f’idejn il-gvern Malti.

L-isfreġju ta’ Villa Frere

Waqt l-attakki tat-Tieni Gwerra Dinjija, Villa Frere intlaqtet bosta drabi u l-ġnien sar ħerba. Wara l-gwerra, il-qagħda soċjo-ekonomika tal-pajjiż ma tantx kienet tiflaħ tiddedika wisq interess għall-ġnien antik u fi żmien qasir, il-villa u parti mill-ġnien tagħha ġew mikrija lil terzi biex isir kummerċ fihom. Fl-1957 fin-naħa fejn dari kien hemm il-ġnien Ġappuniż, inbniet skola primarja, filwaqt li t-terrazzin romantiku li kien joffri xeni sbieħ tal-inħawi tal-madwar, twaqqa’ biex minfloku nbniet skola tan-nurses ħalli tingħaqad mal-isptar St Luke’s li fl-1930 kien inbena biswit il-parti ta’ fuq tal-ġnien ta’ Villa Frere.

Akkost li matul is-snin numru ta’ individwi li kellhom għal qalbhom il-wirt kulturali Malti u li kienu jafu b’dan is-sit, għamlu minn kollox biex dan jiġi protett, fl-1980 tgħattiet parti oħra tal-ġnien bil-konkrit sabiex fuqha jinżel il-helicopter li kien jagħti servizz ta’ emerġenza fl-isptar St Luke’s. Naturalment, apparti l-ħsara fl-ambjent tal-villa, ma setax jonqos li kull darba li dan il-helicopter jinżel fl-inħawi, il-vibrazzjonijiet tiegħu jkomplu jkabru aktar il-fdalijiet ta’ dan il-ġnien. Fl-1990 twaqqgħu l-istalel li kien hemm quddiem Villa Frere u minflokhom ittellgħu blokok kbar ta’ appartamenti. Fl-2008 il-MEPA skedat iż-żewġ tempji ta’ dan is-sit bħala Grad 1, filwaqt li l-ġonna ġew skedati fi Grad 2. Madanakollu dan ma sewa xejn biex iwaqqaf l-isfreġju li baqa’ jsir fuq dan il-post hekk kif fl-aħħar snin ġie deċiż li jinbena parking minflok id-dagħbien allavolja ġewwa fih kien għadu jidher il-lavur li kien għamel Frere. Infatti d-dagħbien intela’ bir-radam, inqered taraġ sabiħ li kien jgħaqqad it-tempju l-kbir mal-ġnien, il-fdalijiet ġew imbuttati b’gaffa l-ġewwa u magħhom iċċaqalu wkoll xi dekorazzjonijiet antiki li sa dak iż-żmien irnexxielhom isalvaw. Ħajt kiefer qata’ b’sikkina fl-ispirtu ta’ dan il-post, hekk kif partijiet mill-villa spiċċaw mifruda u sparpaljati. Sadanittant matul is-snin xi nies bdew jisirqu partijiet mill-fdalijiet ta’ din il-binja, mentri oħrajn ivvandalizzaw il-post għal darba darbtejn sabiex jaqalgħu l-bebbux minn taħt id-dekorazzjonijiet tal-ġebel storiku!

Friends of Villa Frere

Nistqarr li dawn il-ġrajjiet ħallewni bla kliem hekk kif flimkien ma’ Edward u Peter bdejt insegwi dak li kien għad fadal minn dan is-sit. F’dawn l-aħħar snin, dawn iż-żewġ individwi stinkaw qatiegħ biex joħolqu kuxjenza dwar Villa Frere bit-tama li jsalvaw almenu dak li kien fadal u biex jippruvaw iżommu l-attentati li jsiru kull tant żmien biex dan il-ġnien jinqered kompletament ħalli jinbidel fi blokok ta’ appartamenti.

