Posts Tagged ‘Rabat’

  • NEVER FORGOTTEN

    From left - Max Farrugia and James Baldacchino - Photo by Fiona Vella (2)Recently, Max Farrugia has donated a collection of 10,500 memorial cards to the National Archives of Malta. I was curious to learn why someone would wish to have such a collection and what was its value to the national archives.

    “Initially, I started this collection in order to pray for the souls of the dead,” revealed Max. “I would separate the memorial cards into sets according to the village or town they came from. Then, each week, my family and I would choose a set, spread the memorial cards on a table and pray for their souls.”

    “We were aware that among those individuals, there were elders who had no one to pray for them and so we did. We also believe that prayers can be passed on to other souls if the person we are praying for is already in heaven. Flowers wither, tears dry out but a prayer is always beneficial.”

    Max succeeded to gather such a huge collection, mostly by word of mouth, and also a touch of luck, here and there.

    004b“I am 73 now and I have been collecting memorial cards for many years. When people learn that you have such an interest, they would generally help you out. I still receive packs of memorial cards in my letter box. Facebook is another great tool for such things. Whenever I post a request for memorial cards, someone will always respond,” he said as he smiled.

    Then there are moments of serendipity.

    “One day, I was attending mass at the chapel of Fort St Angelo and I noticed a memorial card in the sacristan’s hand. I approached him and asked him whether I could have it since I was a collector. He gave it to me eagerly and told me to return within an hour so that he could bring me more. There were 400 memorial cards waiting for me when I returned!”

    Some of the memorial cards in this collection go back more than 100 years. One of the oldest ones was discovered accidentally.

    003a“I was at the DOI office to get some documents and while I waited, I started to talk with one of the officials. Soon I learnt that he lived in Birżebbuġa and when he continued to elaborate, I realised that he had purchased my great grandfather’s house. When I told him that, he informed me that he had found two old memorial cards in a piece of old furniture in that house. We met later on and he gave them to me. The memorial cards were of my great grandfather dating to 1897 and his brother.”

    As he opened some of the boxes brimming with memorial cards, Max selected a number of them to explain their research value to me.

    “These memorial cards are rich with information for researchers. For example, they can be very significant to genealogists when they are tracing people to build a family tree. From the date of the demise of a person, one can research for further information at the Public Registry, where one would then obtain the date of birth. From the birth certificate, one can then identify the parents, and can continue to trace back the grandparents and so on.”

    009bThe images of the saints on memorial cards, which are generally patron saints, will reveal the location which the deceased came from.

    “From this information, a researcher can then look for more details in the particular parish archives. Look at this memorial card,” he said as he chose one of them. “On the left side, there is an image of Christ the King which is the patron saint of Paola and on the right, there is the image of the Immaculate Conception which is Cospicua’s patron. This means that this person was born in Paola and then he moved to Cospicua.”

    The National Archives hold a vast collection of passports and from them, researchers manage to find photos of people and other details. Yet, this collection does not cover those persons who were never abroad. This lacuna can be filled through the collection of memorial cards. Interestingly, from this collection, one can also trace Maltese people who emigrated and died in Australia and in other countries, since their Maltese relatives tend to organise a mass in Malta to pray for their souls and give out memorial cards to those who attend.

    002“As you can see, memorial cards can serve to tell a social and a cultural narrative. They also have a historical and an anthropological value. For example, when one compares memorial cards of different periods, one can notice the development of printing. One can also observe the use of different languages in various villages and towns, with some using the English language while others prefering Italian. As time passes, one can then follow the introduction of Maltese and the evolution of the language’s spelling as years go by.”

    “Originally, memorial cards were meant to be placed in a Missal in order to pray for the souls during mass. However, modern memorial cards tend to be bigger in size, making this practice difficult.”

    Max Farrugia is one of the founders of the NGO ‘Friends of the National Archives’. The main objective of this NGO is to raise public awareness of the work of the National Archives, and the importance of preserving documents of historical value. It also offers assistance and support to the National Archives by various means, including fundraising and the promotion of a volunteers’ scheme.

    “This collection of memorial cards will now form part of the project MEMORJA,” explained James Baldacchino, the administrator of the MEMORJA Project at the National Archives of Malta.

    001 - Copyright - National Archives of MaltaMEMORJA is an oral, sound and visual archive. Its main objective is to employ cutting edge research, methodologies, theoretical and archival approaches and techniques to collect, record, transcribe, preserve and make available and retrievable all the deposited material detailing the islands’ history.

    “Initially, we started out with four themes, namely the Second World War, the British expatriates in Malta, public administration, and the Lampedusa-Malta connection. Then, we added two others – the Malta buses and transport and the bell-ringers. However, our country is blessed with so much history that you continue to expand as people approach you with different valuable memories. In this case, Max Farrugia has introduced the death theme with all its significant meanings.”

    MEMORJA - Copyright -National Archives of Malta“Through this project, we found a huge amount of data which existed only in the minds of people and in their photos. Many individuals were enthusiastic to make their voice heard in order to help out with the shaping of the public’s narrative which up to now was not formally recorded for posterity. They were also very generous in donating or allowing us to copy hundreds of personal family photos from which we can identify various themes such as social life, fashion, local landscape, celebrations, food and much more.”

    Gathering records for MEMORJA is all about reciprocal patience and trust. James spends several hours over a period of time, visiting people who are interested to be interviewed until they are ready to give out the formal experience on record. He showed me several photos which were handed to him. All this information will soon be available on a website which the National Archives is currently working on.

    Max Farrugia can be contacted on maxfarrugia46@gmail.com

    If you are interested to contribute to the MEMORJA Project, you are invited to contact James Baldacchino on james.baldacchino@gov.mt  or call 21459863.

    The National Archives is located at ‘Santo Spirito’, Hospital Street, Rabat, Malta.

    (Note – This article was published in SENIOR TIMES – November 2019 issued with The Times of Malta on Friday 15th November 2019)

    2019.11.15 / no responses / Category: Times of Malta

  • Fuq il-passi ta’ Pawlu

    Michelle Galea, Assistenta Kuratrici tal-Muzew Wignacourt.JPGArtal portabbli ta' fuq ix-xwieni.JPG

    Ix-xelters tal-Muzew Wignacourt.jpgIl-faccata tal-ktieb.JPG

    Il-grotta ta' San Pawl.jpgId-Duluri ta' Mattia Preti.JPG

    “Kif ħlisna mill-għarqa, sirna nafu li l-gżira kien jisimha Malta. In-nies tagħha ġabu ruħhom magħna bi ħlewwa liema bħalha. Laqgħuna tajjeb lilna lkoll u qabbdulna ħuġġieġa, għax kienet bdiet nieżla x-xita u kien il-bard….” Għoddni qed nilmaħ lill-appostlu San Luqa jikteb dawn il-vrus taħt id-dawl kiebi ta’fjamma ta’ xemgħa tperper maż-żiffa dieħla fil-kamra. L-istess ġabra ta’ kliem li llum, wara dawn is-snin kollha, għadna nisimgħu jinqara kull sena waqt il-quddiesa taċ-ċelebrazzjoni tal-miġja ta’ San Pawl f’pajjiżna. Jingħad li fis-sena 60 W.K., San Pawl waqqaf l-ewwel knisja f’Malta, proprju fil-grotta tar-Rabat, fejn kien qiegħed jiġi miżmum bħala ħabsi. U minn hemm beda l-kult qawwi Pawlin li matul is-snin ġibed lil bosta barranin lejn pajjiżna, hekk kif dawn xtaqu jmiddu passejhom fuq l-istess art li mexa fuqha dan il-qaddis. Hekk kif Frar huwa sinonimu ma’ din il-ġrajja tant kbira, għal dil-ġimgħa għażilt li nżur il-kumpless tal-Mużew Wignacourt li jinsab ir-Rabat, liema binja twassal ukoll għall-grotta ta’ San Pawl. Madanakollu, hekk kif flimkien mal-Kuratur Dun Ġwann Azzopardi u mal-Assistenta Kuratriċi, Michelle Galea, dort il-livelli varji li fih dan il-post, bqajt sorpriża kemm fir-realtà dan is-sit huwa ġawhra ta’ wirt kulturali li ma jkoprix biss din il-ġrajja imma anki diversi perjodi oħra tal-istorja għanja ta’ pajjiżna.

    Tassew, kienet il-grotta li llum hija magħrufa bħala Ta’ San Pawl, li nisslet ir-reverenza lejn din il-biċċa art. Iżda minn hemm, ftit ftit, tqanqal moviment sħiħ, hekk kif l-awtoritajiet responsabbli minn dil-grotta, għarfu l-valur ta’ dan il-post u bdew jużaw din is-sitwazzjoni għal diversi għanijiet, sakemm illum insibu numru ta’ binjiet li twaqqfu fuq dan is-sit reliġjuż. Intant, kull min iżur il-Mużew Wignacourt u jiġi akkumpanjat mill-Kuraturi, inkella jagħżel li jdur mal-post permezz ta’ audio-guide, għandu l-opportunità li jesperjenza dawn it-tibdiliet li fosthom jinkludu l-grotta ta’ San Pawl, labirint sħiħ ta’ ipoġew taż-Żminijiet Feniċi, Rumani u Kristjani, grupp ta’ xelters imħaffra f’qiegħan l-art matul it-Tieni Gwerra Dinjija, u mużew mogħni b’kollezzjonijiet differenti u interessanti.

