Prof. Anthony Bonanno

Posts Tagged ‘Prof. Anthony Bonanno’

STEDINA FIL-VILLA RUMANA TAŻ-ŻEJTUN

F’dawn l-aħħar ħmistax ingħatajt l-opportunità li nipparteċipa fi skavi arkeoloġiċi proprju fis-sit fejn sentejn ilu kont mort nara x-xogħol li kien sar biex nagħmel feature għal dil-gazzetta. Bilkemm stajt nemmen illi x-xewqa li ħassejt dakinhar biex ninżel inħaffer mal-gruppi li kien hemm hemm, issa kienet ser titwettaq! Mort armata b’ħafna ħeġġa u fl-istess ħin bi preokkupazzjoni dwar jekk kontx kapaċi nagħmel xogħol bħal dan. Finalment ikolli nistqarr li dawn il-ftit ġranet niskava kienu rivelatorji ħafna u anki speċi ta’ sfida biex nara jekk wara kollox dan il-qasam kienx jgħodd għalija jew le. Kull ġurnata ġabet żvolġiment ġdid magħha u ċertament issa nħossni mmaturajt ħafna iżjed f’das-suġġett. Flimkien magħkom ser naqsam xi esperjenzi tiegħi u ta’ sħabi, iżda idealment għandkhom tiġu intom stess taraw b’għajnejkhom nhar is-Sibt 9 ta’ Lulju 2011, bejn it-8:30am u l-11.30am hekk kif aħna qed nistednukhom biex indawwrukhom mas-sit ħalli nfhemukhom x’qegħdin nagħmlu u x’qegħdin insibu. Min jaf? Forsi s-sena d-dieħla jkun hemm xi ħadd minnkhom magħna…

Il-post magħżul għal dawn l-iskavi kien is-sit tal-villa Rumana li jinsab fl-artijiet tal-iskola sekondarja tal-bniet, Carlo Diacono fiż-Żejtun. L-ewwel traċċi ta’ binjiet antiki f’dawn l-inħawi kienu ġew skoperti fl-1960 waqt li kienet qed tiġi ppreparata l-art sabiex tinbena skola ġdida f’dan il-villaġġ. Fl-1964 saru xi skavi arkeoloġiċi fejn instabet ġiebja kbira, xi kanali li jagħtu għaliha u biċċa art pavimentata bil-ġebel. Fl-1972 l-iskavi komplew u did-darba nstab xi apparat li kien jintuża fi Żmien ir-Rumani sabiex jiġi prodott iż-żejt taż-żebbuġa. F’dan il-perjodu, instabet ukoll ġiebja oħra u żewġ fosos maqtugħin fil-blat mimlija bil-fuħħar ta’ Żmien il-Bronż. Ix-xogħolijiet tal-iskavar komplew f’fażijiet qosra sas-sena 1976 fejn dawn indikaw illi l-fdalijiet kienu ta’ villa Rumana li kellha parti residenzjali u parti oħra fejn kienet issir il-produzzjoni tal-għasir taż-żejt taż-żebbuġ. Sfortunatament rapport dettaljat ta’ dawn l-iskavi qatt ma ġie ippubblikat iżda bejn l-2006 u l-2009, l-iskavi għaddew f’idejn id-Dipartiment tal-Klassiċi u l-Arkeoloġija tal-Università ta’ Malta fejn issa l-għan aħħari ser ikun li l-informazzjoni kollha dwar ix-xogħol u s-sejbiet ta’ dan is-sit eventwalment jiġu ppubblikati f’rapport dettaljat.

Fl-ewwel ġurnata tal-iskavi laqgħuni t-tined ħodor li kienu qed jimmarkaw l-inħawi fejn konna ser naħdmu u li kienu wkoll qed joffrulna kenn mix-xemx qalila li fi ftit siegħat kienet ser tibda taħkem dak il-lwog. Ilbist l-ilbies protettiv: kappell f’rasi, nuċċali tax-xemx, ingwanti tax-xogħol u protezzjoni ma’ rkubbtejja. Kemm oġġetti ingumbranti, ħsibt għall-ewwel, sakemm beda x-xogħol tassew u f’qalbi rringrazzjajt lil min kien issuġġerihom. Flimkien ma’ sħabi l-oħra, meddejt għonqi biex nibdew ix-xogħol ta’ dan l-iskav. Xi ġranet qabel, xi ħaddiema mill-HSBC u numru ta’ studenti mill-kors tal-arkeoloġija, kienu marru jneħħu l-veġetazzjoni li kienet kibret fuq il-post u b’hekk stajna naħdmu aħjar. L-ewwel parti tax-xogħol kien jikkonsisti fit-tneħħija tal-materjal li kien twaddab fuq il-fdalijiet arkeoloġiċi mit-tim li kien qed jaħdem hemm sentejn ilu. Inizzjalment bqajt bla kliem meta sirt naf dan, imma Dr Nicholas C Vella li flimkien mal-Prof. Anthony Bonanno kien qed imexxi dawn l-iskavi, ikkonfermali li ma kienx jeżisti metodu ieħor biex post bħal dan jiġi konservat mill-elementi. Nistqarr li ħassejt demmi jiqras meta kompla jinfurmani li hekk kif inlestu did-darba, anki aħna konna ser nerġgħu ngħattu kollox mill-ġdid!

“Jekk ma jkollokx mod kif tipproteġi s-sit għall-futur, l-aħjar metodu huwa li tgħattih għax ara per eżempju, hemm wara, fejn ma tgħattiex, xi problema kbira hemm! Idealment tgħatti kollox u infatti nixtieq ħafna li hawn jintela kollu bħal ma kien fl-antik, meta ma kien jidher xejn. Minkejja dan, qatt mhu ser jirnexxielna nagħmlu hekk għax m’għandnix biżżejjed materjal,” fissirli Dr Vella.

Id-daħka li kelli fuq wiċċi fil-bidu bdiet togħsfor imma rassejt snieni bit-tama li nifhem aħjar aktar ma jgħaddi l-andament tal-iskavi. Barmil wara barmil ta’ trab u ġebel bdew jintremew il-barra mis-sit u f’ħin minnhom qisni iddubitajt li xi darba ser naslu sal-qiegħ. Imma l-ħeġġa tan-nies madwarek tinkuraġġik tagħti daqqa oħra ta’ pala u ġġorr barmil ieħor, sakemm finalment tfaċċat ix-xibka ħadra li kienet qed tgħatti l-wiċċ tal-iskavi u kien f’dan il-waqt li bdejt intiegħem l-ewwel kilba għall-iskopertà.

Inqsamna fi gruppi. Jiena kont fin-naħa mmarkata ‘D’ fejn mid-dettallji li ngħatajna, fil-passat kienet instabet ġiebja kbira li qatt ma ġiet skavata qabel, peress li kienet ikkunsidrata bħala riskjuża. Maxine Anastasi, esperta fil-qasam tal-fuħħar u waħda mill-mexxejja tal-gruppi waqt l-iskavi, infurmatni wkoll li f’dawn l-aħħar snin, fil-parti ‘tagħna’ kien instab numru konsiderevoli ta’ fuħħar taż-Żmien Puniku li jmur lura għal madwar ir-4 seklu Q.K. Mill-2006 ‘l hawn saru diversi investigazzjonijiet ta’ din in-naħa però l-iskop prinċipali għal dis-sena kien li nkomplu neskavaw il-mili li kien hemm madwar l-entratura tal-ġiebja.

Taħt id-direzzjoni ta’ Dr Dennis Mizzi bdejna nnaddfu din il-parti billi nikinsu l-wiċċ tas-sit ħalli nkunu nistgħu nifhmu aħjar kif għandna nimxu. Fuq kollox kellna nagħrfu s-saffi differenti li jindikaw perjodu minn ieħor, inizzjalment billi bdejna nqabblu l-pjanta li kienu ħallew l-iskavaturi ta’ l-2009 u mbagħad anki permezz ta’ modi oħra fostom billi skavajna b’reqqa u f’każi oħra, xarrabna l-art ħalli joħorġu aktar il-kuluri varji tal-ħamrija jew tat-trab. Fil-bidu, bħala studenti tal-ewwel sena, konna kemmxejn mitlufin. Imma Jessica, li għadha kif lestiet it-tielet sena tal-istudji tagħha fl-arkeoloġija, malajr għamlitilna l-qalb hekk kif rajniha ma taqta’ qalbha minn xejn u tmidd idha għal kull biċċa xogħol li tinqala’. Sirt naf li din kienet it-tielet darba li Jessica kienet qed tieħu sehem f’xogħol ta’ skavar arkeoloġiku.“Jiena noħlom bihom l-iskavi għax f’dawn il-ftit ġimgħat fis-sena nkun nista’ nipprattika dak kollu li nkun studjajt dwaru fil-kotba. Hekk biss tifhem l-għerq ta’ dax-xogħol u allura l-opportunità trid taħtafha. Mill-iskavi jibda kollox fl-arkeoloġija u għaldaqstant nemmen li student f’dan il-qasam li ma jipparteċipax fl-iskavi, jkun qed jitlef ħafna.”

Staqsejtha jekk qattx kienet sabet xi ħaġa interessanti waqt l-iskavi tagħha u mill-ewwel semmietli skopertà fis-sit ta’ Għar ix-Xiħ ġewwa Għawdex. “Wara ġimgħa nħaffer u ma sibt xejn, f’ħin minnhom, is-sena li għaddiet, proprju fl-Imnarja, tfaċċat munita f’idejja u l-agħa li qamet madwari ma ngħidlekx! M’għandix idea ta’ liema sena kienet il-munita għax naturalment kellha bżonn titnaddaf qabel. Imma lanqas tant gawdejtha taf, ftit minuti kollox, u malajr ġie Dr Vella li ħatafhieli minn idi biex jara x’kienet!”