Intant, bħalissa jidher li hemm interess biex jitneħħa l-ġnien ta’ Villa Ciantar liema proprjetà tinsab biswit Villa Frere. Apparti li tkun tassew ħasra li kieku dan jiġri peress li dan ġie mfassal bi stil barokk fi żmien il-Kavallieri u allura huwa aktar antik minn dak ta’ Villa Frere innifsu, il-qerda tiegħu tkun daqqa ta’ ħarta kbira għall-kuntest tal-ġnien ta’ Villa Frere li ormaj kważi ttiekel għal kollox.

Edward Said, li huwa perit rinomat fil-qasam tal-konservazzjoni, u li għamel studju dettaljat dwar Villa Frere, stqarr miegħi li jekk dan il-ġnien jintilef, miegħu nkunu tlifna wkoll parti sinifikanti mill-istorja tagħna, u mhux biss! Infatti mill-ġrajjiet li rrakkuntajt fuq, wieħed ma jdumx biex jagħraf li dan il-post iħaddan ukoll fih tifkiriet kulturali, soċjali, letterarji, filoloġiċi, arkitettoniċi, botaniċi, ortikulturali, ekoloġiċi u arkeoloġiċi. Sorprendentement il-ġnien, li minnu ormaj fadal biss madwar tliet tomniet, għadu jagħti l-ħajja lil numru ta’ pjanti u siġar li kienu tħawwlu b’tant għożża mis-sidien antiki tiegħu, fosthom prinjola sabiħa li parti minnha tkissret dan l-aħħar waqt maltempata qalila. Waqt li tnikkitt għall-prinjola, ħarsti waqgħet ukoll fuq palma twila, illum bla weraq xejn, għax hekk kif kienet għoddha għalqet il-mitt sena, din inħakmet mill-marda li qerdet għadd ta’ siġar oħra bħalha, u magħha ntemmet parti oħra mir-reminixxenza ta’ dawn il-ġrajjiet. Minflokha nħolqot xena oħra li tissimbolizza l-bikja ta’ dan il-post.

L-NGO Friends of Villa Frere twaqqfet bil-ħsieb li aktar nies isiru jafu dwar dan is-sit ħalli b’hekk tinħoloq aktar reżistenza kontra l-qerda tiegħu. Barra minn hekk, din L-NGO għandha l-għan li tipproteġi, tirrestawra u tikkonserva dan il-post. Fatt interessanti huwa illi huma rnexxielhom jagħmlu kuntatt ma’ xi dixxendenti tas-sidien l-antiki tal-post, fejn waħda minnhom, Josephine Tyndale-Biscoe, li hija n-neputija tat-tifla ta’ Edward Price, ippubblikat xi memorji tal-familjari tagħha fi ktejjeb bl-isem ‘A Lost Maltese Garden’.

Għal aktar informazzjoni dwar din l-NGO wieħed jista’ jibgħat email fuq villafrere@gmail.com

(Dan l-artiklu ġie ppublikat fis-sensiela ĠABRIET IT-TIFKIRIET (19 il-parti) fit-Torċa tad-9 ta’ Marzu 2014)

Share on Facebook

2014.03.09 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
MEMORJI STORIĊI F’TA’ BRAXIA

Il-ħajja tal-bniedem hija kumplimentari mal-bqija tan-natura u għaldaqstant għandha wkoll il-fażijiet tagħha: tibda mit-twelid, tkompli bit-tfulija, tiżvolġi fil-ħajja adulta, timxi għall-anzjanità u tintemm bil-mewt. Iżda l-mewt mhiex finali għax finalment hemm ir-reġenerazzjoni. U hekk kif l-ewwel xtieli żgħar ħadranin ifiġġu mill-ħamrija skura mxarrba wara li jkunu spiċċaw il-pjanti ta’ qabel, dawk li jemmnu, jifhmu li r-ruħ tal-individwu tkun imxiet għall-ħajja aħjar, dik eterna, filwaqt li l-ħajja ta’ dawk li jkun ħalla warajh tkompli għaddejja fid-diżinn maħluq għaliha. Madanakollu hemm ħaġa li tifridna mill-bqija tal-ħolqien: aħna l-bnedmin nibqgħu niftakru fl-antenati tagħha, tant li għal ħafna dawn jibqgħu bħallikieku ħajjin f’qalbhom. Finalment waħda mill-funzjonijiet taċ-ċimiterji hija proprju dik li jibqgħu jħaddnu l-memorja ta’ dawk li jkunu tbennu fil-qalbha t’arthom. Għaldaqstant, dawk li jieħdu ħsieb dawn il-lwogi jkunu qed jaċċertaw li dawk li għexu qabilna ma jintesewx. Dawn il-ħsibijiet tfasslu f’moħħi hekk kif dil-ġimgħa, biex nagħlaq l-aħħar artiklu ta’ Novembru, iltqajt ma’ Charles Gatt u ma’ Dr Alexander Welsh sabiex inżur għall-ewwel darba ċ-ċimiterji li jinsabu f’Ta’ Braxia fejn fosthom ġew anki midfuna prinċpijiet u prinċipessi magħrufa.