    Inżilt flimkien ma’ Michelle lejn il-grotta ta’ San Pawl u hemm qattgħajna ftit ħin fis-silenzju, nosservaw is-sempliċità tagħha, kif jixraq. M’hemm l-ebda dokument li jikkonferma li kienet proprju din il-grotta li kien fiha San Pawl meta kien f’pajjiżna. Imma min-naħa l-oħra, illum għandna biżżejjed tagħrif biex nagħrfu fejn kienet il-belt Melite u sa fejn kienu jaslu l-konfini tagħha. B’hekk nistgħu nikkalkulaw fejn kienu l-ħabsijiet ta’ dak il-perjodu, li ġeneralment kienu jinsabu eżatt barra l-belt. U minn xi sinjali fis-soqfa tal-grotta nnifisha, hemm indikazzjoni qawwija li din setgħet kienet tintuża bħala ħabs. Huwa fatt kurjuż illi l-kult ta’ San Pawl ma ħax mill-ewwel fost il-Maltin, kemm minħabba li dawn kellhom l-allat tagħhom u probabbilment anki minħabba t-theddida tal-preżenza tar-Rumani li kienu qed jippersegwitaw lill-Kristjani.

    Infatti jidher illi kien il-patri eremita Spanjol, Juan Benegas de Cordoba, li kabbar din id-devozzjoni meta fis-17 il-seklu, huwa żar din il-grotta u din tant laqtitu li ddeċieda li jiddedika ħajtu biex jippromwovi din id-devozzjoni lejn San Pawl fil-gżejjer tagħna. Il-ħsieb tiegħu rnexxa, hekk kif dan beda jattratta lejn pajjiżna ammont kbir ta’ pellegrini sabiex iżuru dan il-post. Dan il-fatt ġibed ukoll l-attenzjoni tal-Gran Mastru Fra Alof de Wignacourt li ma damx wisq ma għaraf il-potenzjal ta’ sit bħal dan u xtaqu li jsir tal-Ordni peress li din ma kellha l-ebda proprjetà li kienet abbinata ma’ dan il-qaddis, filwaqt li d-Djoċesi ta’ Malta kellha aktar minn post wieħed. Wara diversi diskussjonijiet, fosthom mal-Papa Pawlu V, ġie deċiż li l-grotta ta’ San Pawl kellha tgħaddi f’idejn il-kustodja ta’ l-Ordni u tinfired minn mal-parroċċa ddedikata lill-istess qaddis li kienet inbniet fis-16 il-seklu, sabiex din tibqa’ tal-Isqof u tal-poplu. Min-naħa tiegħu l-Gran Mastru kien obbligat li jipproteġi l-grotta u li jagħmilha disponibbli għall-pellegrini. B’hekk huwa ordna l-kostruzzjoni ta’ palazz maħsub għall-Kappillani ta’ l-Ordni li kellhom ir-responsabbiltà li jieħdu ħsieb is-sigurtà ta’ din il-grotta lejl u nhar. M’hemmx għalfejn ngħidu, dan kien ukoll mezz li bih setgħu jintlaqgħu wkoll l-aqwa nobbiltà ta’ dak iż-żmien f’pajjiżna fejn apparti li dawn kienu jkunu miġbuda mill-ispiritwalità tal-post, dawn kienu jiġu attratti wkoll mill-prestiġju tal-Ordni u probabbilment kienu jħallu xi kemxa ġmielha warajhom. Fil-fatt fuq il-grotta, l-Ordni bniet ukoll knisja ċkejkna ddedikata lil San Publiju fejn illum il-viżitaturi jistgħu jaraw dak li ħallewlna l-kavallieri f’dan il-post, fosthom kwadru titulari li juri xbieha tal-Madonna bil-Bambin li qed iżomm f’idejh is-salib ta’ l-Ordni, liema xogħol huwa tal-artist Mattia Preti.

    Il-mawra fil-Mużew ta’ Wignacourt issa niżlitna ‘l isfel, lejn il-katakombi msawwra fil-blat tal-madwar. Ikolli ngħid li kont impressjonata ferm bl-istat tajjeb ta’ konservazzjoni ta’ dan is-sit. Ta’ min isemmi illi dan il-mużew għamel madwar sena u nofs magħluq sabiex isirlu r-restawr u l-konservazzjoni li kellu bżonn, wara li kien ilu miftuħ mill-1981, u kien f’Diċembru tal-2013 li reġa’ nfetaħ għall-pubbliku. Il-katakombi jkopru perjodi differenti fl-istorja u jitfgħu dawl sinifikanti fuq ir-ritwali ta’ dak iż-żmien. Kif bosta minnha jafu, dawn l-inħawi tar-Rabat huma miżgħuda b’dawn il-katakombi li llum jinsabu mifruxa taħt id-djar tal-madwar u minn żmien għall-ieħor nisimgħu b’xi skoperta ta’ xi parti oħra tagħhom. Infatti, ġara l-istess hawn ukoll fejn f’dawn l-aħħar snin, waqt xi xogħolijiet li kienu qed isiru, inkixfet parti oħra żgħira ta’ katakombi li fiha nstabet agape table li madwarha n-nies kienu jiċċelebraw il-vjaġġ tal-mejjet lejn dinja aħjar permezz ta’ ikla bejniethom. Sfortunatament, il-katakombi kollha li jinsabu ġo dan il-post ġew imbattla milli kien fihom u minflok intlew bit-terrapien waqt it-Tieni Gwerra Dinjija sabiex tissaħħaħ l-art ħalli taħtha jitħaffru aktar xelters. Min jaf x’qatt instab u x’qatt ittieħed minn dawn il-katakombi matul is-snin! Imma f’qabar minnhom, ġewwa din il-parti ċkejkna tal-katakombi li nstabet dan l-aħħar, wieħed għadu jista’ jara xi għadam uman li b’xi mod irnexxielu jiskappa d-destin li għaddew minnu l-oqbra l-oħra.

    Taraġ ieħor aktar ‘l isfel li donnu jieħdok fil-qalba tal-art, iwassal għax-xelters li kellhom jitħaffru malajr sabiex joffru protezzjoni lin-nies tal-inħawi waqt l-attakki kiefra tal-gwerra. Mill-ġdid, dawn ix-xelters miżmuma f’kundizzjoni mill-iprem, jitfgħu dawl differenti lil realtà oħra li għex il-poplu tagħna f’passat aktar riċenti. F’dawn ix-xelters, wieħed isib ħamsin kamra b’kollox u meta wieħed jgħodd kemm kienu jesgħu nies anki l-kurituri ta’ bejniethom, ġie kkalkulat li setgħu jilqgħu fihom madwar 350 persuna. Fatt interessanti huwa li wħud minn dawn il-kmamar ġew imżejjna, kemm billi nżebgħu l-ħitan tagħhom, u anki permezz ta’ madum sabiħ kollu diżinji kkuluriti. Jagħtik li taħseb li anki f’dan iż-żmien imwiegħer u f’din is-sitwazzjoni ta’ tbatija u ta’ biża’, kien hemm min ittanta jsebbaħ anki din it-toqba fil-blat, forsi biex jinsa l-kruha. Madanakollu, fir-rigward ta’ kamra minnhom partikolarment aktar imdaqqsa u rranġata, kien hemm xi anzjani Rabtin li taw indikazzjoni li din kienet qed tiġi użata biex in-nisa tqal setgħu jwelldu t-trabi tagħhom fiha jekk jinqabdu waqt xi attakk mill-ajru. Ikun tassew interessanti li kieku nsibu lil xi ħadd li għadu jiftakar dan iż-żmien u jittieħed rikordju bil-miktub u idealment viżwali tal-memorji tiegħu.

    Finalment kien imiss li nerġgħu nitilgħu ‘l fuq u hekk kif ħriġna fil-modernità tal-mużew, għal ftit mumenti ħassejt l-impressjoni li kont għadni kif tlajt minn dinja oħra. Anki dan il-mużew huwa maqsum f’żewġ partijiet. Fin-naħa t’isfel wieħed jista’ japprezza l-arkitettura sabiħa tal-post u jifli xi kollezzjonijiet, fosthom 49 mudell ta’ kappella maħdumin minn George Pellegrini Petit; oġġetti antiki li kienu jintużaw fil-funerali, bħal katallett tal-epoka barokka; tagħmir tal-knisja inkluż ċuqlajta kbira li kienet tintuża fil-ġimgħa l-kbira, u għadd ta’ buzzetti artistiċi tal-iskultur magħruf Anton Agius li ġew mgħoddija minn martu bħala donazzjoni lil dan il-mużew. Oġġett mhux tas-soltu miżmum hawnhekk hija l-karozza Austin Six Limousine tal-1937, li dari kienet tintuża mill-Arċisqof Dom Maurus Caruana u mill-Arċisqof Mons. Mikiel Gonzi.

    Fis-sular ta’ fuq, il-viżitaturi jistgħu josservaw il-lussu tal-palazz li dari kien tal-Kappillani tal-Ordni u li llum huwa mibdul fi swali ta’ esebizzjonijiet varji. Parti kbira mill-esebizzjonijiet tinkludi bosta xogħolijiet tal-arti ta’ wħud mill-aqwa artisti bħal Vincenzo Hyzler, Francesco Zahra, Giuseppe Calì, Antoine Favray u Mattia Preti. L-iktar pittura antika fil-kollezzjoni ta’ dan il-mużew huwa kwadru poliptiku tal-1588 li llum hu ffurmat minn ħames partijiet fejn fihom wieħed isegwi l-ħajja ta’ San Pawl. Xogħol ieħor interessanti juri xbieha tad-Duluri li ġiet impinġija fuq injama ta’ daqs żgħir minn Mattia Preti. Minħabba li din ix-xbieha nħadmet b’lewn wieħed kjar oskur u peress li m’għandix is-soliti movimenti bħall-pitturi oħra, hemm min jaħseb li l-artist seta’ ħadem din il-pittura għalih biex iġorrha miegħu bħala speċi ta’ santa. Esebizzjonijiet oħra jinkludu relikwi, fosthom anki kopja tal-liżar ta’ Turin li ġiet awtentikata fl-1663, kwadri tal-ex-voto, paramenti ta’ Papa Pawlu V, mapep antiki u numru ta’ artifatti arkeoloġiċi li jingħad li nstabu fl-inħawi tal-Baħrija u tar-Rabat. Esebit ieħor interessanti huwa artal portabbli li kien jintuża fuq ix-xwieni; oġġett rari li probabbilment bħalu wieħed isib biss f’xi kollezzjoni privata. Wieħed jista’ jżur ukoll il-kamra tal-Kapitli mgħonija b’għadd ta’ kwadri ta’ Gran Mastri differenti, fosthom dak ta’ Wignacourt. Imbagħad hemm ukoll il-kappella li kienu jużaw il-kavallieri u sepulkru li kien jintrama f’Ħamis ix-Xirka. Kamra oħra li laqtitni kienet dik tat-teżorier li fuq is-sodda tiegħu, fl-għoli fuq ir-raff, imma dejjem taħt għajnejh, kien iżomm il-kaxxa tal-flus ħalli jipprova jevita milli xi ħadd jisraqhielu.