Hekk bdew għaddejjin il-ġranet fejn ftit ftit bdejna niġu introdotti, din id-darba b’mod prattiku, għall-metodoloġija tal-iskavar arkeoloġiku. Ma tridx taqta’ qalbek fil-bidu u jeħtieġ li tkun tħobb tassew dan il-qasam għax ix-xogħol fiżikament kemmxejn skabruż, speċjalment meta tkun qed tħaffer jew tnaddaf il-qiegħa għarkubbtejk taħt is-sħana tas-sajf Malti. Psikoloġikament tkun trid iżżomm moħħok hemm biex tifhem sewwa x’għandek tagħmel u fl-istess ħin trid tidra l-karattri differenti ta’ sħabek sabiex kollox jimxi ħarir. Sa mn’Alla li jkun hemm xi wieħed bħal Mark ‘l Għawdxi li għal taparsi konna qisna kelb u qattus bejnietna bl-iskuża biex ngħidu xi ċajta ‘l hemm u ‘l hawn. U sadanittant maż-żmien sirna ħbieb ilkoll.

Skont Graziana dawn l-iskavi kienu ta’ siewi biex neħħewlha l-istress li ħolqu l-eżamijiet. Min-naħa l-oħra Bernard stqarr li għalkemm sab ix-xogħol fiżikament impenjattiv, l-istennija minn mument għall-ieħor li ser isib xi ħaġa, nessietu d-diffikultà kollha. Indubbjament, hekk kif jibdew l-iskavi, bosta studenti jibdew japprezzaw ħafna aktar il-preġju ta’ dan ix-xogħol. Infatti Annalise żvelat li tixtieq tagħmel erbgħa ġimgħat minflok ħmistax biss peress li fil-bidu għamlet numru ta’ ġranet tnaddaf is-sit u ħasset li ma tantx kellha ħin tiskava. L-istess Christine, li hekk kif bdiet tiskava bdiet tħossha aktar ħerqana biex tieħu sehem f’dax-xogħol. Għal Chantal dil-ġibda tinsab fit-twemmin li hemm xi ħaġa antika li ilha mirduma għal bosta snin f’post partikolari u qed tistenna proprju lilha biex issibha. Għalkemm anki Kyle jieħu gost jiskava jidhirlu illi meta ma jsib xejn, iħossu daqsxejn frustrat u fil-fatt jippreferi jieħu l-livelli tal-oġġetti li jinstabu u tas-sit innifsu permezz tat-theodolite. L-istess Rebecca imma hi tippreferi wkoll tiddiżinja l-pjanti. Grace ukoll għandha għal qalbha l-kejl u l-iddiżinjar tal-pjanti però l-aktar li tapprezza hija l-armonija tax-xogħol bħala grupp fejn għaliha, l-aktar ħaġa importanti u essenzjali hija li kulħadd jaħdem flimkien. Hija sabet ukoll li din l-esperjenza kienet ukoll kruċjali sabiex tikkonferma dak li kienet taħseb li hi l-arkeoloġija. U kif jgħidu, mitt bniedem, mitt fehma għax imbagħad Felix li huwa student Ġermaniż, saħaq li għalkemm f’din l-esperjenza tgħallem ħafna għax kellu ċ-ċans li jipprattika dak li tgħallem waqt il-lekċers u ħa anki gost jiskava, madanakollu l-fatt li jrid iqum tant kmieni u t-tip ta’ xogħol involut, urewh biċ-ċar li l-linja tal-arkeoloġija ma tgħoddx għalih.

Iżda Dr Mizzi fehemni illi “Anki jekk finalment dan il-qasam tal-iskavar wieħed iħoss li ma jgħoddx għalih, xorta waħda jista’ jaqbad triqat oħra fl-arkeoloġija. Madanakollu l-fatt li almenu jkun ipparteċipa għal staġun wieħed fi skavi, jagħtih aktar għarfien dwar kif isir dax-xogħol. B’hekk meta studjuż ikun qed jaqra jew jistudja rapport arkeoloġiku, huwa jkun konxju biżżejjed taħt liema kundizzjonijiet saru l-iskavi, kemm hi kbira l-possibilità li twettqu xi żbalji, ikun jista’ jifhem aħjar kif jinterpreta s-simboli tal-pjanti u anki liema oġġetti nstabu tassew u liema minnhom huma rikostruzzjoni.”

Kif konna fid-daqqa, staqsejtu jekk iħossux inkwetat li aħna l-istudenti l-ġodda nagħmlu xi żball waqt l-iskavi? “Mhux daqshekk. Kif stajt tinnota inti, jiena nqatta’ ħafna mill-ħin nosserva x-xogħol li jkun qiegħed isir u nkun qed nevalwa mhux biss x’ikun qed jagħmel kull student fir-roqgħa tiegħu imma anki x’qiegħed jagħmel f’relazzjoni mal-bqija tas-sit. Peress li l-arkeoloġija hija proċess li jieħu ħafna żmien, l-iżbalji rari jkunu serji u jkunu jistgħu jiġu rekuperati b’modi oħra.”

Kont naf li x-xogħol tal-arkeoloġija huwa metikoluż imma trid tippruvah biex tifhem aħjar il-paċenzja u d-dixxiplina li jirrikkjedi minnek, fostom meta tilmaħ xi biċċa fuħħar sabiħa sporġuta ħdejk u għal raġuni jew oħra ma jħallukx taqlagħha. Infatti hemm żewġ biċċiet hekk li qed jifnuli qalbi bħalissa meta nħares lejhom u jdejja jikluni biex inħaffer madwarhom ħa nara x’inhuma imma s’issa hemm għadhom u ħadd ma azzarda jmisshom! Hija interessanti li waqt dawn l-iskavi innutajt xi ħaġa li tittieħed u tinżillek ġol-vini, aktar ma ddum hemmhekk. Hekk kif xi ħadd isib ruħu qed iħaffer xi ħaġa mhux tas-soltu u javża lill-oħrajn biha, arana nsiru qisna grupp Draculi li qed jaraw xi għonq ta’ xi verġni u kollha jibdew jixxenqu biex jixorbulha demmha. U fil-fatt miskin int jekk tħalli l-post waħdu għax wara ftit tal-ħin issib l-oġġett skavat u lest minn ħaddieħor, qed jistenniek sabiħ sabiħ barra ġo xi borża immarkata u nnumerata!

Għax għalkemm l-iskavi huma interessanti u bosta drabi neċessarji biex wieħed jifhem is-sit, l-arkeoloġist irid iżomm dejjem quddiem għajnejh li meta jħaffer, huwa qed jeqred saff stratigrafiku wara l-ieħor u qatt aktar ma jista’ jġibhom lura. Għaldaqstant il-professjonist irid jara jekk hemmx tassew il-bżonn li jsir tħaffir jew inkella jistax jinqeda b’teknoloġija apposta li tagħtih l-informazzjoni li jkollu bżonn mingħajr ma jħaffer. Fil-każ li jiddeċiedi li jħaffer għandu min-naħa l-oħra l-impenn li jipprovdi rapport dettaljat dwar dak kollu li jkun twettaq u nstab. Illum nifhem kemm huwa diffiċli li arkeoloġist jagħżel li ma jħaffirx għax l-emozzjoni li tħoss inti u tħaffer f’saffi antiki, ma tħossha mkien aktar. Hemm il-ġmiel li qed issib ruħek f’perjodi oħra u l-possibilità li ssib u tagħraf l-affarijiet li nies ta’ żminijiet oħra wettqu. Fuq kollox tħoss dik il-kilba tipikament umana biex tiskopri xi ħaġa ġdida. Infatti meta f’ġurnata minnhom sibt ruħi qed inħaffer f’dik li tista’ tkun l-entratura għat-tieni ġiebja, ġietni bħal saħħa barranija hekk kif bdejt nikkumbatti mat-trab li ma jispiċċa qatt, mad-djuqija skomda tal-post, mal-biża’ li jista’ jaqa’ kollox bija, mat-talb lil sħabi biex ibattluli l-bramel li bdew jimtlew f’ħakka t’għajn, mas-sħana, mal-għejja, mal-ġuħ u mal-għatx. Insomma! Kollox tinsa meta moħħok jeħel u jgħidlek biss “aħdem hemm ħa ssib xi ħaġa”, forsi għax fl-isfond, wieħed ikun konxju li l-ħin għad-dispożizzjoni tiegħu huwa limitat u li jekk ma jlaħħaqx jasal sa fejn irid, ikollu mill-inqas jistenna sena oħra sakemm ikompli. Forsi f’dal-punt ta’ min insemmi li meta l-komiku u attur Ingliż Eddie Izzard ħa sehem fi skav, kien tassew diżappuntat li skont hu ‘ma sab xejn’ għax kien qed jippretendi li jsib xi borża muniti antiki jew xi xabla jew xi elmu tal-Vikingi u mbagħad irrealizza li b’dawn ix-xewqat aktar kien qisu qiegħed fil-piraterija milli fl-arkeoloġija!

“L-esperjenza tal-iskavi hija l-uniku mezz biex tifhem kemm hu diffiċli biex tagħmel sens mill-frammenti tal-oġġetti li ssib biex tikteb storja,” beda jispjegali Dr Vella. “Ara hawnhekk per eżempju fejn sibna dawn il-kanali tal-ilma tant sbieħ u kompluti. Illum inti tifhem kemm ħadna xogħol u żmien biex sibnihom u investigajnihom. Imma finalment fir-rapport ma jidhirx ħlief sentenza jew tnejn li jfissrulek kif kienet taħdem is-sistema tal-ilma f’dak il-perjodu. Infatti għalkemm aħna nitkellmu dwar villa Rumana, fir-realtà hawnhekk qed naħdmu fil-pedamenti li kienu taħt l-art u li servew biex inbena l-bini fuqhom.”