Dr Alexander Welsh, li huwa l-Viċi President tal-Assoċjazzjoni ‘The Friends of Ta’ Braxia’ huwa storiku li qatta’ l-biċċa l-kbira ta’ ħajtu jaħdem fuq diversi proġetti ta’ restawr f’pajjiżi differenti. Iżda hekk kif f’dawn l-aħħar snin huwa beda jgħix f’pajjiżna fehem illi: “F’Malta jeżisti wirt kulturali f’kull metru kwadru aktar minn imkien ieħor fid-dinja u biex ikompli jagħnih, dan il-wirt tħalla minn bosta kulturi differenti. Ngħidu aħna nisimgħu ħafna bl-arkeoloġija u bl-iskoperti mmensi tal-Eġittu imma dawn huma mxerrda ma’ firxa kbira ta’ art. Il-meravilja ta’ Malta hija li f’kull pass li tagħti fuq din l-art tiltaqa’ ma’ xi ħaġa ta’ valur storiku. Hija ħasra li forsi wħud mill-Maltin stess ma jintebħux u ma japprezzawx dan.”

Charles Gatt li huwa d-Direttur Eżekuttiv tal-Assoċjazzjoni u għamel snin jaħdem bħala arkitett navali, fissirli l-preġju taċ-ċimiterju prinċipali Ta’ Braxia: “Dan iċ-ċimiterju jmorru lura għas-seklu dsatax u fih ġew midfuna għadd ta’ individwi magħrufa li ffurmaw parti mill-istorja ta’ Malta. Għalhekk dal-post minbarra li jitlob rispett minħabba l-funzjoni tiegħu, jesiġi l-apprezzament peress li huwa ġawhra arkitettonika u monument storiku nazzjonali.”

Inġbarna bilqiegħda ġo kmajra li tintuża bħala l-uffiċċju tal-Assoċjazzjoni. Anki din il-kmajra kellha l-istorja interessanti tagħha.

“Snin ilu, din il-kamra kienet tifforma parti mid-dar ta’ John Mizzi li kellu arranġament biex jgħix proprju hawn fit-tarf taċ-ċimiterju ħalli jkun jista’ jieħu ħsieb dan il-post. Sfortunatament meta John ġie nieqes, iċ-ċimiterju f’Ta’ Braxia ntelaq għal rieħu, tant li finalment in-natura nnifisha ħabtet tipprova tidfnu taħt il-ħaxix, il-pjanti u s-siġar li bdew telgħin ma’ kullimkien.”

Ir-rakkont ta’ dan iċ-ċimiterju jeħodna lura lejn iż-żmien meta pajjiżna għadda taħt il-kuruna Ingliża fil-bidu tas-seklu 19.