    Huwa importanti li wieħed ikun jaf li parti kbira minn dawn il-kollezzjonijiet li wieħed jista’ jara f’din is-sezzjoni tal-mużew, għaddiet hawnhekk bħala donazzjoni fl-1960, permezz ta’ wirt li ħalla n-Nutar Francesco Catania, li kien magħruf ħafna r-Rabat. Il-kollezzjonijiet li ġew minn għandu kienu jinkludu kwadri, għamara, diżinji, kotba, mapep, u artifatti arkeoloġiċi imprezzabbli. Dun Ġwann Azzopardi spjegali kif hu kellu x-xorti li jiltaqa’ man-Nutar Catania li spiss kien jinkoraġġih biex jinteressa ruħu fl-istorja sħiħa ta’ dan il-kumpless Pawlin. Mur għid lin-nutar li fl-1981, kellu jkun proprju Dun Ġwann li kellu jkun l-ewwel Kuratur ta’ dan il-mużew. Aktar minn hekk, min jaf qattx basar li l-istess qassis kien ser ikun l-editur tal-ktieb ‘Notary Francesco Catania (1872-1960) and his collections at the Wignacourt Museum’ li ser joħroġ għall-bejgħ mill-ġimgħa d-dieħla. Dan il-ktieb li fih 440 illustrazzjoni, jinkludi wkoll għadd ta’ materjal informattiv dwar il-Mużew Wignacourt u dwar in-Nutar Catania u l-kollezzjonijiet tiegħu. Fosthom wieħed isib numru ta’ studji u ta’ katalogi li jagħtu tagħrif siewi dwar dawn il-kollezzjonijiet: bħal ngħidu aħna katalogu tal-kwadri li ġie ppreparat minn Antonio Espinosa Rodriguez li kien Kuratur tal-Mużew Marittimu ta’ Malta u aktar tard tal-Mużew tal-Arti; katalogu tal-artifatti arkeoloġiċi tal-Perjodi Feniċi, Puniċi u Rumani li ġie mfassal mis-Superintendent tal-Wirt Kulturali, Anthony Pace; studju tad-diżinji li sar mill-Kuratriċi tal-Mużew Nazzjonali tal-Arti, Bernadine Scicluna, u studju ta’ mappa ta’ Malta tal-1833 li twettaq mill-avukat u espert fil-qasam tal-mapep, Dr Albert Ganado.

    Bla dubju, il-Mużew Wignacourt joffri esperjenza distinta lil kull min iżuru, hekk kif dan il-post u l-kollezzjonijiet tiegħu, kapaċi jolqtu għadd ta’ interessi differenti. Peress li wieħed jeħtieġ iqatta’ siegħa jew tnejn jekk irid jara sewwa dan il-post, kafetterija li tinsab f’dan il-mużew, tkompli ssaħħaħ il-professjonalità ta’ dan is-sit li għandu jkun xempju għas-siti kulturali kollha tagħna.

    Il-Mużew Wignacourt jinsab fi Triq il-Kulleġġ, ir-Rabat. Għal aktar informazzjoni, tistgħu ċċemplu fuq 27494905.

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela ĠABRIET IT-TIFKIRIET (17 il-parti) tat-Torċa tat-23 ta’ Frar 2014)

    2014.02.23 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

  • IR-RABAT TAĦT ATTAKK

    Dan l-aħħar sibt ruħi fil-Knisja tal-Mosta jew aħjar ir-Rotunda. Nistqarr li kont ilni s-snin ma nidħol hemm ġew  u għalhekk stajt nifli dan il-post b’għajnejn ġodda. Dak is-Ir-rotunda - Mostasaqaf grandjuż mogħni b’diżinn indurat u mżejjen b’żebgħa kaħlana ħallieni bla kliem u kelli npoġġi bil-qiegħda fuq siġġu biex nibqa’ nħares il-fuq lejh għax ma stajtx naqla’ għajnejja minn fuqu. F’moħħi ġera ħsieb – tgħid min fassal dak is-saqaf qatt basar li minn hemm għad tinfed bomba li tinżel qalb in-nies?Kont għadni qed nagħrbel din il-mistoqsija meta minn ħdejja għaddew xi turisti. Rajthom weħidhom mingħajr gwida u għalkemm taw titwila ħafifa ġol-knisja, kienu ser joħorġu mill-ġdid il-barra. Ma stajtx nirreżisti! Ħelu ħelu dħalt f’nofshom u rrakkuntajtilhom ftit mill-istorja tal-post sakemm daħħalthom fix-xibka tal-kurżità u f’għajnejhom rajt dik il-leħħa ta’ interess. Sellimtilhom u bi tbissima mqarrba ħriġt il-barra. Min kellu jgħidli li ftit tal-ġranet wara, ħaddieħor kien ser jagħmel hekk lili?

    “Qatt smajt li darba fir-Rabat, waqt l-aħħar gwerra dinjija, ġew evakwati 40,000 ruħ minn djarhom għal siegħa sħiħa minħabba bomba li kienet waqgħet fil-qrib?” staqsieni Paul Cilia, Rabti u studjuż fervent tal-Istorja tar-Rabat u l-Imdina.

    Din qatt ma kont smajtha u ovvjament ma kontx ser noqgħod bi kwieti qabel niskopriha kollha….

    “Ir-Rabat minn dejjem kien popolat ħafna kemm minħabba l-avviċinanza tiegħu lejn il-belt tal-Imdina u b’mod speċjali għan-numru ta’ għejjun ta’ ilma naturali li jiġri ġol-blat tal-inħawi.

    Iżda fit-tieni gwerra dinjija l-popolazzjoni tar-Rabat kibret ferm minħabba li telgħu numru kbir ta’ refuġjati minn irħula u bliet oħra. Tant hu hekk illi qabel il-gwerra, il-popolazzjoni Rabtija kienet tgħodd madwar 9000 persuna, filwaqt li bejn l-1939 u l-1945 din telgħet għal 48,000 ruħ!”

    Iċċassajt u kelli kurżità kbira fejn tpoġġew dan-nies kollha. Għaldaqstant, Paul, li llum għandu 78 sena, beda jirrakkuntali l-istorja kollha mill-bidu. Ġrajjiet dwar il-gwerraPaul Cilia ormaj smajt mhux ħażin imma dejjem kienu min-naħa t’isfel ta’ Malta. B’hekk issa stajt ngħaqqad parti oħra mit-taħbila u nifhem minn xhiex għaddew ir-Rabtin f’dak iż-żmien imqanqal ta’ Malta.

    “Kienet ilha tiġri l-kelma li Malta taf tinqabad fil-gwerra imma ħsibna li f’dak il-każ kien ser jiġri bħal dak li seħħ fl-Abbissinia, jiġifieri gwerra bil-gass. Infatti kienu tqassmu diversi maskri tal-gass madwar il-pajjiż kollu u kellhom ikunu proprju dal-maskri li jisirqulna lil ommna ħesrem!

    Niftakar li kienet qed tgħaddi l-ħwejjeġ tiegħi u tal-erbgħa ħuti l-oħra meta xi ħadd mill-ġirien kien ġie jħabbtilna u ħajjarha tmur tgħaġġel lejn l-iskola biex tiġbor il-maskri tal-gass peress li dak il-ħin ma kien hemm ħadd u kienet ser teħles malajr. Ommi telqet kollox minn idejha u qabdet u ħarġet fis-sirda. Ħadet ċmajra kbira u sfortunatament dak iż-żmien il-penisillin kien għadu qed jiġi żviluppat u ma kienx hawn kura. Ommi Josephine mietet tliet ijiem qabel ma l-Ġermanja invadiet il-Polonja, jiġifieri fis-6 ta’ Settembru 1939.”

    Iżda dik ma kellix tkun l-uniku membru tal-familja li Paul jitlef kaġun tal-gwerra…

    “Fid-9 ta’ Ġunju 1940 sar pellegrinaġġ bil-kurċifiss mirakoluż tal-kattidral għal fuq is-Saqqajja maġenb in-niċċa ta’ San Pawl bħala supplikazzjoni biex pajjiżna jinħeles mit-turufnament tal-gwerra. Madanakollu l-għada Mussolini ddikkjara gwerra u proprju mal-għabex tal-ġurnata ta’ wara, fil-11 ta’ Ġunju 1940, saru l-ewwel attakki fuq Malta.

    Waqt dan il-perjodu ta’ periklu kienet ħarġet ordni biex kif idoqq air-raid, kulħadd kellu jinġabar għall-kenn. U biex jaraw li kulħadd jobdi dan il-kmand kien ikun hemm il-wardens tal-ARP u l-pulizija li jekk jaqbduk tiġri barra waqt dawn il-mumenti kienu jarrestawk. Iżda mur fehemna ta’ tfal li konna!

    Infatti kif smajna d-daqq tas-sirena, minflok staħbajna, jiena li kelli 10 snin u ħija ż-żgħir ġrejna lejn is-Saqqajja u morna nistaħbaw taħt l-Imdina, proprjament fuq in-naħa ta’ wara ta’ Palazz Vilhena. Morna nistkennu taħt ħajt tas-sejjieħ u hemm insibu li ma konnix weħidna għax kien hemm raġel ieħor li kienet ġietu l-istess idea.