Fil-ħmistax li għamilna niskavaw fil-parti tagħna twettaq ħafna xogħol fejn weġibna wkoll bosta mistoqsijiet li morna biex nagħmlu. Sibna numru sabiħ ta’ fuħħar li wħud minnhom kienu jiddataw għall-perjodu Puniku. Kif kien ippjanat, skavajna aktar madwar il-ġiebja l-mikxufa u madwar l-oħra li qed niskopru bil-mod il-mod. Kellna wkoll iċ-ċans li naraw lil lekċerers tagħna f’burdata ħafna aktar ferrieħa u naturali minn dik li jkollhom fil-klassi! Insomma, kollha qbilna li kienet esperjenza indimentikabbli.

Is-sit li fih madwar 1000 metru kwadru jeħtieġlu ħafna aktar xogħol li jrid isir qabel jitlesta għal kollox. Staqsejt lil Dr Vella x’inhu l-valur ta’ din il-villa fil-kuntest arkeoloġiku Malti?

“Nibda biex ngħidlek illi l-aħħar darba li ġiet skavata villa Rumana b’mod xjentifiku f’pajjiżna, kienet din l-istess villa ġewwa l-art tal-iskola sekondarja taż-Żejtun fl-iskavi tas-sebgħinijiet imma sfortunatament m’għandnix noti u qatt ma sar rapport. Qabel din il-villa kien hemm il-villa ta’ San Pawl Milqi li ġiet skavata mill-Missione Archeologica Italiana fis-sittinijiet li għalkemm għandna rapport preliminari tagħha, m’għandnix ir-rapport finali. Allura din hija l-ewwel opportunita’ li fi żmien riċenti, taħt skav xjentifiku kif suppost, qed jiġi skavat sit ta’ villa Rumana. Dan is-sit huwa importanti wkoll għax bħalu ftit jeżistu f’Malta. Nafu b’ħafna però bosta minnhom ġew meqruda minħabba żvilupp: kien hemm waħda ħdejn l-ajruport preżenti, oħra il-Għargħur u oħra anki fl-Iklin. Fortunatament, peress li qiegħda fl-art ta’ skola, din il-villa ġiet protetta. Issa aħna qed nippruvaw nifhmu l-istorja tagħha biex xi darba nisperaw li l-post ikun jista’ jinfetaħ għall-pubbliku.”

F’Mejju li għadda sar magħruf li Din l-Art Ħelwa qiegħda tgħin sabiex isir proġett ta’ konservazzjoni ta’ dan is-sit immexxi mill-Università ta’ Malta permezz tad-Dipartiment tal-Istudji Klassiċi u Arkeoloġija u tad-Dipartiment għall-Wirt Mibni. Sadanittant l-organizzazzjoni volontarja Wirt iż-Żejtun ser tkun qed tagħti s-sehem tagħha lejn il-ħarsien ta’ dan is-sit permezz ta’ simpożju nazzjonali bit-tema, “Il-Villa Rumana taż-Żejtun, fil-kuntest ta’ Wirt Arkeoloġiku ieħor f’dawn l-inħawi” li ser isir nhar is-Sibt 17 ta’ Marzu 2012, fejn ser tinġabar riċerka u opinjonijiet ta’ akkademiċi u esperti dwar il-Villa Rumana taż-Żejtun u fdalijiet oħra li jinsabu fl-inħawi tal-madwar.

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-3 ta’ Lulju 2011)

Share on Facebook

2011.07.03 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
WIRT LI JPOĠĠINA FUQ PEDESTALL

Dil-ġimgħa f’gazzetta lokali qrajt illi madwar 800,000 viżitatur fis-sena jżuru s-sit ta’ Stonehenge u jħallu warajhom madwar 6 miljun lira sterlina. Meta tqis illi n-nefqa kapitali biex jieħdu ħsieb dal-post hija ta’ 2.4 miljun lira sterlina fis-sena, tifhem sewwa x’valur għandu sit arkeoloġiku bħal dan għall-ekonomija tal-pajjiż. Awtomatikament ħsiebi jmur fuq is-siti arkeoloġiċi tagħna li wħud minnhom huma ferm eqdem u uniċi minn dal-post fl-Ingilterra u allura naturalment nistaqsi l-għala aħna ma jkollnix l-istess riżultati? Bil-kwantità ta’ mużewijiet u siti li għandna f’dawn il-gżejjer nippretendi li l-problema maġġuri tagħna tkun fejn ser inqiegħdu lit-turisti kollha li jkunu jridu jiġu jżuruhom u mhux kif ser niġbduhom lejn pajjiżna! Barra minn hekk nitħasseb sewwa meta nara illi f’ċertu nħawi importanti bħal per eżempju fis-sit f’Tas-Silġ f’Marsaxlokk lanqas biss nistgħu nirfsu aħna l-Maltin, aħseb u ara kemm nistgħu nilqgħu fihom lit-turisti.

Għal din il-ġimgħa tkellimt mal-kap tad-dipartiment tal-Klassiċi u l-Arkeoloġija, Prof. Anthony Bonanno biex nifhem aħjar kif inhi s-sitwazzjoni arkeoloġika ta’ pajjiżna. Waqt id-diskussjoni tagħna sikwit ħareġ illi lokalment f’dan is-settur għadha teżisti taqtiegħa kontinwa biex aħna l-Maltin nasserixxu ruħna u nieħdu r-riedni tal-pajjiż f’idejna. Beda billi spjegali t-triq li għadda minnha hu stess sabiex eventwalment introduċa l-istudju tal-arkeoloġija fl-Università ta’ Malta.

“Kienet ħaġa stramba kif f’pajjiż b’din ir-rikkezza kollha arkeoloġika qatt ma kellna t-tagħlim tal-arkeoloġija fl-Università ta’ Malta. Infatti waqt preżentazzjoni li attendejt għaliha dan l-aħħar, Dr Nicholas C Vella semma’ illi għal ftit xhur fis-sena 1939, il-professur Ingliż John Bryan Ward-Perkins kien appuntat bħala professur tal-arkeoloġija probabbilment bħala risposta politika Ingliża għal xogħol importanti ħafna li kien wettaq xi żmien qabel, ċertu arkeologu Taljan, L M Ugolini. Minħabba l-kwistjoni tal-faxxiżmu u x-xamma tat-tieni gwerra dinjija, dan l-arkeologu Taljan ma kienx tħalla jagħmel skavi. Iżda minflok huwa ngħata permess biex jiġbed ir-ritratti tal-fdalijiet kollha preistoriċi li kienu nstabu sa dak iż-żmien. Huwa ppubblika dawn ir-ritratti fi ktieb li semmieh ‘Malta origine della civiltà Mediterranea’ u bih qajjem reazzjoni kbira fil-qasam arkeoloġiku peress illi f’dawk is-snin kien hemm it-twemmin li kollox kien beda mill-orjent. Ward-Perkins dam biss ftit xhur hawn Malta għax fl-1939 faqqgħet il-gwerra u kellu jitlaq biex jissieħeb fl-armata.

Fil-fatt it-tagħlim tal-arkeoloġija f’pajjiżna huwa pjuttost riċenti u jmur lura għall-1987. F’dik is-sena jiena kont ġejt appuntat bħala kap tad-Dipartiment tal-Klassiċi u ġew ikellmuni żewġ studenti li kienu għażlu l-Istorja u ssuġġerewli biex nintroduċi t-tagħlim fl-arkeoloġija. Nistqarr li l-idea kienet ilha tbherren f’moħħi u għalhekk rajt kif għamilt biex niġbor numru ta’ esperti ħalli flimkien magħhom infassal dan il-kors. Ftit ftit irnexxieli niġbor numru biżżejjed ta’ professjonisti biex jgħallmu d-diversi aspetti tal-arkeoloġija. Min-naħa tiegħi irrealizzajt li ma stajtx nibqa’ nillimita ruħi għall-arkeoloġija klassika li kont speċjalizzajt fiha u għalhekk iddeċidejt li ngħallem ukoll dwar l-aspett tal-preistorja ta’ Malta u kif ukoll dwar dik ġenerali sabiex nifirxu aktar dan il-kors. B’hekk, ma’ l-ewwel sena akkademika bħala kap tad-dipartiment, daħħalt għall-ewwel darba l-istudju tal-arkeoloġija fl-università tagħna. Bdejna proprju b’dawk iż-żewġ studenti u dawn gradwaw fl-1990. Interessanti li nsemmi li wieħed minnhom ma kien ħadd għajr Anthony Pace li llum huwa s-Superintendent għall-Wirt Kulturali.”

Minn dak iż-żmien ‘l hawn is-sitwazzjoni nbidlet ħafna u numru dejjem jikber ta’ studenti qegħdin jersqu biex jitħarrġu f’dan is-suġġett.

“Huwa sabiħ li tara l-interess jiżdied f’dan is-suġġett, għalkemm maż-żmien proprju minħabba l-ammont kbir ta’ studenti, kellna nbiddlu s-sistema tal-kors u dan naqqas kemmxejn mill-ħin tal-parteċipazzjoni tagħhom waqt il-lectures. F’dawn l-aħħar snin ġeneralment jiggradwaw madwar 10 studenti kull sena fl-arkeoloġija u nħossni ferm kburi u kuntent b’dan ir-riżultat.”

Iżda dawn l-istudenti li jiggradwaw fl-Arkeoloġija, isibu opportunità ta’ xogħol f’dan il-qasam?

“Dik tkun id-dilemma tiegħi meta fl-ewwel sena tal-kors ikolli naffaċċja madwar tletin student ġdid. Huwa għalhekk illi ngħidilhom li dan is-suġġett mhux bilfors ser jiftħilhom bieb għal xogħol fis-settur arkeoloġiku. Bħal kull suġġett ieħor fil-Fakultà tal-Arti, l-għan prinċipali tal-istudju tal-arkeoloġija huwa illi l-istudent jitrawwem tajjeb dwar kif jixtarr l-informazzjoni biex finalment ikun jista’ jasal għal konklużjoni indipendenti. U proprju biex niftħulu aktar triqat, waqt il-kors tal-Arkeoloġija, l-istudent jitħarreġ ukoll f’kapaċitajiet varji bħal ngħidu aħna f’ħiliet fit-tpinġija dettaljata, fil-qari u l-bini ta’ mapep u fil-fotografija.