“F’dak iż-żmien il-Kattoliċi Maltin kienu jindifnu taħt l-art tal-knejjes tagħhom u għalhekk dawn il-barranin li kienu jħaddnu reliġjon ieħor, ma setgħux jindifnu fl-istess postijiet. Mal-miġja tal-Ingliżi f’Malta bdew jiżdiedu r-residenti, l-vjaġġaturi, is-suldati, il-baħrin u n-negozjanti barranin li wħud minnhom mietu f’pajjiżna u għalhekk kellu jinstabilhom post fejn jindifnu. Għall-ewwel bdew jintużaw xi inħawi li kienu jinsabu ġewwa s-swar tal-Furjana sakemm matul is-snin dan id-dfin infirex u laħaq is-swar tal-Imsida. Eventwalment dan tal-aħħar ġie kkonsagrat bħala ċimiterju u huwa l-uniku wieħed li għad fadal mis-siti l-oħra. Infatti minflok iċ-ċimiterju kbir li kien jinsab fis-Sur tal-Kwarantina u dak aktar żgħir tal-Ortodossi Griegi, illum insibu l-art tal-lukanda l-ġdida Excelsior.

Meta ċ-ċimiterju li kien jinsab fuq is-swar tal-Imsida ntela’ kien hemm bżonn ta’ ċimiterju ġdid u fl-1857 intagħżlet biċċa art magħrufa bħala Ta’ Braxia li kienet viċin l-inħawi tal-Bieb tal-Bombi. Iċ-ċimiterju ġie diżinjat minn Emanuele Luigi Galizia (1830 – 1906) li kellu biss 25 sena dak iż-żmien (aktar tard hu kien responsabbli wkoll mid-diżinn taċ-ċimiterju tal-Addolorata). B’differenza taċ-ċimiterji ta’ qablu li kienu ssawru skont il-ħtieġa, dan kien ippjanat b’mod mirqum u li jilqgħek. Infetaħ uffiċċjalment fid-9 t’Ottubru 1857 bil-għan li jilqa’ fih nies minn kull reliġjon. Madanakollu inizzjalment dal-post ħa l-fama fost il-Maltin bħala ‘Tal-Protestanti’ u ħadd mill-Kattoliċi Maltin ma ried jindifen fih.”

Issa konna ħriġna nduru madwar iċ-ċimiterju prinċipali. Inzertat ġurnata sabiħa minn dawk li jaf jagħti biss pajjiżna u nistqarr illi li kieku ma kienx għal-lapidi, l-post aktar kien qisu xi ġnien kbir antik u sabiħ. L-għana ħlejju tal-għasafar kien qed jikser is-sikta solenni tal-post filwaqt li kien ukoll qed jostor taħtu l-ħoss tat-traffiku għaddej fil-qrib. Min jaf kemm il-darba għaddejt biswit dan il-post u qatt ma ntbaħt li hemm kien hemm lwog tant interessanti! Infatti minħabba s-siġar kbar tal-post, qatt m’għaraft li f’naħa minnhom kien hemm kappella mdaqqsa li apparti li kienet qed iżżejjen l-inħawi, kellha wkoll nisġa ħelwa ta’ storja ta’ mħabba msawwra fiha.

“Il-kappella taċ-ċimiterju Ta’ Braxia hija partikolarment interessanti minħabba li hija l-uniku eżempju arkitettoniku tal-istil ‘High-Gothic’ f’Malta. Inbniet minn Sir Arthur Hamilton Gordon K.C.M.G li kien magħruf ukoll bħala Lord Stanmore u kien għamel żmien bħala gvernatur ta’ New Brunswick, Trinidad, Mauritius, Fiji, New Zealand u Ceylon. Il-kappella kellha tkun bħala tifkira ta’ martu Rachel Emily Hamilton Gordon li waqt li kienet fuq vjaġġ minn Ceylon lura lejn id-dar tagħha fl-Ingilterra, inħakmet minn marda qalila u kellha titniżżel hawn Malta fejn mietet fis-26 ta’ Jannar 1889 fl-età ta’ 60 sena. John Loughborough Pearson, perit magħruf ħafna f’Londra u li kien jispeċjalizza fil-bini tal-knejjes, ġie mqabbad jiddiżinja din il-kappella li fuq in-naħa ta’ wara tagħha kellha tinkorpora l-qabar tal-mara.”