    Konna ħsibna li l-ewwel attakki kienu ser ikunu fuq l-ajruport jew fuq il-Belt u li allura ma kellnix għalfejn nibżgħu. Imma ħabta u sabta jinżlu tliet bombi fl-għelieqi ta’ taħt, kważi jmissu mal-korsa tat-tiġrija u l-ħoss ta’ dik it-tisfira tagħhom huma u neżlin minn ħdejna, kien xi ħaġa li qatt ma smajt bħalu qabel u qatt ma nsejtu. Ħija ż-żgħir twerwer u nfexx jibki kemm jiflaħ u dak ir-raġel li kien hemm ħdejna dlonk tah xi ftit flus biex jikkalmah għax beża’ li jsibuna l-pulizija hemm taħt u jispiċċa arrestat.

    Imma miskin ħija minn hemm kellu jgħaddi. Għax xi żmien wara kien għaddej fit-triq u waqgħu xi bombi viċin. Bix-xokk li ħa bħal tħassarlu demmu u baqa’ qatt ma ħa r-ruħ. Miet ta’ tmien snin u nofs.”

    Waqt rakkonti bħal dawn tintebaħ li l-vittmi tal-gwerra jkunu ħafna ikbar minn dawk li jissemmew fiċ-ċifri indikati. Paul kompla jfehemni kif ma’ l-ewwel attakk bdiet l-ewwel mewġa ħafifa ta’ refuġjati lejn ir-Rabat.

    “Dak iż-żmien ir-Rabat kien meqjus bħala post ta’ villeġġjatura u allura kien hawn ħafna djar tas-sajf vojta speċjalment fl-inħawi ta’ madwar il-kunvent ta’ San Duminku. Kienu djar kbar u mill-isbaħ, bosta minnhom ta’ familji magħrufa u s-sidien tagħhom mal-ewwel ħasbu biex jinġabru għall-kenn ġo fihom u magħhom tellgħu wkoll xi ħbieb.”

    Aktar ma l-gwerra bdiet tiħrax, in-nies iżjed bdiet tfittex il-protezzjoni tal-inħawi mwarrba tar-Rabat.

    “Kienu ilhom telgħin in-nies imma l-akbar mewġa ta’ refuġjati seħħet fl-1941 wara l-attakk fuq l-aircraft carrier Illustrious. Tant telgħu nies li kellhom joqogħdu taħt is-siġar tas-Saqqajja sakemm isibulhom xi post adegwat. Niftakar ċar illi t-trakkijiet mgħobbija bir-refuġjati u bil-ftit ħwejjeġ li tellgħu magħhom baqgħu ġejjin sa tard bil-lejl.

    Kawża t’hekk ħarġet ordni oħra, illi kull min kellu xi post fejn seta’ jdaħħal in-nies kellu jilqa’ lil xi familja għandu. Kien isir rapport jekk wieħed ma jikkoperax u kienet tindaħal il-pulizija.

    Mad-djar ta’ Triq il-Buskett, illum imsemmija għal George Borg Olivier, kien ikun hemm slaleb ħomor mal-koxox tal-biebien biex jindikaw kemm il-familja kienet qed tabita fihom. Ma’ ċertu djar kien hemm saħansitra sitt islaleb!

    Kull fejn setgħu jiddaħħlu n-nies beda jintuża għal dan il-għan. Djar kbar fl-Imdina li kienu vojta bħal Casa Depiro maġenb il-kattidral laqgħet fiha mal-180 refuġjat. Ġo kull klassi tal-iskejjel daħlu jgħixu erbgħa familji mifruda b’liżari mdendla għal daqsxejn tal-privatezza u l-istess ġara f’xi partijiet mill-Kunvent ta’ San Duminku.

    Ix-Xara Palace Hotel u l-Point De Vue Hotel ġew rekwiżizzjonati u fihom alloġġjaw il-piloti u n-nies tas-servizz li kienu qed joperaw mill-ajruport ta’ Ta’ Qali. Anki wħud mill-iskrivani tal-cash office tal-H.M. Dockyard sabu ruħhom jgħixu fil-Kunvent tal-Karmnu l-Imdina.

    Finalment sal-kmamar ċkejknin tal-bdiewa fl-għelieqi bdew jintużaw b’dan l-iskop u n-nies baqgħu ġejjin.”

    Dan l-influss qawwi ta’ nies beda joħloq il-biża’ tat-tixrid tal-mard u għalhekk kellhom jittieħdu xi prekawzjonijiet.

    “Grazzi għat-tabib Joseph Bugeja, għal Mrs De Trafford (li kienet tiġi oħt Mabel Strickland) u għal xi tobba, infermiera u sorijiet oħra ġiet organizzata infermerija u reception centre. Dawn kienu allokati fejn illum hemm il-Wignacourt Musuem u kull min kien jitla’ r-Rabat kien jintlaqa’ f’dal-post biex jiġi eżaminat. F’każ ta’ mard in-nies kienet tintbagħat l-isptar imma għal affarijiet żgħar oħra xi individwi kienu jinżammu fl-infermerija stess.”

    Naturalment beda jonqos ukoll l-ikel u biex titma’ lil dawk in-nies kollha ma kinetx ħaġa faċli.

    “Bdew jiskarsaw ħafna affarijiet fostom l-aktar is-sulfarini u l-pitrolju u mbagħad l-affarijiet tal-ikel. Biex tixtri xi ħaġa kollox bil-blackmarket. Ridt tara kif tagħmel u tħuf fl-għelieqi bit-tama li tagħraf lil xi ħadd li taf u jżerżaqlek xi ftit patata jew xi pastarda. Niftakar li mhux darba u tnejn li mort maz-zija fl-għelieqi għal dan il-għan għax sadanittant missieri kien iżżewweġ lil oħt ommi u din kienet qed trabbiena u tieħu ħsiebna daqs li kieku konna wliedha.

    Iżda biex tagħmel dan kont qed tilgħabha mal-ġustizzja għax kollox kellu jiġi razzjonat u ħadd ma kellu d-dritt jirranġa għal rasu. Għalhekk ħafna drabi kien ikun hemm pulizija apposta għassa fit-toroq Il-fuklarimwarrbin, jistennew lin-nies li jkunu ġejjin mill-kampanja biex jiċċekkjawhom. Mhux darba u tnejn li qabdu xi mara b’xi wiżintejn patata moħbija fil-pram u apparti li kienu jeħduhomlha kienu jġegħluha tikxef minn għand min ġabithom ħalli jmorru jfittxu biex jaraw x’għandu iktar.

    Infatti fil-bidu meta bdiet tinxtamm il-possibilità ta’ gwerra, xi negozjanti kienu ħasbu minn qabel biex jaħżnu d-dqiq u z-zokkor bit-tir li jagħmlu lira tajba minnhom. Imma kull fejn instabu dawn l-imħażen ġew ikkonfiskati dawn il-prodotti u darba minnhom rajt maħżen sħiħ fl-Imdina qed jiġi mbattal b’dan il-mod.

    Finalment fi Frar 1942 fetħu l-ewwel Victory Kitchens  proprju fir-Rabat, f’naħa oħra tal-Wignacourt Museum. Bdew jitqassmu l-kupuni skont in-numru tal-membri tal-familja u n-nies kienet tinġabar biex tieħu xi platt sħun. Interessanti wieħed ikun jaf illi dawk il-fuklari uniċi li ntużaw f’dan iż-żmien jinsabu konservati u esebiti fil-Wignacourt College Museum tal-Parroċċa.”

    Ormaj il-kwantita’ tan-nies miġbura r-Rabat tant kibret illi setgħu jittellgħu festi sħaħ li soltu jiġu ċċelebrati f’inħawi oħra f’Malta.

    “Tant kienu numerużi r-refuġjati mill-Kottonera li l-festi titulari sew ta’ San Lawrenz tal-Birgu fl-1942 u kif ukoll tal-Isla ta’ Maria Bambina fl-1941 u fl-1942 ġew iċċelebrati ġewwa l-Parroċċa ta’ San Pawl Ix-xbiehat li ntużaw għall-festi interniir-Rabat. Naturalment il-festi liturġiċi ġewwa l-knisja biss għax il-festi esterni kienu projbiti. Il-knisja kienet tkun ippakkjata biċ-ċittadini tal-Birgu u tal-Isla u peress li ma setgħux jittellgħu l-istatwi titulari nfushom kienu nħadmu kwadri apposta bi xbieha tal-qaddisin li wara l-gwerra baqgħu r-Rabat. Imma mhux biss dawn baqgħu hawn għax anki numru sew ta’ nies għażlu li meta tispiċċa l-gwerra jibqgħu jgħixu r-Rabat.”

    Iżda darba minnhom dawn in-nies kollha jkollhom joħorġu ‘l barra minn djarhom minħabba theddida serja.

    “Kien id-9 ta’ Mejju 1941 meta ftit metri bogħod minn taħt is-sur tal-Imdina li jħares lejn l-Imtarfa taqa’ mina esplussiva twila 3 metri! Hu maħsub illi l-Il-mina esplussiva li waqgħet l-Imdinamina splussiva kienet Ġermaniża tat-Tip C b’kalibru ta’ 2175 libbra. B’xorti tajba din ma splodietx u weħlet fil-ħamrija mdawwra bil-pal tal-bajtar tax-xewk bil-parachute maqbud magħha. Kien parachute magħmul minn ħarir ħadrani mill-ifjen u akkost il-periklu kien hemm min mar u ġabru! Wieħed minn dawk li messitu biċċa mill-ħbula tiegħu kien ħadem ingravata minnu u tgħidx kemm iddandan biha.