B’danakollu ma rridx nagħti x’nifhem illi min jiggradwa f’dan is-suġġett m’għandux il-possibilità li jaħdem f’dan il-qasam. Anzi! F’dawn l-aħħar snin rajt ħafna mill-istudenti li gradwaw fl-Arkeoloġija jsiru għalliema, kuraturi, jaħdmu ma’ Heritage Malta fil-qasam tas-Supretendenza tal-Wirt Kulturali, jiffurmaw kumpaniji speċjalizzati f’das-settur u saħansitra student minnhom, Dr Nicholas C. Vella, illum huwa wieħed mis-Senior Lecturers tad-dipartiment.”

Probabbilment din l-attitudni kawta hija riżultat tal-fatt illi Prof. Bonanno kellu jimxi triq twila ferm sakemm wasal fejn hu llum. Fatt kurjuż li sirt naf waqt din l-intervista kien illi oriġinarjament hu qatt ma basar li xi darba għad isir arkeologu.

“Naħseb li jiena kont tifel bħal ħafna tfal Maltin tipiċi, imwieled u mrobbi f’wieħed mill-irħula tagħna, iż-Żejtun. F’dak iż-żmien qatt ma kont nikkonċepixxi xi ħajja akkademika, aħseb u ara xi speċjalizzazzjoni fl-arkeoloġija! Però fl-età bejn 10 u 20 sena, kont nattendi l-Azzjoni Kattolika u l-qassis li kien jgħallimna kien iġibilna regolarment xi films mill-British Council li kienu jitrattaw suġġetti varji bħal l-ambjent u l-arkeoloġija. Minn dawn, l-aktar li baqgħuli f’moħħi kienu x-xeni ta’ campus universitarji barranin bħall-Università ta’ Oxford u naħseb li bil-mod il-mod, dawk ix-xeni daħlu f’moħħi u ħolquli dik l-aspirazzjoni li xi darba mmur nistudja f’xi pajjiż ieħor.

Sadanittant meta ġejt biex nagħżel lingwa bejn il-Latin u l-Franċiż, iddeċidejt li nagħżel tal-aħħar. Biss, meta mort biex nidħol l-università sibt ruħi lampa stampa. Xtaqt ħafna nidħol fil-qasam tax-xjenza għax minn dejjem kelli daqsxejn orjentament matematiku u xjentifiku imma ma kellix suġġetti biżżejjed biex napplika. Daqstant ieħor ma stajtx nagħżel li nidħol għall-liġi peress li ma kontx studjajt il-Latin. Iżda imbagħad fortunatament tawni ċ-ċans li nitħarreġ f’din il-lingwa u b’hekk xorta waħda stajt nidħol bħala student każwali fil-qasam tal-arti fl-università. Biż-żmien għaraft napprezzah ħafna l-Latin u fil-fatt tant mort tajjeb fl-eżamijiet illi l-professur tiegħi ssuġġerili li nkompli dan is-suġġett għal BA Hons u hekk għamilt.

Iżda għalkemm il-Latin kien sar jogħġobni ħafna, bdejt nintebaħ illi dil-lingwa kienet qed tispiċċa speċjalment meta din ma baqgħetx il-lingwa tal-Knisja. Għalhekk deherli li kien ikun aħjar li nagħżel ambizzjoni ulterjuri u nkompli l-istudji tiegħi f’xi kamp li hu ġdid għal Malta. Kien hawn li tfajt għajnejja fuq l-arkeoloġija u ovvjament iffukajt fuq l-arkeoloġija klassika sabiex inkun nista’ nirrendi l-istudji li kont diġà wettaqt, aktar konkreti.”

Prof. Bonanno fissirli kif permezz ta’ scholarship huwa kompla l-istudji tiegħu għal dottorat fl-Università ta’ Palermo u wara hu ntagħżel biex jaħdem bħala lecturer fl-Università ta’ Malta bil-kundizzjoni li jkompli jispeċjalizza biex iġib il- Ph.D.

“Did-darba għażilt li nagħmel l-istudji tiegħi f’università f’Londra ħalli b’hekk nesponi lili nnifsi wkoll għall-ħsieb Ingliż. Nistqarr li wara li kont drajt l-orjentament Taljan, kważi ħadt xokk meta ġejt affaċċjat b’dak Ingliż. Prinċipalment id-differenza kienet illi t-Taljani jitkellmu b’dik iċ-ċertezza dwar xi ħaġa, mentri l-Ingliżi jirreferu għal xi ħaġa li probabbilment kienet hekk, li aktarx kienet hekk eċċ eċċ.

Għad-dottorat Taljan kont għamilt teżi dwar l-iskultura Griega u Rumana li kien hawn f’ħafna kollezzjonijiet f’Malta, fejn kont eżaminajt madwar 90 biċċa li jibdew minn frammenti żgħar għal statwi sħaħ. Kien eżerċizzju tajjeb ħafna għalija għalkemm għadni qatt ma ppubblikajtu. Issa li għaddew tant snin biex nippubblika x-xogħol tiegħi jkolli bżonn nerġa’ nagħmel dak l-istudju minħabba li llum tant żviluppaw l-affarijiet li anki l-interpretazzjoni tiegħi nbidlet. Dan l-istudju ppreżentajtu f’teżi li qiegħda l-Melitensia imma l-quddiem għandi ħsieb li noħroġ din l-informazzjoni biċċa biċċa f’forma ta’ artikli f’xi magazin.

Meta mort l-Ingilterra għażilt li naħdem fuq ir-ritrattistika (statwi) uffiċċjali fil-basso riljiev li kien joħroġ l-istat Ruman, l-ewwel fir-repubblika imbagħad fl-imperu sabiex jikkomemmoraw episodji storiċi.”

Filwaqt li permezz ta’ dawn l-istudji f’pajjiżi oħra Prof. Bonanno kien qata’ xewqtu li jesperjenza campus universitarji barranin, hu saħaq kemm hija importanti li wieħed jesponi ruħu għall-ideat ta’ pajjiżi oħra.

“Jiena nemmen li kull student Malti għandu jagħti din l-opportunità lilu nnifsu, dik li l-ewwel jidħol fil-fond fuq suġġett li mhux Malti biex wara jmur lura f’pajjiżu u japplika dak li jkun tgħallem. Fl-opinjoni tiegħi jekk wieħed jaħdem mill-ewwel fuq suġġett Malti jagħlaq lilu nnifsu, mentri jekk jistudja barra fuq suġġett iktar vast, jiftaħ moħħu aktar minħabba li f’pajjiżi oħra teżisti firxa aktar wiesgħa ta’ possibilitajiet.”

Id-diskors reġa’ ħadna lura fi żmien meta jekk ridt tistudja l-arkeoloġija, ridt bilfors issiefer f’pajjiż ieħor. Imma kelli kurżità jekk f’dawk is-snin, in-nies kienetx tapprezza l-arkeoloġija lokali?

“L-arkeoloġija kienet apprezzata imma għall-benefiċċju ta’ ċertu livell ta’ soċjetà. Ħadd ma kien jipprova jeduka lill-poplu biex jagħraf u jieħu ħsieb dal-wirt kulturali tiegħu. Ħlief Temi Zammit li apparti l-kapaċitajiet l-oħra kollha tiegħu kien ukoll kittieb tajjeb ħafna u permezz ta’ ġabriet qosra ta’ kitbiet informattivi huwa kien għen biex jinforma u jħabbeb lill-poplu ma’ dan il-qasam.”

Tlabtu jgħidli fejn għamel l-ewwel skavi tiegħu u kemm jaħseb li hu importanti illi min qed jistudja l-arkeoloġija jipparteċipa f’tip ta’ eżerċizzju bħal dan?

“L-ewwel skavi li għamilt kienu waqt li kont qed nistudja f’Palermo fejn kelli ċ-ċans li niskava f’belt antika fi Sqallija li kienet inqerdet mill-Kartaġiniżi fis-sena 395QK u kienet magħrufa bħala Himera. Għalkemm l-iskavi ma jkunux obbligatorji waqt l-istudju tal-arkeoloġija, jiena naħseb illi degree fl-arkeoloġija mingħajr esperjenza ta’ skavi tista’ titqies bħala difettuża.”

Naturalment Prof. Bonanno ħa sehem ukoll f’diversi skavi f’pajjiżna fosthom fil-Brockdorff Circle fix-Xagħra Għawdex, f’Tas-Silġ, fil-Villa Rumana taż-Żejtun u f’Għar ix-Xiħ f’Imġarr ix-Xini f’Għawdex. Madanakollu waqt id-diskursata ħareġ illi xi drabi mhux la kemm tippjana li ser tiskava x’imkien…

“Ngħidu aħna meta ġejna biex inħaffru f’Tas-Silġ sibna illi l-aqwa partijiet tas-sit kienu diġà ġew allokati biex jiġu skavati minn grupp Taljan. Biex tgħaqqad l-ewwel applikazzjoni li għamilna fl-1995 ġiet irriffjutata peress li l-ministru responsabbli f’dak iż-żmien ingħata l-parir li minħabba li s-sit kien imwiegħed lill-barranin, kien ikun aħjar li aħna l-Maltin ma nitħallewx niskavaw! Niftakar li r-rettur, Fr Peter Serracino Inglott kien bagħat ittra iebsa lill-ministru u ftit wara tħallejna niskavaw. Xorta waħda l-partijiet li ġejna offruti kienu minimi – tliet trinek imdaqqsa biss. Iżda aħna xorta ppersistejna u użajna s-sit biex inħarrġu lill-istudenti tagħna kif jaħdmu bl-aħjar mod xjentifiku filwaqt li esponejnihom għall-mod reali ta’ kif isir skav.”

Sfortunatament minn kliem il-professur donni fhimt li l-poplu tagħna għadu ma neżax għal kollox mill-influwenza kolonjali. Għajb għalina meta l-barrani jiġi ppreferut mill-Malti u mbagħad meta l-Malti qiegħed f’artu u huwa professjonist fil-qasam!