Għalkemm din il-kappella hija xempju ta’ kif mill-mewt ma jiskappa ħadd, fl-istess ħin hija tikkonferma mill-ġdid li dawn il-postijiet għandhom ħabta jfakkruk aktar fl-imħabba milli fil-mewt, jekk tiftaħ biżżejjed qalbek għalihom. L-istess kif jagħmel il-monument maestuż ta’ Olof Fredrik Gollcher, li l-bust tal-bronż tiegħu jserraħ fuq kolonna twila tal-irħam, bi xbieha mnikkta femminili tal-bronż taħtu. Daqstant ieħor l-oqbra tal-prinċpijiet u l-prinċipessi Poutiatine li għal xi żmien kienu gawdew mir-rifuġju ta’ pajjiżna; il-prinċipessa Nathalie Poutiatine li mietet fil-21 ta Jannar 1984 kienet iżżewġet lill-Malti Edgar Tabone u min jaf kemm ferrħet nies biż-żfin tagħha fit-teatri tagħna, filwaqt li finalment kienet ukoll hi li rawwmet oħrajn f’dan il-qasam meta fetħet l-ewwel skola tal-ballet klassiku f’pajjiżna.

“Hawn minn kull xorta ta’ nies midfuna hawnhekk: maġġuri, ġenerali, suldati, isqfijiet, reverendi, negozjanti, vjaġġaturi, eċċ. Preżentement hawn madwar 5000 persuna midfuna f’dan il-post li ħafna minnhom għandhom storja interessanti bħal Grabiel Vassalli li kien it-tifel il-kbir ta’ Mikiel Anton Vassalli, Lord Moynihan li kien missier it-tabib ta’ Churchill u Mary Olga Katherine Mills li kienet waħda mill-pijunieri tal-fidi Bahá’í. Nistgħu ngħidu li żewġ terzi minn dan iċ-ċimiterju huwa storiku filwaqt li l-bqija għadu jintuża sal-llum.”

Infatti huma għarrfuni li hemm lista twila ta’ nies, saħansitra Maltin, li llum jixtiequ jindifnu f’dan il-lwog. Madanakollu bħalissa m’hemmx aktar oqbra ġodda għalkemm qed isiru xi diskussjonijiet mal-gvern dwar dan il-qasam. Huma wrewni l-passaġġi wiesgħa li huwa mogħni bihom iċ-ċimiterju li għalkemm fil-preżent qed isebbħu l-post, parti minnhom tista’ sservi bħala spazju għal oqbra ġodda. L-art taċ-ċimiterju hija tal-gvern għalkemm l-oqbra huma privati u s-sidien għandhom id-dritt li jidfnu l-familjari tagħhom hemm. Matul it-triq Charles u Alexander bdew juruni s-sinjali tal-ħsara li ħalliet warajha t-tieni gwerra dinjija.

“Dal-post intlaqat diversi drabi mill-bombi li twaqqgħu fuq il-pajjiż. Ħafna mil-lapidi nkinsu mal-art bil-blast tagħhom filwaqt li oħrajn tqattgħu bis-shrapnel tal-bombi. Ammont konsiderevoli minn din il-ħsara ġiet irrestawrata lura imma kif qed tara, għad hemm ħafna aktar x’isir.”

Peress li dan iċ-ċimiterju kien għamel żmien mitluq, il-kundizzjoni tiegħu kienet tbikkik u mhux darba u tnejn li ġew xi barranin biex iżuru l-antenati tagħhom u tkażaw bis-sitwazzjoni li kien jinsab fih. Finalment fl-2001 ġiet imwaqqfa l-Assoċjazzjoni ‘The Friends of Ta’ Braxia’ li tifforma parti mill-NGO Din L-Art Ħelwa. Il-President ta’ din l-Assoċjazzjoni huwa l-imħallef Maurice Caruana Curran li huwa wkoll il-president fundatur ta’ Din L-Art Ħelwa.