    Bħala prekawzjoni immedjata n-nies kollha tal-Imdina ġew imġiegħla joħorġu minn djarhom u jsibu abitazzjoni oħra. Ħafna trekknu ma’ familji oħra ġewwa r-Rabat, oħrajn sabu kenn fl-iskola primarja tal-gvern u numru ieħor spiċċaw fil-grotta ta’ San Pawl u f’dik tal-Maddalena. Is-sitwazzjoni damet sejra hekk għal erbat ijiem sħaħ.

    Fir-raba ġurnata ried jiġi deċiż x’ser jagħmlu – jew jisploduha bil-konsegwenzi enormi kollha jew jirnexxielhom iżarmawha. Il-bomba kienet fi stat perikoluż ħafna u ma riedu jieħdu ebda riskju. Għalhekk Il-mappa li turi l-proċess tal-evakwazzjonil-awtoritajiet ordnaw lill-poplu tar-Rabat li jinqasam f’żewġ sezzjonijiet. Dawk l-abitanti tas-Saqqajja, ta’ Ġieżu, Ta’ Santu Wistin, Ta’ Għeriexem u sa Triq il-Kbira kellhom jinġabru fuq iz-zuntier tal-Parroċċa ta’ San Pawl (ara żona Ċ fil-mappa) fil-11:00am. U dawk ta’ l-fuq minn Triq il-Kbira, Triq San Franġisk, Triq San Katald, Ħal-bajjada, Triq il-Buskett, San Bastjan u Triq il-Kulleġġ ġew mitluba jinġabru wkoll fil-11:00am fil-misraħ ta’ San Duminku jew fi Pjazza Forok (ara żona D).

    Finalment ġie deċiż li f’nofsinhar kienu ser jaħdmu fuq il-bomba u li għalhekk sal-11:30am kulħadd kellu jkun barra fil-ftuħ. Tista’ taħseb xi qtiegħ il-qalb. Kulħadd kien qed jispekula xi ħsara enormi setgħet issir l-aktar minħabba li fil-qrib kienet tinsab il-mina tal-ferrovija tal-Museum Station li tgħaddi minn taħt l-Imdina u twasslek sa taħt l-Imtarfa u li fiha kien hemm maħżun il-petrol u l-aviation fuel tant neċessarju għad-difiża ta’ Malta. L-istennija kienet qisu ġej xi terremot.

    Il-minuti bdew għaddejjin u nofs inhar ukoll skorra. Kulħadd issummat jistenna biex jisma’ l-isplużjoni iżda ftit tal-ħin wara nfurmawna li l-mina splussiva kienet ġiet żarmata u għalhekk il-periklu kien evitat. It-tensjoni tan-nies żbruffat f’għajjat ta’ ferħ u ċapċip u għal mument dehret it-tbissima fuq wiċċ kulħadd.

    Il-qalbiena li żarmaw din il-mina splussiva minn taħt is-sur ta’ l-Imdina kienu Antony Gusterson Rogers ht. (Elect) RNVR u l-assistent tiegħu L.G. Herbert Sheldon – Botswain RN. Żewġ individwi li żgur kien jistħoqqilhom l-akbar tifħir għall-kuraġġ u s-sogru li ġarrbu.

    Iżda d-destin kien kifer ma’ dawn it-tnejn għax ftit tal-ġranet wara, fit-23 ta’ Mejju 1941 waqt li l-istess qalbiena kienu qed iżarmaw mina bomba oħra li nstabet fl-inħawi ta’ bejn Mt Carmel Hospital u Ħaż-Żebbuġ, din splodiet u qatlithom it-tnejn. It-tnejn kienu jappartjenu fuq il-kotba ta’ HMS St Angelo. It-tnejn ġew dekorati bil-George Medal u jinsabu midfuna fiċ-ċimiterju navali tal-Kapuċċini l-Kalkara.”

    Żminijiet li ma jaħfruha lil ħadd fejn in-nies inqatlu bla ħniena u l-ħsara qerdet bosta ġojjelli nazzjonali. Huma ġranet li dawn in-nies li għadhom jiftakruhom żgur li ma jinsewhom qatt.

    “Għalkemm fil-gwerra il-lokal tar-Rabat u tal-Imdina kienu meqjusa bħala postijiet ta’ residenza ċivili u għalhekk sa ċertu punt sikur għal abitanti, xorta waħda kien hemm diversi diżgrazzji waqt ħbit mill-ajru. Infatti ‘l fuq minn 95 persuna Rabtin jew refuġjati ġewwa r-Rabat sfaw vittmi tal-gwerra, 80 minnhom fis-sena 1942.”

    Fl-2006 Paul Cilia rċievha l-unur ta’ Ġieħ ir-Rabat u riċentement huwa rebaħ Diploma f’kompetizzjoni ta’ ġurnaliżmu mnhedija minn Din l-Art Ħelwa fejn hu kiteb dwar xi ġrajjiet u postijiet konnessi mar-Rabat.

    “L-imħabba li għandi għar-Rabat, għall-Imdina u għal Malta in ġenerali tnissel fija kilba biex infittex u niskopri aktar dwar l-Istorja u l-kultura tagħna. U naturalment l-hena tiegħi hi li nwassal din l-informazzjoni lil nies oħra biex inrawwem fihom l-istess interess.

    Fil-każ ta’ dan li tkellimna fuqu llum xtaqt inwassal il-messaġġ ta’ kemm hu sabiħ li ma tkunx fi gwerra. Għax apparti minn kollox, il-gwerra tħarbatlek ħajtek kemm f’dak li hu xogħol u anki f’dik li hi edukazzjoni. Tisraqlek lill-għeżież tiegħek u ddawwarlek l-għażliet f’ħajtek ta’ taħt fuq.

    Kienu mumenti koroh li pajjiżna u l-poplu tagħna għadda minnhom u j’Alla ma jmissu magħna qatt aktar.”

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-5 ta’ Diċembru 2011)

    2010.12.05 / no responses / Category: Torca - Perspettivi

  • RUĦ OĦRA F’PALAZZO FALSON

    Waħda mill-ħolmiet kbar tiegħi hija illi xi darba jkolli dar antika, dar bi storja warajha, dar li rat bosta affarijiet iseħħu fiha, dar b’dinjità u forsi b’xi ftit misteru, dar li kapaċi tkellmek… dar li għandha ruħ. Hawnhekk sikwit iwaqqfuni u jgħiduli ruħ xhiex? Spirtu jiġifieri? Nitbissem meta jistaqsuni dan għax naturalment mhux hekk inkun irrid infisser. Jew? Issa ma nafx! Jgħidu li spirti tajba jipproteġu lid-dar u lis-sidien tagħha. Togħġobni kieku l-idea ta’ spirtu protettur imma sinċerament ma nafx jekk għandix kuraġġ li ngħix f’dar simili. Ejja almenu ngħid illi l-ħsieb jipprovokani biżżejjed li nasal li nikkunsidraha. Imma ngħiduha kif inhi, kieku intom issibu ruħkhom f’sitwazzjoni bħal din, x’tagħmlu?

    Proprju f’din id-dilemma sab ruħu missier Joseph Debono meta darba minnhom ġie ssuġġerit lilu sabiex ikun il-kustodju ta’ Palazzo Falson jew kif kien ukoll magħruf bħala d-Dar Normanna.

    “Il-kustodju ta’ Palazzo Falson kien wasal biex jirtira u għalhekk il-Fondazzjoni Gollcher kellha bżonn lil xi ħaddieħor minfloku. Mid- diversi persuni li ġew avviċinati, ħadd minnhom ma wera xi ħerqa li jaċċetta. Antoine Debono, magħruf bħala s-Sur Antwan, spiżjar mir-Rabat u ħabib personali taċ-Chairman tal-Fondazzjoni ssuġġerixxa lil missieri Nazzareno kemm peress li kien ħabib tiegħu u anki minħabba li missieri kien għadu kif spiċċa minn minn mal-Malta Royal Altillery fejn kien ingaġġat bħala bandist. Apparti minn hekk kien jafu bħala bniedem dixxiplinat, tas-sengħa u ta’ min jafdah.

    Ħeġġu fuq li ħeġġu imma missieri ma tantx xtaq jersaq ‘l hemm għax dwar dan il-palazz kienu jingħadu ħafna stejjer strambi. Għalhekk, bit-tama li jinkoraġġuh jaċċetta, lil missieri offrewlu illi jirranġawlu xi partijiet mill-palazz ħalli b’hekk ikun jista’ jgħix bil-kumdità fil-post flimkien mal-mara u l-ħamest itfal tiegħu. B’hekk kien ikun jista’ wkoll iżomm għajnejh fuq dan it-teżor erbgħa u għoxrin siegħa kuljum. Ta’ min jgħid li aħna konna l-familja ideali biex noqogħdu f’dan il-post għax sa dak iż-żmien konna ngħixu ġo dar antika man-nannu Ġużeppi li kienet mimlija sa ruħ ommha bl-affarijiet antiki u hu kien rawwimna f’dixxiplina biex nibżgħu u nirrispettaw l-oġġetti ta’ valur.

    Meta missieri mar jara kif taħsibha ommi dwar il-proposta li toqgħod f’dan il-post flimkien ma’ l-għajdut li kien imdawwar bihom, din ma wriet l-ebda anzjetà. Anzi minnufih weġbitu biex lil ‘dawk’ iħallihom f’idejha għax hi kienet ser tieħu ħsiebhom u huma kienu ser jieħdu ħsiebna. Niftakar sewwa meta kienet tmur iġġib l-ilma mbierek jew meta kienet tixgħel ix-xemgħa quddiem is-santi li kienet ġabet magħha. It-tbaħħir u t-talb ma kienx jonqos lanqas u spiss kienet anki tagħmlilhom xi quddiesa għal ruħhom.