“Meta mmur fuq ċertu siti arkeoloġiċi lokali li fuqhom ikunu qed jaħdmu l-barranin, apparti li jkun hemm bżonn il-permessi biex nidħol, mhux darba u tnejn li niġi trattat bħala ‘mistieden’ u bħallikieku qed jagħmluli xi pjaċir għax qed idawwruni mas-sit u juruni x’qed jagħmlu!

Dan l-aħħar kelli wkoll xi diżgwid minħabba li l-persuna barranija li kienet skavat il-Brockdorff Circle xi snin ilu talbet madwar 1.25 miljun lira sterlina lil fondazzjoni Ingliża sabiex tkompli tiskava s-sit bil-pjan li f’sena prattikament tiżvujtah għal kollox. Jiena kont wieħed minn dawk li rreżistejt ħaġa bħal din għax l-ewwel nett nemmen illi meta jsiru skavi bħal dawn f’pajjiżna, għalkemm għandna nilqgħu l-għajnuna mill-barrani bil-qalb kollha, aħna l-Maltin għandna nkunu qed naħdmu magħhom bi sħab, fuq l-istess livell u b’rispett reċiproku. Imma apparti minn hekk, jiena ma naqbilx li sit għandu jiġi skavat kollu kemm hu. Sadanittant dax-xogħol ma sarx għax it-talba għall-flus ma ġietx aċċettata.”

Prof. Bonanno sostna kemm hija kruċjali li tħalli parti minn sit mhux mimsusa sabiex din tiġi mgħoddija għall-investigazzjoni mill-ġenerazzjonijiet ta’ warajna.

“Ejja nieħdu l-eżempju ta’ Għar Dalam li ġie skavat fis-seklu 19 u fil-bidu tas-seklu 20. Illum meta naqraw ir-rapporti li saru dwar l-iskavar ta’ dan is-sit insibu li dawn huma difettużi ħafna għax ovvjament issa għandna ħafna aktar mezzi u informazzjoni. U ċertament għad jiġi żmien meta l-ġenerazzjonijiet ta’ warajna ser ikollhom teknoloġija ħafna aħjar minn tagħna. Issa f’Għar Dalam fadal biss roqgħa ċkejkna mmens li għadha mhiex skavata u allura jiena ma nimmaġinax li xi ħadd jista’ jmissha jekk ma jnaddafx il-ħajt kollu tal-madwar u jieħu kampjuni tal-pollinu li jsib.

Biex nagħtik eżempju ieħor nista’ nsemmilek xi rqajja ta’ ħamrija miżgħuda bi fdalijiet umani li tħallew apposta ġol-Hypogeum b’dan l-istess għan li jiġu studjati fil-futur.”

Kont kurjuża jekk matul dawn is-snin kollha jaħdem f’dan il-qasam, hu kienx qatt sab xi oġġett ta’ valur waqt l-iskavi?

“Għad hemm ċertu pajjiżi fejn għadu jeżisti dak l-element ta’ avventura u ta’ skoperti ta’ teżori, bħal ngħidu aħna fl-Eġittu. Naf ħafna bħali li jgħiru għal arkeologi li jaħdmu fl-Eġittu bħal Zahi Hawass li kapaċi jsib xi nekropoli sħiħa! Imma fir-realtà illum l-arkeoloġija hija xjenza u xi skoperta ta’ dan it-tip hija pjuttost rari u għalhekk apprezzata ferm. Waqt li kont qed niskava f’Benghazi kont kuntent ħafna meta rnexxielna niskopru l-bidu ta’ mużajk Ruman. Nixtieq li xi darba insib xi biċċa statwa jew inkella xi biċċa vażun li għandu xena sħiħa mpinġija fuqu! Min-naħa l-oħra x-xorti daħket mhux ħażin lil grupp ta’ studenti li kienu qed jiskavaw miegħi fi Brockdorff Circle meta dawn sabu numru kbir ta’ skulturi u wieħed minnhom saħansitra sab sitt figurini flimkien.”

Staqsejtu liema fl-opinjoni tiegħu huwa l-aktar sit arkeoloġiku ta’ valur f’pajjiżna?

“Naħseb li kulħadd jaqbel li l-aktar sit arkeoloġiku ta’ importanza f’pajjiżna, anki minħabba li huwa uniku, bla dubju huwa l-Ipoġew ta’ Ħal-Saflieni. Anzi nasal biex ngħid li l-valur tiegħu jkompli jiżdied jekk tikkomparah f’dik li hija x-xena internazzjonali. Tempji ssib diversi madwar id-dinja imma monument bħall-Ipoġew huwa uniku, kemm minħabba li huwa daqstant estetikament pjaċevoli u anki għar-raġuni li apparti li l-arkitettura tiegħu hija meraviljuża, minnu ħarġu wkoll numru ta’ affarijiet artistiċi.”

L-aktar pajjiżi barranin li jaffaxxinawh għall-arkeoloġija tagħhom huma l-Italja u l-Eġittu. U għalkemm dar diversi siti arkeoloġiċi madwar id-dinja, jixtieq ħafna jżur l-arkeoloġija tal-Perù. Ta’ min isemmi wkoll illi dan l-aħħar il-Prof. Bonanno irċieva żewġ unuri mprezzabbli minn żewġ pajjiżi barranin.

“Meta ġejt mgħarraf li ngħatajt l-unur bħala Corresponding Member tal-German Archaeological Institute ħassejt sodisfazzjon kbir speċjalment minħabba li minn dejjem xtaqt ninvolvi lill-Ġermaniżi f’xi skavi tagħna peress li għandhom teknoloġija serja ħafna. Apparti minn hekk apprezzajt ħafna wkoll il-privileġġ li jinvolvi unur bħal dan: l-ospitalità f’diversi biblijoteki mill-aqwa mxerrda f’diversi pajjiżi oħra.

L-aħbar l-oħra waslet b’sorpriża f’Jannar li għadda, fejn did-darba l-Archaeological Institute of America infurmani li kien għażilni bħala Corresponding Member tagħhom ukoll. Apprezzajtu ferm dan l-unur li jingħata lill-arkeologi li jkunu ddistingwew ruħhom barra mill-Amerika u l-Kanada għax fil-lista ta’ dawk magħżula qabli hemm ċertu ismijiet famużi bħal dak ta’ Kristos Dumas u Zahi Hawass.”

Tlabtu jsemmili liema mill-kitbiet tiegħu kienu l-aktar għal qalbu?

“Bla dubju l-aħħar ktieb Malta: Phoenician, Punic, and Roman għax fih inkorporajt ħafna mill-ideat li kienu sparpaljati u fil-passat ħarġu individwalment f’artikli. Imbagħad hemm ukoll il-ktieb Il-Preistorja li għalija kien ta’ sfida kbira minħabba t-termini bil-Malti imma deherli li kien dover tiegħi li nissodisfa ċertu bżonn tal-Maltin, espressa bil-lingwa Maltija.”

F’egħluq l-intervista semmejna wkoll l-Archaeological Society li apparti li l-professur huwa wieħed mill-fundaturi tagħha, illum huwa anki l-president ta’ din is-soċjetà.

“L-iskop prinċipali ta’ din is-soċjetà huwa li tippromwovi l-arkeoloġija ma’ kulħadd, anki ma’ min huwa dilettant. Regolarment norganizzaw numru ta’ lectures u site visits u kull min jixtieq jeduka ruħu f’dal-qasam huwa mistieden li jingħaqad magħna. Min ikollu bżonn aktar informazzjoni jista’ jikkuntattjana fuq l-email: ann.gingell-littlejohn@um.edu.mt .”

Għalkemm forsi fil-films il-ħajja tal-arkeologu hija deskritta b’ħafna aktar kulur, issa li kelli l-opportunità li nintervista lil wieħed mill-aktar arkeologi rinomati f’pajjiżna, xtaqtu jgħidli jekk jaħsibx li wara kollox l-arkeoloġija tagħtux dik il-laqta insolita f’ħajtu?

“Ċertament inti u tħaffer fl-art fl-isfond tal-għarfien tal-istudji tiegħek hemm dak l-element ta’ eċitament. U anki jekk ma ssib l-ebda oġġett tad-deheb, l-iskoperta u x-xogħol tiegħek huma ta’ valur għax qed jikkontribwixxu għax-xjenza. Jekk inħares lura nista’ ngħidlek li kienet karriera li tagħtni bosta sodisfazzjon u laqqgħatni ma’ nies kbar. Ħolqitli wkoll is-sodisfazzjon li nara l-formazzjoni tal-mentalità tal-istudenti li ġew fdati f’idejja u li narahom jirnexxu fl-istudji tagħhom.

L-arkeoloġija ta’ pajjiżna hija parti minna, hija wirt tagħna. Ma naħsibx li kont inkun daqshekk kburi li jien Malti li kieku ma kellnix it-tempji neolitiċi jew l-Ipoġew. Anzi aktarx kieku kont inħossni daqsxejn inqas. Il-fatt li għandna dak il-wirt għalija jpoġġina fuq ċertu pedestall.”