“B’kollaborazzjoni ma’ Din L-Art Ħelwa u mad-Dipartiment tas-Saħħa sar ftehim biex jinħarġu fondi sabiex jiġi restawrat dan il-post. Permezz ta’ xi voluntiera minn Din L-Art Ħelwa u anki ta’ xi individwi oħra u bl-għajnuna ta’ xi benefatturi bħall-familja Gollcher, inbeda x-xogħol biex jitnaddaf il-post u biex tiġi rranġata ċertu ħsara strutturali u arkitettonika, kemm minħabba t-tkissir li ħalliet warajha l-gwerra u li kienet baqgħet ma ġiet irranġata qatt u anki d-danni kkaġunati mill-mogħdija taż-żmien. Illum, għaxar snin wara, daċ-ċimiterju jinsab f’qagħda ħafna aħjar milli sibnih fejn fosthom installajna wkoll is-sistemi tal-ilma u d-dawl u xi servizzi oħra li jistgħu jinqdew bihom dawk li jiġu jżuru l-post. Imma l-kobor tal-post jirrikjedi ħafna fondi għaż-żamma tiegħu u għall-bqija tax-xogħol li għad fadal isir fih. Il-membri tal-Assoċjazzjoni jħallsu miżata ċkejkna biex jgħinu f’dan u uħud minnhom jinġabru magħna kull nhar t’Erbgħa biex naraw x’għandu bżonn isir u nagħmlu xi manutenzjoni fiċ-ċimiterju. Nixtiequ ħafna li kellna aktar fondi u voluntiera biex inwettqu dak kollu li hemm bżonn!

Ma rridux ninsew insemmu lil individwi bħal-Maġġur Anthony Camilleri li huwa d-direttur u t-teżorier tal-Assoċjazzjoni, għall-għajnuna u l-pariri tiegħu rigward l-aspett militari, u lil numru ta’ persuni oħra li għenuna biex nidentifikaw lil kull min jinsab midfun f’dan iċ-ċimiterju, tant li llum jiġu numru konsiderevoli ta’ nies biex ifittxu jekk l-antenati tagħhom jinsabux midfuna hawn. Ta’ min jgħid ukoll illi dan iċ-ċimiterju jaqa’ taħt is-superviżjoni tad-Dipartiment tas-Saħħa, filwaqt li d-dokumentazzjoni uffiċċjali tad-dfin jinżammu fl-uffiċċju taċ-ċimiterju tal-Addolorata.”

Iżda kien għad fadal aktar x’niskopri f’dan il-post, hekk kif wara entratura ċkejkna maqtugħa f’ħajt apparti, Dr Welsh urieni ċimiterju żgħir ieħor fejn fih dari kienu jindifnu l-Lhud. Huwa għaddieli rivista bl-informazzjoni dwaru miġbura minn Alan Keighley.

“Għal dawn l-aħħar 3000 sena kien hawn għadd ta’ Lhud joqogħdu fil-gżejjer Maltin, għalkemm teżisti ftit li xejn informazzjoni dwarhom f’dawn is-snin bikrin. Huwa mill-14-il seklu ‘l fuq li nibdew insibu xi dettalji dwar il-komunità Lhudija f’Malta. Fiż-Żmien Nofsani kien hawn numru sostanzjali ta’ Lhud f’Malta, tant li f’perjodu minnhom, madwar terz tal-popolazzjoni tal-Imdina kienet Lhudija. Fl-1492, il-Lhud sfaw imkeċċija minn Malta minħabba l-Inkwiżizzjoni Spanjola. Aktard tard, fl-era tal-Kavallieri ta’ San Ġwann, il-Lhud spiss kienu jittieħdu lsiera minħabba li kienu jitħallsu flus tajba għal-ħelsien tagħhom. Kien hawn numru ta’ ċimiterji f’Malta għal dawk il-Lhud li kienu jmutu fil-pajjiż u fl-1784 infetaħ wieħed fil-Kalkara. Meta l-Franċiżi daħlu Malta fl-1789, Napuljun ordna li l-Lhud, li ħafna minnhom sa dak iż-żmien kienu meqjusa bħala skjavi, kellhom jibdew jitqiesu bħala ugwali mal-bqija tas-soċjetà. Meta f’Settembru tal-1800 waslu l-forzi Ingliżi f’Malta, il-Lhud setgħu wkoll jipprattikaw it-twemmin tagħhom fil-beraħ.