    Infatti kemm ilna hawn għal dawn l-aħħar erbgħin sena, qatt ma kellna problemi. Li naf biss huwa illi f’dak iż-żmien fil-post kien hemm periklu kbir peress li s-sistema tad-dawl kienet qdiemet u l-bini Joseph Debono nnifsu kien antik u fraġli ferm. Mhux l-ewwel darba li missieri, li kien ta’ kuljum mhedi jirranġa ‘l hawn u ‘l hemm, ifittex u jneħħi l-perikli kull fejn jirnexxilu jsibhom, spiċċa msabbat ma’ l-art minn xi xokk elettriku! Darba oħra waqt maltempata kbira, fejn il-palazz kien kważi għereq bl-ilma li daħal fih, waqa’ l-kampnar għal fuq it-terrazin u għamel ħafna ħsara. Taħtu kien hemm il-kamra tas-sodda u kienet fortuna kbira li ma sfrondax is-saqaf fuqna dakinhar! Lejl ieħor missieri qam minħabba li sema’ xi ħoss fuq barra u hekk kif ħareġ jittawwal, waqgħet il-mera l-kbira li kienet imdendla wara s-sodda tiegħu. Jgħidu x’jgħidu, superstizzjonijiet u mhux, jiena dejjem emmint li kellna lil xi ħadd jieħu ħsiebna sew hemm ġew għax bil-ħamsa li konna niġġerrew u nilgħabu mal-post kollu, kien miraklu li ħadd qatt ma ngiref.”

    Nazzareno dam jaħdem bħala kustodju tal-palazz mill-1975 sal-1996 sakemm irtira. Postu ħadu Joseph li issa kien iżżewweġ u kellu l-familja tiegħu. Madanakollu l-palazz kien tant għal qalbu illi wasal biex hu wkoll imur jgħix hemm għal xi żmien mal-familja.

    “L-ewwel ħaġa li għamilt kienet li ftaħt aktar il-bibien tal-palazz għal dawk li xtaqu jżuru l-post. Introduċejt ukoll is-sistema li tingħata donazzjoni żgħira għad-dħul sabiex biha nibda nagħmel xi bżonnijiet li kienu tant meħtieġa. Il-Fondazzjoni Gollcher kienet toħroġ flus għal dak li kien jinqala’ imma deherli li dak in-naqra kontribut mingħand il-viżitaturi kien ser jgħin aktar.”

    Tiskanta! Kultant id-destin donnu jkun qiegħed jippreparak ftit ftit għal dik ix-xi ħaġa li ‘l quddiem ikun meħtieġ minnek li tagħmel. Ir-rakkont ta’ Joseph ħadni lura lejn tfulitu…

    “Bosta mill-membri tal-familja tagħna huma nies tekniċi, tas-sengħa u artistiċi ħafna u għamlu xogħolijiet li baqgħu msemmija. Fil-fatt il-maġġoranza tax-xogħol tal-injam u l-iskultura li jtellgħu fil-festa ta’ San Ġużepp tar-Rabat ħadmu ħafna minnu z-zijiet u l-kuġini ta’ missieri li kienu mastrudaxxi, ħaddieda jew skulturi primi. In-nies kienet issibhom bħala ‘tan-nażett’, ‘tal-abjad’, ‘ta’ kaxkax’ jew ‘tal-mannar’. Uħud mix-xogħolijiet tagħhom jinkludu: il-bankun tal-istatwa ta’ San Ġużepp tar-Rabat li hu uniku hawn Malta, l-iskultura u l-armar f’Ta’ Ġieżu, il-pulptu fil-Knisja tas-Sacro Cuor Tas-Sliema u ħafna mill-armar ta’ barra u ta’ ġewwa f’diversi knejjes madwar Malta.

    Wisq probabbli jiena ħadt xi ħaġa mid-demm tagħhom. Ma ninsa qatt meta darba r-rettur tal-Kulleġġ Mt Carmel sejjaħ lil missieri u qallu: “Jiena għandi pjaċir ħafna b’ibnek hawnhekk imma jidhirli li aħjar tibda tibgħatu fl-iskola tal-arti. Mur ara l-kotba tiegħu mimlija kollha taħżiż fuqhom!” Dak iż-żmien kien moħħni biss biex niddiżinja u npinġi u finalment mort l-iskola ta’ Tarġa Gap fil-Mosta fejn hemm stajt naqbad il-linja artistika u artiġġjanali. F’din l-iskola tħarriġt f’diversi snajja’ fosthom tal-ħadid, l-iskultura fl-injam, mudellatura, il-ġojjellerija u d-diżinn. Eventwalment għażilt li nkompli fuq l-iskultura fil-ġebla.

    Jum fost l-oħrajn is-Sur John Bonnici, artist mill-Mosta u l-kap tal-iskola ta’ dak iż-żmien, għażilni biex immur għal tmien xhur l-Italja sabiex nieħu esperjenza fl-iskultura fl-irħam li sa dakinhar lanqas biss kont għadni qatt missejtu b’idejja, aħseb u ara niskolpi fih! Għaddejt ġimgħatejn Ruma u ġġennint b’dik l-arti kollha madwari. Imbagħad għamilt xahrejn ġewwa Urbino u wara qattajt sitt xhur f’Carrara fejn hemmhekk flimkien ma’ grupp ieħor ta’ żgħażagħ tħarriġt fl-iskultura, fid-diżinn u fix-xogħol kummerċjali fl-irħam.

    Meta spiċċajt mill-iskola dħalt naħdem mar-restawraturi li kienu qed jagħmlu xogħol ta’ interzjar fuq il-lapidi fil-Kon-Kattidral ta’ San Ġwann, il-Belt. Ftit taż-żmien wara nteressa ruħu fija wieħed mill-Il-bitħa f'Palazzo Falsonaqwa skulturi li kellna dak iż-żmien – Marco Montebello u hemm ħadt esperjenza enormi. Tani okkażżjoni unika li ngħinu flimkien mat-tfal tiegħu Ġanni, George u Tarċisju fuq ħafna mill-kummissjonijiet li kellu fosthom:  il-funtana ta’ Nettuno li hemm f’Montgomery House il-Furjana u l-appostli li hemm ma’ San Bastjan f’Ħal-Qormi. Marco ħarriġni wkoll fuq ix-xogħol kummerċjali bħal fuklari dekorattivi, statwi monumentali u skultura għaċ-ċimiterji. Fuq kollox għallimni kif naqla’ x’niekol bis-sengħa tiegħi u ta’ dan nibqa’ nafulu.

    Wara 11 il-sena, iddeċidejt li nibda naqdef għal rasi. Għamilt bosta affarijiet u fosthom anki xi xogħolijiet tal-arti iżda sfortunatament dawn tal-aħħar inħoss li huma l-inqas apprezzati peress li ħadd ma jrid iħallas kemm jixraq għalihom u tispiċċa tagħżaq fl-ilma.”

    Bħal familjari tiegħu Joseph ħadem ukoll diversi xogħolijiet tal-armar għall-festa tar-Rabat u anki medd idejh biex jiddiżinja u jaħdem in-narJoseph Debono mal-armar tan-nar tal-art artistiku tal-art; xogħol li ħadd qatt ma tħajjar jidħol għalih qabel. Huwa stqarr illi dak kollu li għandu x’jaqsam mal-festa hu għal qalbu u fl-istess ħin beda jispjegali kif din in-namra tmur lura għal snin twal fl-antenati tiegħu.

    “In-nanniet u l-familja tiegħi min-naħa ta’missieri tista’ tgħid li kollha kienu jagħmlu parti mill-fratellanza ta’ San Ġużepp tar-Rabat li hija l-eqdem waħda f’Malta. Il-mexxejja tagħha kienu jintagħżlu min-nobbiltà u għal xi żmien il-bużnannu tiegħi kien ir-rettur tagħha peress li hu kien wieħed min-nobbli tal-Imdina, mill-familja Dei Conti Theuma Castelletti.

    Le, m’inix xi konti,” dlonk serraħli rasi Joseph meta rani ser nimpressjona ruħi. “Għax il-linja tan-nobbiltà ntilfet meta l-bużnanna dehrilha li kellha tiżżewweġ lil min jogħġob lilha u mhux kif xtaq missierha. Dak iż-żmien hekk kienu jsiru l-affarijiet.”

    Madanakollu stajt nagħraf sewwa illi bixret Joseph għalkemm dħulija u ċajtiera kienet għadha tixhed dik ir-rikkezza fil-komportament raffinat u serju tiegħu. U aktar u aktar stajt napprezza kemm dan il-palazz storiku kien f’idejn mimlija galbu meta għadda taħt il-kustodja tiegħu.

    “Sal-2001 ġewwa Palazzo Falson kont bdejt nirrestawra xi affarijiet kif stajt. Ħadt anki xi pariri mingħand nies professjonali dwar kif kelli nieħu ħsieb ċertu affarijiet. Ma nista’ ninsa qatt il-battikata kbira li konna ħadna jiena u l-mara tiegħi Alexandra biex naddafna u rrestawrajna l-parti l-kbira tal-oġġetti tar-ram li llum hemm esposti fil-kċina. Daqstant ieħor meta beda r-restawr tal-post kien diffiċli biex jitnaddfu x-xwabel li bil-lenti, bl-ixkupilja tas-snien, bit-toothpicks u b’dak kollu meħtieġ f’dan il-ġeneru ta’ xogħol, ħadt madwar xahrejn fuq kull waħda biex inġibhom lura għal mod preżentabbli li jinsabu fiha illum.

    Ix-xewqa tiegħi dejjem kienet li xi darba dan il-post jerġa’ jingħata l-ħajja mill-ġdid iżda l-ispejjeż u l-isforzi meħtieġa kienu kbar wisq. Il-palazz jiena nafu b’għajnejja magħluqa, minn ġewwa u minn barra. Għandi l-vantaġġ li trabbejt hawn u għalhekk inħoss ukoll li kważi kważi nappartjeni lil dal-post u għalhekk ngħożżu daqs li kieku kien tiegħi. Qalbi hawnhekk qegħdha u dax-xogħol inzertajt li nħobbu ħafna.