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-8 ta’ Mejju 2011)

Share on Facebook

2011.05.08 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
SWALI ĠODDA TAL-ARKEOLOĠIJA LOKALI

L-ewwel darba li wrejt ix-xewqa li nsir arkeoloġista, l-adulti madwari tbissmu u għal darb’oħra fakkruni li xi darba hemm bżonn li nibda ngħix naqra fir-realtà. U infatti l-pressjoni tagħhom dawwritli triqti u għal diversi snin ħdimt f’bosta setturi oħra. Imma qalbi ma setgħetx tirrassenja ruħha u wara għoxrin sena sħaħ, kelli nċedi għall-emozzjonijiet tiegħi u finalment l-arkeoloġija qed nistudjaha tassew! Kultant lanqas inkun irrid nemmen illi fl-aħħar qed nagħmel dak li dejjem xtaqt u li fil-klassi nkun qed nisma’ jew niddiskuti proprju mal-arkeoloġisti li dejjem ammirajt. Madanakollu baqgħu jtambru f’moħħi t-twissijiet minn diversi individwi li bl-arkeoloġija f’Malta ma tasal qatt imkien. Għalhekk riċentement Dr. Nicholas Vella, wieħed mill-lekċerers tiegħi, laqqagħni ma’ Sharon Sultana, il-Kuratriċi Prinċipali tal-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija u permezz tagħha fhimt li jekk tassew tixtieq xi ħaġa, destinek tista’ taħdmu int…

“Inizzjalment l-arkeoloġija daħlet f’ħajti b’mod pjuttost stramb. Flimkien ma’ sħabi kont tlajt napplika biex nidħol nistudja l-liġi fl-università. Imma waqt li kont qed nistenna fil-kju, ġiet f’idejja xi informazzjoni dwar il-kors tal-arkeoloġija li mill-ewwel affaxxinatni. Fil-fatt l-arkeoloġija kienet togħġobni ħafna imma mhux li kelli xi pjanijiet li għad naħdem f’dak il-qasam. Ma nafx x’tani dak il-ħin u daqstant baqgħu mbellħin il-ġenituri tiegħi meta mort lura d-dar u infurmajthom li mhux il-liġi kont ser nistudja imma l-arkeoloġija! Anki lili staqsewni x’mingħalija li kont beħsiebni nagħmel b’kors bħal dak? Imma jien weġibt li wara li niggradwa imbagħad nara.

Meta iggradwajt fl-1995, il-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija ngħalaq temporanjament sabiex isirlu xi ristrutturar u kien hemm il-bżonn ta’ żewġ individwi biex jagħmlu stima tal-kundizzjoni tal-oġġetti li kien hemm esposti fil-wirja permanenti. Kont intagħżilt flimkien ma’ persuna oħra biex naħdem għal perjodu ta’ tliet xhur fejn matulu tħarriġt ukoll kif nevalwa l-oġġetti. Eventwalment, tant morna tajjeb, li bqajna naħdmu għal tliet snin u nofs oħra fejn did-darba ngħatajna taħriġ fil-konservazzjoni bażika u aħna stess wettaqna l-konservazzjoni tal-oġġetti li kienu ser jiġu esebiti fil-wirja l-ġdida tal-mużew. Wara għamilt perjodu ta’ żmien ma naħdimx biex nieħu ħsieb it-tfal u anke ħdimt f’qasam ieħor għal erbgħa snin.

Iżda darba minnhom waslet l-opportunità biex naħdem bħala assistenta tal-Kuratur tal-Arkeoloġija. U pass wara pass, illum għandi r-responsabbiltà ta’ Kuratriċi Prinċipali tal-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija.”

Ikolli nistqarr li Sharon mill-ewwel laqtitni peress li l-idea li kelli ta’ kif ikun kuratur kienet kemmxejn differenti. Infatti sibt persuna ħelwa zokkor li ċertament apparti li tiġbdek lejha, tressqek ukoll b’aktar kunfidenza lejn il-mużew.

“Kemm ilni kuratriċi, wieħed mill-iskopijiet tiegħi dejjem kien dak li nibdel l-attitudni tan-nies lejn il-mużew. Personalment nemmen li spiċċa dak iż-żmien meta lin-nies li jerqsu lejn il-mużew titlobhom biex iżommu s-silenzju u biex ma jmissu xejn. Minflok illum it-tendenza hija li wieħed jintegra mal-post li jkun fih sabiex finalment ikollu esperjenza sabiħa u ħajja u li jitgħallem xi ħaġa minnha.

Huwa għalhekk illi minn żmien għal żmien it-tim tagħna joħroġ b’diversi ideat dwar kif min jiġi jżur dan il-post, iħossu kemm milqugħ u kif ukoll mgħarraf sewwa dwar dak li jkun qed jara. Biex nagħtik eżempju, fl-2009 id-direttur tal-Limestone Heritage Parks and Gardens irregala lill-mużew kopja eżatta ta’ waħda mill-istatwi li nstabet f’Ħaġar Qim, maħduma mill-ġebla franka. Din tpoġġiet quddiem l-istatwi oriġinali sabiex il-viżitaturi jkunu jistgħu jmissu dan il-mudell ħalli jiffamiljarizzaw ruħhom aktar ma’ kif tinħass l-istatwa proprja u kif inhi l-forma tagħha. Mudell bħal dan jgħin ukoll lil dawk neqsin mid-dawl biex jifhmu sewwa dwar xhiex inkunu qed nitkellmu meta nsemmu l-figuri ħoxnin pre-istoriċi.”

Il-mużew innifsu huwa ġawhra arkitettonika. Inbena fl-1571 u kien jifforma parti mill-Berġja ta’ Provenzja li kienet tokkupa l-ispazju kollu fejn illum hemm diversi bini u ħwienet li jmissu mal-mużew.

“Il-lok fejn hawn il-mużew kienet biss parti żgħira minn blokka kbira fejn il-kavallieri kellhom dak kollu li kellhom bżonn apparti r-residenza tagħhom. Saħansitra kellhom il-forn bil-furnara tagħhom ġewwa l-bini. Il-ħsieb kien illi jekk jiġi l-bżonn li jinbarraw ruħhom għal xi żmien ġo din il-proprjetà huma jkunu awto-suffiċjenti. Wara l-kavallieri l-post ġie abitat minn diversi individwi u nqasam skont il-pjanijiet tagħhom. Tant hu hekk illi fi żmien l-Ingliżi dan il-post serva anki bħala lukanda u min jaf x’tibdiliet strutturali għadda minnhom! Fosthom dawn fetħu gallarija f’waħda mill-isbaħ kmamar magħrufa bħala l-Grand Salon ħalli fiha jorganizzaw il-ballijiet. Illum din is-sala tintuża biex nesebixxu fiha wirjiet temporanji u fil-fatt bħalissa qed issir l-esebizzjoni tal-artist Alphonse Mucha li għandha miftuħa sal-15 ta’ Mejju 2011. Kull min jiġi jżur dan il-post jifhem il-prestiġju tal-bini nnifsu apparti l-valur tal-kollezzjonijiet li jħaddan fih. Bosta li jaraw il-Grand Salon jistagħġbu bi ġmielha u dawk minnhom Maltin iħossuhom kburin li għandna wirt sabiħ bħal dan f’pajjiżna.

Naturalment hemm ukoll l-iżvantaġġi li jkollok bini ta’ valur bħal dan. Peress li llum huwa skedat, mhux la kemm tagħmel xi tibdiliet fih. Barra minn hekk, peress li hu ma ġiex mibni għall-iskop ta’ mużew, irridu noqogħdu b’attenzjoni kbira għal x’nistgħu npoġġu fih. Ngħidu aħna meta konna qed nippjanaw x’nistgħu nesebixxu fis-swali l-ġodda tal-perjodu Ruman, inqalgħatilna diffikultà kbira minħabba li għandna ħafna fdalijiet goffi tal-irħam. Fil-fatt kellna nieħdu l-opinjoni tal-periti sabiex dawn jaraw x’toqol kapaċi jiflaħ post bħal dan. Fuq kollox, il-post hu li hu u ma tistax iżżid miegħu. Għalhekk ħafna drabi, akkost li nkunu nixtiequ nesebixxu ħafna iktar affarijiet, ikollna nilħqu kompromess.

Forsi aktar il-quddiem jirnexxielna nirbħu aktar spazju meta nirristrutturaw is-sotterran tal-mużew. B’hekk, minn żmien għal żmien, inkunu nistgħu noħolqu esebizzjonijiet temporanji mill-bosta oġġetti li jinsabu fil-maħżen tagħna.”

Wara li sarlu l-istrutturar meħtieġ il-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija reġa’ nfetaħ għall-pubbliku fl-1998 b’esebizzjonijiet tal-perjodu Neolitiku li jkopri mill-fażi magħrufa bħala Ta’ Għar Dalam (5200 Q.K) sal-fażi ta’ Ħal-Tarxien (2500 Q.K). Iżda naturalment l-arkeoloġija ta’ Malta hija wisq aktar vasta u minn dejjem kien hemm ippjanat li jinfetħu aktar swali bi fdalijiet ta’ fażijiet u żminijiet oħra.

“Peress illi Heritage Malta għandha bosta mużewijiet u lwogi x’tieħu ħsieb, il-finanzi jridu jitqassmu u allura huwa impossibbli li jsir kollox f’daqqa. Iżda issa wasal il-mument biex il-pubbliku li jżur lil dan il-mużew iktar tard din is-sena, ikun jista’ jara wkoll il-wirt arkeoloġiku tagħna taż-Żmien tal-Bronż u tal-Feniċi, kif ukoll dak Puniku, Ruman u Biżantin.”

Sharon spjegatli kif sar il-proċess biex dawn is-swali jkunu jistgħu jinfetħu. Saħqet ukoll illi flimkien mat-tim magħmul minn ħaddiema ta’ Heritage Malta, bħal designers, maintenance team, projects office, u ma’ numru ta’ esperti, sar ħafna xogħol biex l-esebizzjonijiet ikollhom sfond b’xeħta moderna, kreattiva u edukattiva, mogħni anki b’diversi attivitajiet li jħajru lill-viżitaturi biex jintegraw mal-post.