Jingħad li għall-ħabta tas-sena 1827, waqt li Sir Moses Montefiore, li kien sinjur kbir u filantropiku Lhudi, kien qiegħed għal btala f’Malta, il-komunità Lhudija talbitu jgħinhom biex ikollhom post ieħor fejn setgħu jindifnu peress li ċ-ċimiterji ta’ qabilhom kienu qed jintlew. Huwa tkellem mal-Gvernatur Ponsonby u dil-biċċa art żgħira f’Ta’ Braxia ġiet akkwistata u llum hija proprjetà tal-komunità Lhudija.”

Dr Welsh qalli li meta hu u martu raw dan il-post għall-ewwel darba, lanqas biss kellhom idea x’kien. Dak iż-żmien Dr Welsh kien responsabbli mit-tim li kien qiegħed jieħu ħsieb ir-restawr f’Ta’ Braxia u din il-biċċa art kienet miżgħuda bis-siġar u l-pjanti slavaġ li kienu għattew l-oqbra u l-monumenti kollha taħthom.

“Meta l-post beda jitnaddaf għarafna li kien ċimiterju Lhudi. Għall-ewwel konna xi ftit konfużi peress li ċerti iskrizzjonijiet li kienu baqgħu leġġibbli kienu miktuba bil-lingwa Taljana filwaqt li oħrajn kienu bil-lingwa antika Ebrajka. Iżda permezz tal-għajnuna tal-istoriku militari Alan Keighley irnexxielna nidentifikaw 120 qabar u permezz tal-lapidi stajna nagħtu isem lil 56 persuna li jinsabu midfuna f’dan il-post. Madanakollu l-iskrizzjonijiet bil-lingwa antika Ebrajka għadhom qatt ma ġew tradotti għax jidher li dil-kitba tmur lura ferm.

Sal-1880 dan iċ-ċimiterju ntela’ wkoll u għalhekk infetaħ ċimiterju ieħor għal-Lhud fil-Marsa. Jidher li biż-żmien dan il-post intesa, tant li llum ftit li xejn jiġu jżuruh filwaqt li eżatt miegħu ttella’ bini kbir li kompla jisraq mill-karattru tas-sit.

Xorta waħda, kif qed tara, kemm dan iċ-ċimiterju tal-Lhud u anki ċ-ċimiterju prinċipali f’Ta’ Braxia, qed jinżammu fl-aħjar stat possibbli permezz tal-għajnuna imprezzabbli tal-voluntiera, li mingħajrha bla dubju, dawn il-postijiet ma jkunux daqstant miżmuma.”

Bqajt indur għal ftit ħin ieħor waħdi fiċ-ċimiterju prinċipali sabiex nosserva, niġbed ir-ritratti u nifhem aktar dik l-informazzjoni li kont għadni kif ġbart. Fosthom, biswit xi lapidi tal-oqbra fuq in-naħa ta’ wara taċ-ċimiterju, innutajt parti minn ħajt imwaqqgħa li ċertament ikerraħ dal-post li jixraqlu ħafna aktar dinjità. Tgħaġġibni dil-ħelwa Malta tiegħi kemm kapaċi tissorprendini kull darba. U kważi nitnikket meta nintebaħ li tant hawn postijiet u ġrajjiet li ma nafx bihom, li ħajja waħda mhux ser isservini biżżejjed biex niskoprihom kollha! Almenu qalbi tistrieħ meta nifhem li permezz ta’ dawn l-artikli nista’ naqsam dan it-tagħrif magħkom bit-tama li nqanqal l-imħabba u l-kilba għal aktar għarfien fostkhom, b’mod speċjali fost iż-żgħażagħ tagħna li għad xi darba jkomplu warajna.

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-27 ta’ Novembru 2011)

Share on Facebook

2011.11.27 / no responses / Category: Torca - Perspettivi