    Finalment il-Fondazzjoni Gollcher għamlet xi arranġamenti mal-Fondazzjoni Patrimonju Malti mmexxija mis-Sur Maurice Degiorgio li b’ kuraġġ kbir daħal għal din il-biċċa xogħol u r-restawr tant meħtieġ beda.”

    Issa kien imiss li Joseph jeħodni dawra ma’ Palazzo Falson. Naturalment permezz tal-introduzzjoni li kelli dwaru, stajt nara l-palazz b’għajnejn oħra u ħassejtni privileġġjata hekk kif beda jdawwarni fi kmamar mill-ifjen filwaqt li kompla jispjegali aktar dwar l-istorja tal-post u l-oġġetti mprezzabli li fih.

    “Palazzo Falson huwa t-tieni mill-eqdem strutturi li fadal fl-Imdina b’uħud mill-partijiet tiegħu jmorru lura għat-13 il-seklu. Olof Frederick Gollcher OBE (1889–1962) akkwistah fl-1927 u peress li ma kellux tfal, meta ġie biex jikteb il-wirt, iddeċieda li jħalli dan il-palazz f’idejn il-Kavallieri Ingliżi ta’ San Ġwann fejn wara xi żmien dawn għaddewh lill-Fondazzjoni Gollcher sabiex tkun tista’ tieħu ħsiebu ħalli jitgawda mill-pubbliku.

    Ta’ min jgħid illi Olof F Gollcher kien bniedem artistiku ħafna u kien anki jpitter, kif tista’ tara sewwa ġewwa dil-kamra ddedikata għall-pitturi li ħadem hu stess.”

    Il-kamra rranġata bħala studio ta’ artist laqtitni ħafna. Fiha kien hemm numru ta’ pitturi ta’ Gollcher innifsu, b’uħud minnhom fuq it-tila. Bosta ritratti u oġġetti oħra personali tiegħu kienu qed joħolqu dak l-effett partikolari u donni minn ħin għall-ieħor bdejt nippretendi li ser narah dieħel mill-bieb sabiex ipinġi xi xena oħra… hekk jew hekk id-dawl fil-kamra kien eċċellenti.

    “Olof Gollcher kien iħobb ħafna l-kultura ta’ pajjiżna u kien iħossu konċernat li ma kienx hemm daqshekk għarfien dwarha. Kien għalhekk li hu waqqaf il-Fondazzjoni Gollcher bil-għan li din tkun mezz biex jinħoloq għarfien dwar il-kultura estensiva tal-gżejjer tagħna kemm b’mod lokali u kif ukoll internazzjonali permezz ta’ mużewijiet, esebizzjonijiet u pubblikazzjonijiet.

    Fl-istess ħin huwa ffinanzja wkoll ir-riċerka li saret taħt l-ibħra Maltin biex isir magħruf fejn huma u x’inhuma l-oġġetti storiċi li jinsabu mgħarrqa taħt il-baħar. Fil-fatt ittellgħu anki xi affarijiet li wħud minnhom qegħdin fil-Mużew tal-Arkeoloġija l-Belt, fl-imħażen tal-mużew u anki f’din il-kamra maħsuba apposta biex iżżomm fiha din is-sezzjoni arkeoloġika.”

    Il-kmamar tal-palazz jimpressjonawk bil-kwantità kbira ta’ kollezzjonijiet u oġġetti li fihom…

    “Il-kollezzjoni ta’ Gollcher hija vasta ħafna proprju minħabba li hu nzerta bniedem li jinteressa ruħu f’bosta suġġetti. Tant hu hekk illi biex sar ir-restawr tal-kollezzjonijiet kollha u tal-bini nnifsu kien hemm bżonn aktar minn ħames snin!

    Żgur li ma jistax jiġi xi ħadd iżur dan il-palazz u ma jsibx xi ħaġa li tinteressah. Hawn għamara antika Maltija fl-aqwa tagħha ddekorata bl-interzjar u l-avorju, għamara barranija tal-epoka, tapiti persjani, Detall - Palazzo Falsonxogħolijiet tal-fidda, sezzjoni ta’ ġojjellerija mill-ifjen, muniti antiki, dokumenti ta’ papiet u rejiet bil-bolla u s-siġill tax-xemgħa fuqhom. Issib ukoll librerija ta’ kotba varji antiki b’kollezzjoni ta’ aktar minn 4500 ktieb. Imbagħad hawn ukoll kollezzjoni ta’ kwadri li juru l-bastimenti tal-kavallieri u pitturi mprezzabbli tas-seklu 17 fosthom ta’ Sir Anthony Van Dyck, David Teniers, Nicolas Poussin, Bartolomé Esteban Murillo u Mattia Preti.

    Wara kull dettall li qed tara madwarek kien hemm ħafna ħsieb. Ċertament l-ikbar problema kienet kif kienu ser jiġu esposti dawn il-kollezzjonijiet kollha lill-pubbliku biex dan ikun jista’ jarahom bl-aktar mod komdu u informattiv. Fi żmien missieri ħafna minn dawn l-affarijiet kienu magħluqin fil-kxaxen, fil-gradenzi u fil-kaxxaforti minħabba li ma kienx hemm sigurtà. Għadni niftakar sewwa l-inkwiet tiegħu dwar ir-responsabbiltà kbira li kellu. Imma kif qed tara, kollox għadda b’wiċċ il-ġid.”

    Joseph kompla jgħidli illi anki l-ħitan tal-kmamar kellhom is-simboli tagħhom.

    “Meta kien imur xi mistieden importanti f’dawn il-palazzi, is-sid kien jieħdu ħsieb li l-ħitan ikunu mbajjdin b’tali mod li juru l-ġid u l-istat tiegħu: jekk il-ħitan ikunu miżbugħa b’kulur kaħlani kien ifisser illi s-sid huwa sinjur kbir, warajh kien jiġi l-aħmar u mbagħad l-isfar li kien meqjus bħala komuni.”

    Il-kmamar tal-palazz donnhom ma kienu jispiċċaw qatt. Fosthom għaddejna mill-kċina fejn jiddomina l-kamra kien hemm fuklar kbir. Għoġbuni wkoll ħafna l-madum abjad u ikħal li kienu jdawwru l-forn imdaqqas antik u l-kwantità kbira ta’ ornamenti tat-tisjir maħduma mir-ram. Personalment sibt ħafna nteressanti baqra tal-fuħħar li fiha kien jissajjar l-istuffat.

    Dħalna wkoll fl-armerija fejn hemmhekk stajt nara kollezzjoni ta’ armi li kienet tikkonsisti f’pistoli, revolvers, xkubetti,  xwabel u lanez fost ħafna oħrajn. Ma’ dawn għall-ewwel darba f’ħajti rnexxieli nara wkoll ċinturin tal-kastità fejn permezz tiegħu komplejt nikkonferma kemm il-bniedem jaf ikun immaġinattiv fil-moħqrija tiegħu.

    Meta wasalna fil-kamra tal-ikel stajt tassew intiehem l-essenza pura tal-eleganza li kienu jgawdu dawn in-nobbli. Minn wara ħġieġa maħsuba ferm b’għaqal għall-viżitatur, stajt nifli sal-iċken dettall li kien hemm fuq mejda rranġata b’sett mill-ifjen tal-ikel. Innutajt fostom ornament estravaganti bl-isem ta’ nef li għandu l-forma ta’ bastiment tal-fidda u kien jintuża biex jimmarka l-post ta’ fejn irid ipoġġi s-sid jew il-mistieden. In-nef kien ukoll iżomm fih il-ħwawar li kienu xi ħaġa rari ħafna f’dak iż-żmien.

    Jekk nibqa’ ngħidilkhom x’rajt, dan l-artiklu ma jispiċċa qatt u għalhekk nissuġġerixxi ħafna li wieħed jasal wasla sal-palazz u jara b’għajnejh hu stess. Ma nistax iżda ma nsemmix ukoll arloġġ uniku ferm maħdum fl-1791 minn Robert Robin li kien l-arluġġar favorit tar-Re Luiġi XVI. Dan l-arloġġ jiddistingwi ruħu kemm minħabba li juri biss 10 siegħat u allura jagħti riflessjoni fuq l-era rivoluzzjonarja Franċiża u anki minħabba li ftit oħrajn bħalu jeżistu madwar id-dinja.

    Wara dil-mawra, Joseph stedinni nieħu xi ħaġa mill-kafeterija li tinsab fuq il-bejt tal-palazz fejn hemmhekk sibt ukoll xi turisti li kienu qed igawdu mill-ġmiel tax-xena li bħalha l-Imdina biss taf toffri. Kelli kurżità nkun naf esperjenza u ħajja bħal din x’ħalliet f’Joseph?

    “Hawnhekk kif stajt tara inti stess, sar xogħol mill-aqwa ta’ restawr u dan jikkonfermawh ukoll in-numru ta’ unuri li ġie ppremjat bihom dan il-post.

    Jiena bniedem li nħobb ħafna l-kultura u spiss nitbaqbaq fuqha. Nemmen li pajjiżna huwa teżor kulturali imma nħoss li mhux apprezzat biżżejjed mill-poplu tiegħu stess. Dan l-aħħar veru, qiegħed isir Joseph Debono fil-bitħa ta' Palazzo Falsonħafna xogħol. Imma kemm fadal x’isir! Meta nara t-telqa li teżisti f’ċertu postijiet, qalbi tuġagħni wisq u ngħid li aħjar kont ngħix l-Alaska fejn ħlief silġ ma tarax. Meta nsiefer u nara l-kura, l-attenzjoni u l-flus li jintefqu f’pajjiżi oħra biex tissebbaħ il-kultura tagħhom, ngħid imma aħna għala għadna daqshekk lura? Jien irrid illi meta turist jiġi Malta jibqa’ mpressjonat biha u jmur jgħid lil sħabu f’pajjiżu biex jiġu huma wkoll. Almenu dan il-palazz jista’ jservi ta’ eżempju ta’ xogħol professjonali u nittama li jkun bħal fjamma li biż-żmien issir nar li jixtered mal-pajjiż kollu. Malta jistħoqqilha tkun ċentru kulturali mill-aqwa u l-poplu għandu jingħaqad għalenija biex jara li dan iseħħ.”