“Ċertament irrid nirringrazzja wkoll lill-Mediterranean Bank li permezz tal-patroċinju tagħhom nistgħu nintegraw iktar affarijiet interattivi li qed ngħidlek dwarhom. Fostom f’kull kamra ser ikun hemm xi ħaġa partikolari li n-nies jistgħu jimmanipulaw; bħal ngħidu aħna f’kamra minnhom ser ikun hemm għodda tal-insiġ primittiva, ovvjament kif naħsbu li kienet, li biha min jixtieq, jista’ jinseġ xi biċċa żgħira ħalli jifhem aħjar dwar l-insiġ ta dawk iż-żminijiet. Barra minn hekk, sistema ta’ dvds ser ikunu qed juru u jispjegaw dwar siti arkeoloġiċi f’Malta, fosthom per eżempju ħa naraw lil Dr David H Trump, jispjega dwar il-cart ruts ta’ San Pawl tat-Tarġa. Dvd ieħor ser ikun dwar Għar Mirdum u dan ser jinkludi anki filmati antiki miġjuba mill-PBS li juru l-esplorazzjoni ta’ dan is-sit fejn instabu xi affarijiet ta’ Żmien il-Bronż. Apparti minn hekk dan id-dvd ser ikollu wkoll intervista ma’ wieħed minn dawk li dakinhar kienu niżlu fis-sit.

Ovvjament ħsiebna kien ukoll iffukat fuq dak li nistgħu noffru lit-tfal, kemm dawk li jiġu jżuruna ma’ xi adulti oħra u kif ukoll dawk li jiġu ma’ tal-iskola. Għalihom qed nippreparaw pakkett ta’ attivitajiet li jistgħu jaħdmu waqt li jkunu qed iduru l-mużew. Biex nagħtik xi eżempju, ser ikollna bankijiet apposta li fihom it-tfal isibu affarijiet differenti bħal cushions jew xi trundle wheels. B’dawn tal-aħħar it-tfal ikunu jistgħu jivverifikaw il-qies ta’ xi affarijiet li għandna fil-mużew wara li aħna nkunu tlabnihom jaqtgħu kemm jaħsbu li huma kbar. Ser nuruhom ukoll kif ikejjlu l-piedi b’saqajhom u x-xiber b’idejhom. L-iskop hu li nedukaw b’mod informali u li nintegraw suġġetti varji, bħall-matematika f’dan il-każ. Qegħdin ukoll noħolqu bookmark b’pakkett żgħir magħha mimli biż-żerriegħa tal-qamħ u x-xgħir – żrieragħ li kienu jużaw anki l-ewwel nies – ħalli wara jmorru d-dar u jiżirgħuhom.”

Nistqarr magħkom li qed inħossni fuq ix-xwiek biex nara dawn is-swali l-ġodda li ser jibdew jinfetħu ftit ftit għall-pubbliku minn Ġunju li ġej. Wieħed mill-aktar affarijiet li laqtuni kien is-sarkofagu Feniċju li huwa pjuttost differenti minn dawk Eġizzjani – fosthom is-swaba’ tas-saqajn evidenti u mirquma u l-għajnejn magħluqa fil-wiċċ tagħha. Dawn l-affarijiet bħalissa huma miżmuma fil-maħżen tal-mużew u qed jistennew bil-ħerqa sabiex jinħarġu ħalli n-nies tiġi tarahom.

“Uħud minn dawn l-oġġetti kienu diġà jiffurmaw parti minn esebizzjoni li kien hemm qabel il-mużew ngħalaq biex jiġi ristrutturat. Iżda oħrajn għażilnihom individwalment minn ġo dan il-maħżen fejn hemm kaxxi fuq kaxxi bl-affarijiet, kollha jistennew li jsir xi xogħol fuqhom. Ovvjament kellna nagħmlu ħafna riċerka u ġibna anki xi esperti biex jgħinuna nagħżlu l-aktar oġġetti importanti bħal Prof. Anthony Bonanno li huwa espert fil-qasam Ruman, Dr. Nicholas Vella li huwa espert fil-qasam Feniċju u Dr David Trump li għena fuq il-perjodu ta’ żmien il-Bronż. Irreferejna wkoll ma’ ħafna kotba u permezz ta’ xi stampi, irnexxielna nillokalizzaw uħud mill-oġġetti li ma konniex nafu l-provenjenza tagħhom. Infatti permezz ta’ dan il-proġett, oġġetti li f’kotba letterarji kienu mmarkati bħala ‘mitlufa’, issa ikkonfermajna li qegħdin għandna fis-sigurtà ta’ dan il-maħżen.”

Moħħi tar bħal berqa fuq il-films ta’ Indiana Jones u ftakart kemm ngħir għalih kull meta narah f’xi xena għaddej minn bejn il-kaxxi ta’ xi maħżen mimli fdalijiet arkeoloġiċi fejn fosthom isib l-arka ta’ Noe! Naħseb kont lesta li nħallasha lil din il-kuratriċi biex tħallini nittawwal naqra f’dan il-post imma Sharon assiguratni li hemm ġew mhux la kemm taqbad u tidħol. Kelli nirrassenja ruħ għax ma tistax tiġik tajba dejjem. Iżda minflok Sharon urietni xi kaxxi li kienu għadhom kif inħarġu mill-maħżen. Fihom kien hemm xi fdalijiet tal-fuħħar.

“Dawn l-oġġetti qed jiġu kollha dokumentati permezz tal-għajnuna ta’ xi volontarji li qed jieħdu ritratt ta’ kull wieħed, iqisu d-daqs u t-toqol tiegħu, jirrekordjaw il-provenjenza u jinkludu anki l-ismijiet ta’ xi letteratura assoċċjata magħhom. Wara, dawn l-oġġetti qed jiġu mgeżwra ġo karti apposta u merfugħa ġo kaxxi tal-plastik. Oriġinarjament ħafna mill-oġġetti fil-maħżen kienu mpoġġija f’kaxxi tal-injam li mhux proprjament l-aħjar materjal li tista’ terfa’ fih. Barra minn hekk sibna li ħafna minn dawn il-kaxxi kienu nofshom vojta u għalhekk permezz tal-kontenituri tal-plastik qed noħolqu wkoll ħafna aktar spazju fil-maħżen.”

Biex donnha tpattili, urietni wkoll ktejjeb tal-magħruf Sir Themistocles Zammit li ħallini bla kliem. Għax dwar dan il-personaġġ ilni nisma’ sa minn ċkuniti u issa hemm quddiemi kont qed nara kitbietu u t-taħżiż tad-diżinji tiegħu li kienu juru xi dettalji dwar l-iskavi u s-sejbiet arkeoloġiċi tiegħu. Ma nafx nispjega l-faxxinu li nħoss lejn l-arkeoloġija u xi ħaġa bħal din tqanqalni ferm.

“Dan hu biss wieħed mill-ħafna noti li għandna tiegħu. Tant huma mimlija b’dettalji li trid tarahom paġna paġna. Il-ħin biss huwa l-problema!”

Sharon qaltli illi l-interess fl-arkeoloġija hawn Malta qiegħed kull dejjem jiżdied, għalkemm huma l-barranin li l-aktar li jfittxu lil dan il-mużew b’ħeġġa.

“Meta kien hawn l-esebizzjoni tat-Terracotta Warriors li nġabu miċ-Ċina, hawnhekk kienu ġew ħafna Maltin. Ħafna minnhom żaru il-bqija tal-mużew bl-esebiti lokali waqt li kienu hawn. Ma nistax ninsa kemm nies ġew għandna jistqarru li ma kienux jafu li anki aħna l-Maltin kellna dik ir-rikkezza kollha fil-mużew!”

Minn teżi li hi għamlet dwar il-frekwentazzjoni tal-Maltin f’dan il-mużew, ir-riżultati tal-istħarriġ tagħha ħasduha mhux ħażin.

“Mill-istudju tiegħi ħarġu tliet fatturi: kien hemm dawk li qatt ma żaru mużew tal-ebda tip, dawk li żaru mużewijiet lokali oħra imma qatt ma ġew hawn u dawk li żaru mużewijiet oħra fosthom dan ukoll. Min-naħa l-oħra meta staqsejt lil dawk li qatt ma żaru l-mużew dwar ir-raġuni ta’ din l-għażla tagħhom kien hemm min qalli li jikkunsidra l-mużewijiet bħala postijiet li jdejjquh, oħrajn saħqu li ma jikkunsidrawx irwieħhom li huma ta’ livell ta’ edukazzjoni biżżejjed biex jifhmu x’hemm f’mużew, filwaqt li l-maġġor parti minnhom stqarru li għalkemm dawk lokali ma jżuruhomx, huma jżuru l-mużewijiet ta’ pajjiżi oħra meta jsiefru minħabba li xtaqu jkunu jafu aktar dwar il-kultura ta’ ħaddieħor!”

Huwa dan li jħeġġeġ lil Sharon tkompli taħdem biex tipprova tbiddel din il-mentalita ta’ ħafna Maltin u tixtieq li jibdew japprezzaw il-kultura tagħna iktar. Ħaġ’oħra li Sharon kontinwament insistiet fuqha kienet illi tixtieq tneħħi għal kollox l-idea minn ċertu mħuħ illi n-nies pre-istoriċi kienu differenti ħafna minna jew li kienu jgħixu bħas-slavaġ.

“Infatti meta ġieli nsib ruħi ndur ma’ xi viżitaturi, spiss naqbad ma’ xi esebit partikolari u nistaqsihom x’jaħsbu li hu u għal x’hiex jaħsbu li kien jintuża. Imbagħad wara noħroġ oġġett simili imma li nużaw illum il-ġurnata, bħal ngħidu aħna kuċċarun, u hemm in-nies jifhmu xi rrid ngħid. Għax dawk il-biċċiet tal-fuħħar m’huma xejn ħlief l-għodda li dawn kienu jaħdmu bihom jew it-tazzi, il-buqari u l-platti tagħhom. Biex nurihom li mhux qed nitkellem dwar xi nies slavaġ imma sempliċiment dwar bnedmin li għexu eluf ta’ snin qabilna, inħobb niġbed l-attenzjoni fuq statwetta ċkejkna tal-fuħħar. Din turi koppja mgħannqa li bla dubju hija xempju tal-essenza tal-umanità ta’ dawn il-bnedmin. Kienu biss nies li għexu fi żmien ieħor u li ma kellhomx ir-riżorsi li għandna llum. Imma ċertament kienu nies li jħossu bħalna, li jħobbu bħalna, li kellhom ix-xewqat u l-ħolm tagħhom bħalna u li kellhom skop f’ħajjithom.”

Meta staqsejt lil Sharon liema mill-oġġetti kollha li kien hemm fil-mużew li kienu l-aktar għal qalbha, l-għażla tagħha mill-ewwel waqgħet fuq din l-istatwetta ċkejkna u fuq statwa oħra li turi l-Mara Rieqda.

“Kif qed tara l-istatwetta tal-koppja mgħannqa hija ċkejkna ferm u għalhekk faċilment tinqabeż f’din il-vetrina mdaqqsa u mdawwra b’tant oġġetti oħra. Nixtieq ħafna li xi darba nkun nista’ nagħżilha f’vetrina għaliha ħalli nagħtiha l-importanza li jixirqilha. Min-naħa l-oħra, l-istatwa tal-Mara Rieqda nixtieq nesebiha b’tali mod u manjiera li tkun esposta minn kullimkien minħabba li fuq in-naħa ta’ wara u anki n-naħa ta’ taħt tagħha hemm diżinji interessanti ferm.”

Għal min għandu għal qalbu l-arkeoloġija bħali, il-kuratriċi spjegatli wkoll illi l-mużew jagħti l-opportunità lil dawk li jixtiequ jiddedikaw xi ftit mill-ħin liberu tagħhom biex jagħmlu xi xogħol volontarju f’dan il-mużew. Ix-xogħol li hemm x’isir huwa varju ħafna u għalhekk hemm xi ħaġa għal kulħadd.

Il-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija jinsab fi Triq ir-Repubblika l-Belt u jiftaħ kuljum, apparti xi festi, mit-8:00am sas-7:00pm. Huwa faċilment aċċessibli fuq kull livell. Il-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija huwa wieħed mill-mużewijiet u siti li għandha taħt il-kura tagħha Heritage Malta (www.heritagemalta.org).

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-10 t’April 2011)

Share on Facebook

2011.04.10 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
STUDENTI JGĦINU BIEX TKUN IRKUPRATA L-ISTORJA MITLUFA

“Dawn il-fdalijiet instabu b’kumbinazzjoni fl-1961 meta bdew ix-xogħlijiet għall-bini ta’ din l-iskola. Il-magni goffi użati biex titneħħa l-ħamrija ħalli jinkixef il-blat għas-sisien tal-bini ta’ l-iskola ltaqgħu ma’ knaten kbar tal-ġebel li d-daqs tagħhom kien juri li kien hemm xi bini tal-qedem, probabilment Ruman.”

Hekk bdiet l-istorja tas-sit tal-villa Rumana li tinsab fuq parti mill-art tal-iskola sekondarja Carlo Diacono fiż-Żejtun, infurmana wieħed mid-Diretturi tal-iskavi, Prof. Anthony Bonanno.

Għal dawn l-aħħar ħmistax, l-istudenti tal-Baċellerat tal-Arkeoloġija fl-Università ta’ Malta kienu qed jgħinu fl-iskavi ta’ dan is-sit.

“Wara dawk ix-xhur kollha ta’ teorija, kull student ikun qed jistenna illi jagħmel ftit tal-prattika,” qalilna Dr Nicholas Vella d-Direttur l-ieħor tas-sit arkeoloġiku.

Meta staqsejna lil Prof. Bonanno għala intagħżel proprju dan il-post huwa spjegalna illi “Jeżistu ħafna siti oħrajn li jistħoqqilhom u qed jistennew li jiġu esplorati kif imiss. Iżda dan is-sit sibnieh ideali għaliex huwa mħares bil-ħitan ta’ l-iskola. Raġuni oħra hija illi ridna nitfgħu dawl fuq ħafna aspetti ta’ dan il-lok bħal ngħidu aħna l-aspett storiku – iż-żmien li fih inbniet il-villa u kemm damet tintuża, l-aspett soċjali – l-istatus soċjali tas-sidien tal-villa matul iż-żmien u l-aspett teknoloġiku fostom dak relatat ma’ l-għasir taż-żejt tas-sit. Barra minn hekk sibna kooperazzjoni u għajnuna sħiħa kemm mit-tmexxija ta’ l-iskola nnifisha u kif ukoll mill-Kunsill Lokali taż-Żejtun u mis-Suprintendenza għall-Wirt Kulturali.”

Min-naħa tiegħu Dr Vella qalilna illi x-xogħol li sar din is-sena fuq is-sit kompla jikkonferma kemm dan il-post għandu storja interessanti speċjalment ukoll minħabba li jidher illi għadda minn diversi fażijiet differenti. Fil-fatt jista’ jkun illi dan il-bini jmur lura għal żmien il-Kartaġiniżi jiġifieri fl-età Punika u baqa’ jiġi użat għal ħafna snin wara, sa żmien il-Biżantini. Skont Dr Vella s-sejba ta’ serje ta’ ħitan li nkixfu waqt it-tħaffir probabbilment kienu l-pedamenti ta’ xi sistema ta’ fortifikazzjoni li kien hemm lejn il-baħar, lejn in-naħa ta’ M’Xlokk.

“Aktarx min kien jitla’ min-naħa ta’ M’Xlokk kien jara villa imponenti, kważi fortifikata. Sfortunatament illum mill-bini m’għadu jeżisti xejn ħlief il-pedamenti. Imma permezz tat-tfittix tagħna aħna qed nippruvaw immorru lura fiż-żmien ħalli nippruvaw nifhmu l-post.”

“Għall-ewwel il-fdalijiet kienu tqiesu bħala ‘ftit wisq’ biex jibda tħaffir arkeoloġiku fuqhom. Madanakollu fl-1964, waqt li x-xogħol fuq l-iskola kien għadu għaddej, tfaċċaw aktar fdalijiet. Fil-fatt taħt il-ħarsien ta’ l-awtoritajiet tal-Mużew instabu ġiebja kbira, ringiela ta’ kanali ta’ l-ilma u kamra bil-madum. Sfortunatament ma sar xejn iktar sal-1971 meta beda t-tiftix bis-sehem ta’ studenti barranin taħt is-superviżjoni tal-Kuratur ta’ l-Arkeoloġija, Tancred Gouder.”

Prof. Bonanno kompla jgħidilna kif fl-1976 u l-1977 huwa mexxa skav żgħir fuq xi trinek li kien fassal Tancred Gouder. Iżda s-sit kellu jistenna 20 sena oħra qabel ma reġa’ beda l-iskav li qed isir mill-2006 ’l hawn mid-Dipartiment ta’ l-Arkeologija ta’ l-Università ta’ Malta. Barra minn hekk, permezz ta’ dan ix-xogħol qed isir attentat biex tiġi rkuprata l-informazzjoni li ntilfet mill-1970 ‘l hawn.

“Jien, min-naħa tiegħi, żammejt noti tal-ġimgħatejn tiftix li kont mexxejt. Iżda s’issa għadna ma sibna l-ebda notamenti ta’ l-iskavi tas-snin 60 u 70 ħlief pjanta magħmula minn Frans Mallia fl-1971 u l-ftit informazzjoni ppubblikata fil-Museum Annual Reports. Għalhekk, per eżempju, għadna qed nitħabtu biex nikxfu fejn tinsab il-ġiebja l-kbira li nstabet fl-1964. Ta’ min jgħid iżda li l-fdalijiet ta’ fuħħar u oġġetti oħra li ħarġu mit-tiftix ta’ Tancred Gouder kollu għadu maħżun fil-kaxxi (bil-marki ta’ minn fejn ġew) fil-Palazz ta’ Vilhena fl-Imdina. Dan il-materjal kollu qiegħed jiġi studjat,” ikkonferma Prof. Bonanno.

Xtaqna nkunu nafu jekk ħmistax il-ġurnata humiex biżżejjed biex tilħaq tagħmel riċerka adegwata…

“Ħmistax ifissru fir-realtà għaxart ijiem, li minnhom tneħħi jumejn moħlija biex tinkixef l-għata protettiva li nkunu poġġejna s-sena ta’ qabel u biex fl-aħħar tal-ħidma tagħna nerġgħu ngħattu. Madankollu sar ħafna xogħol siewi billi inżilna mhux ħażin fil-ġiebja (jew bir) li sibna. Kxifna għal kollox ġebla ċatta kbira u lixxa li rriżulta li kienet il-qiegħ ta’ ħawt kbir rettangolari li fih kien jinġemgħa ż-żejt magħsur taż-żebbuġa. Fuq din tidher evidenti fażi oħra iktar tard fiż-żmien, ta’ attività strutturali, aktarx agrikola. F’dawn il-ħmistax saret ukoll ħafna dokumentazzjoni li ma setgħetx tistenna sas-sena d-dieħla.”

Xorta waħda ż-żewġ diretturi saħqu illi mis-sena d-dieħla qed jisperaw illi jżidu ż-żmien tal-iskavar għal erbgħa ġimgħat. L-iskop ewlieni ta’ l-iskavi huwa biex jitħarrġu arkeologi ġodda fil-metodi xjentifiċi tat-tiftix arkeoloġiku u biex jitkattar l-għerf dwar l-antenati tagħna. Il-ħsieb huwa illi l-iskavi jibqgħu jsiru f’dan il-post sakemm jiġi eżawrit l-iskop tar-riċerka.

“Nixtiequ nikkoperaw ma’ dawk kollha, fostom mal-Kunsill Lokali taż-Żejtun, li jixtiequ jagħmlu minn dan is-sit attrazzjoni edukattiva mhux biss għat-turisti iżda wkoll għall-Maltin. Imma dan jeħtieġ rieda u riżorsi biex dak li nkixef jiġi kkonservat u mħares mill-elementi sabiex ikun jista’ jitgawda minn ta’ dawk li jiġu warajna.”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-12 ta’ Lulju 2009)

Share on Facebook

2009.07.17 / no responses / Category: Torca - Features & Articles