    Joseph urini wkoll diversi dokumenti li juru kif sar ir-restawr pass pass ta’ diversi sistemi u oġġetti fil-palazz. Baqa’ baqa’ sakemm tani wkoll filmati li ġibed hu stess biex nara b’għajnejja x-xogħol ta’ restawr li sar ġurnata wara l-oħra, xahar wara l-ieħor matul is-snin  fejn il-parti l-kbira tax-xogħol konċernat sar taħt id-direzzjoni tiegħu minn nies verament tas-sengħa .

    Intbaħt li l-imħabba ta’ Joseph lejn Palazzo Falson tittieħed ħafna hekk kif b’interess mort id-dar u komplejt insegwi u nifli l-filmati ta’ kif dal-bini tant maestuż ingħata ruħ oħra u treġġa’ lura għad-dinjità u l-glorja li kien igawdi dari.

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-6 ta’ Ġunju 2010)

    2010.06.06 / no responses / Category: Torca - Perspettivi

  • INTI TAFHA L-ISTORJA TIEGĦEK?

    “Dawk li ma jistghux jitghallmu mill-istorja huma destinati li jirrepetuha.” George Santayana 1863 – 1952 (filosofu u kittieb)

    Sa minn meta l-ġenituri tiegħi ħaduni nara l-ewwel postijiet storiċi Maltin, qalbi ntilfet wara l-istorja. Kelli xewqa kbira li meta nikber insir arkeologa sabiex b’hekk inkun nista’ ngħix ma’ din l-imħabba tiegħi. Kont ukoll noħlom li xi darba bir-riċerka u t-tiftix tiegħi, anki jiena nkun nista’ nħalli kontribut f’pajjiżi bħal kif għamlu dawk ta’ qabli u li lejhom kelli ammirazzjoni kbira. Sfortunatament meta wasal iż-żmien biex nagħżel triqti u mort nieħu parir professjonali, tawni x’nifhem illi aħjar nagħżel triq oħra għax f’Malta ma kienx hawn futur għal dak ix-xogħol. Ta’ żagħżugħa li kont aċċettajt dan ir-raġunar. Kien żball kbir! Kultant trid titgħallem taħseb b’moħħok u tagħti anki lok lill-ħsus ta’ qalbek. Fil-fatt ħdimt f’diversi oqsma oħra għal kollox differenti imma fil-fond ta’ qalbi kont naf fejn xtaqet tgħix ruħi. Meta nħobb xi ħaġa jien, diffiċli toħroġieli minn qalbi….

    Dawn il-ħsibijiet ġrew minn quddiem għajnejja hekk kif poġġejt biex nikteb l-artiklu ta’ din il-ġimgħa. Bħali, Kenneth Mizzi għandu ħafna għal qalbu l-istorja ta’ Malta. Xhieda ta’ dan huma x-xogħlijiet numerużi li huwa ħadem kollha relatati ma’ das-suġġett.

    Fil-fatt dik kienet l-ewwel mistoqsija li għamiltlu, għaliex ġeneralment xogħlijietu huma ffukati fuq l-istorja ta’ Malta?

    “Għax dawn id-daqsxejn ta’ gżejjer tagħna jaffaxxinawni. Fihom daqs naqra imbagħad għandhom dak il-ġid kollu storiku li ftit issib bħalu madwar id-dinja. Tmur fejn tmur, tara l-istorja madwarek. Tidħol fil-knejjes tara dawk ir-rikkezzi kollha: l-arkitettura, l-arti, il-kultura. Li jiddispjaċini hu illi fl-opinjoni tiegħi illum iż-żagħżagħ Maltin ma tantx huma daqshekk kolti dwar is-suġġett tal-istorja ta’ pajjiżhom. Ma tantx jagħtu każ. Forsi jien żbaljat, imma hekk naħseb.

    Għalhekk l-iskop ta’ dan ix-xogħol hu li nressqu aktar l-istorja lejn in-nies, speċjalment lejn il-popolin li forsi ma tantx ikollu l-opportunità li jżur u jara dawn il-postijiet jew jisma’ dwarhom. Jiena trabbejt f’Bormla man-nies tal-baċir. Kont iffortunat biżżejjed illi fil-ħajja stinkajt u rnexxejt filwaqt li uħud minn sħabi tal-iskola għadhom jitħabtu biex isibu x-xogħol. Allura nħossni obbligat li nagħti lura ftit milli naf jien.”

    Kienu Ulied Maltin li ntroduċewni max-xogħol ta’ Horizons – dokumentarji ta’  ftit minuti ta’ informazzjoni storika li kienu qed jixxandru fuq stazzjon televiżiv lokali…

    Ulied Maltin kien suċċess kbir u permezz tiegħu kkonfermajna illi għal xogħol bħal dan hawn għatx kbir. L-idea tiegħu bdiet b’kumbinazzjoni. Niftakar li kien ikkuntattjani Albert Marshall u talabni Ulied Maltinnagħmillu xi fillers qosra ta’ xi tlett minuti għat-televiżjoni biex ixandarhom bejn programm u ieħor. Xi ġranet wara ġie ibni jistaqsini biex nagħtih daqqa t’id għax kellu proġett tal-iskola dwar l-istorja. Ma domtx ma ntbaħt li kienet teżisti problema kbira biex issib din l-informazzjoni. Nassumi li ħafna jiftakru ż-żmien meta kellek tmur il-librerija, tfittex qalb qabda kotba u taħli ħafna ħin biex forsi ssib xi ħaġa. Imbagħad tmur b’dawn il-mazz kotba biex tagħmel il-kopji u waħda tiġik mgħawwġa u oħra tiġik bis-sinjal iswed fin-nofs. Għedt le, m’inix ser nerġa’ ngħaddi minn dak kollu! U hekk nibtet l-idea ta’ Ulied Maltin. B’ġebla waħda lqatt żewġ għasafar.

    Fil-fatt Ulied Maltin huwa l-ewwel enċiklopedija bil-Malti tan-natura tiegħu. L-ewwel pakkett fih ħames volumi u jikkonsisti fi ktejjeb u f’DVD li jwasslu informazzjoni qasira imma konċiża dwar personalitajiet Maltin, monumenti Maltin, politiċi Maltin u dwar l-arkeoloġija tal-gżejjer tagħna. Peress illi d-DVD huwa maħdum b’reżoluzzjoni għolja, ir-ritratti li fih jistgħu jiġu pprintjati faċilment. Biex nagħtik eżempju, jekk qed tfittex dwar Dun Karm Psaila ser issib ir-ritratt tiegħu, tal-ġenituri tiegħu, tal-bieb fejn kien joqgħod u nformazzjoni bażika oħra importanti. Minn hemm imbagħad, jekk wieħed irid, jista’ jkompli jfittex u jistħarreġ f’postijiet oħra.

    Għalkemm nemmen illi hemm bżonn ta’ dokumentarji ta’ dan it-tip biex jixxandru fuq l-istazzjonijiet tagħna, jkolli nammetti illi ma tantx issib interess min-naħa tal-istazzjonijiet. Fil-fatt kemm naraw programmi dwar dawn is-suġġetti? Ftit li xejn. Meta tmur tippreżentahom għand xi stazzjon, jgħidulek biex tixtri l-airtime u ddur għar-riklami. Imma d-dokumentarji mhux popolisti bħal xi drama. Jolqtu biss ċertu settur ta’ nies.”

    Kenneth dawwarni mal-uffiċċju tiegħu u beda jurini aktar xogħlijiet b’tema storika. Kont kurjuża għala l-maġġoranza tagħhom għandhom l-istess preżentazzjoni: dik ta’ ktejjeb u CD jew DVD?

    “Il-pubblikazzjonijiet tagħna huma mmirati biex jolqtu lil kulħadd… ibda mit-tfal tal-iskola, ibqa’ tiela’ sa dak l-anzjan li forsi qatt ma tgħallem jaqra u asal anki sat-turist li jixtieq jiskopri aktar dwar Kenneth Mizzipajjiżna. Fl-istess ħin inżommu dejjem f’moħħna illi ġeneralment il-paċenzja tal-maġġoranza tan-nies li joqogħdu bil-qiegħda u jisimgħu jew jaqraw xi ħaġa hija pjuttost qasira. Għaldaqstant naraw illi l-informazzjoni li tingħata dejjem tkun preżentata b’mod dirett u nformattiv imma fil-qosor. Nafu wkoll illi l-viżwal huwa ħafna aktar effettiv fuq il-memorja tan-nies. Għalhekk il-kotba kollha jkunu akkompanjati minn DVD li jieħdok fuq il-post u jurik sal-inqas dettalji li tkun qed tisma’ dwarhom.

    Ngħidu aħna bħalissa għaddej id-dokumentarju tagħna Katakombi fuq wieħed mill-istazzjonijiet lokali. Fih għandna filmati li ħadd qatt ma rahom bħal ngħidu aħna ċertu graffiti li kien skopra Temi Zammit waqt l-iskavi tiegħu u li issa permezz tad-dawl u t-teknika moderna stajna nwasslu lill-pubbliku. Hemm ukoll filmati ta’ kollezzjonijiet privati li nstabu waqt xi skavar li sar taħt id-djar tan-nies.

    Fuq din l-istess linja għandna wkoll Raħal Twelidi li huwa sett ta’ kotba u DVDs li jipprovdu tagħrif siewi dwar lokalitajiet differenti bħal Qrendi, r-Rabat u Marsaskala. Ikolli ngħid illi permezz ta’ dan ix-Marsascala coverxogħol aħna stess nitgħallmu ħafna wkoll. Biex nagħtik eżempju, bosta jaħsbu illi Marsaskala huwa post pjuttost modern li għadu qed jinbena. Fir-realtà iġġib għajnejk wara widnejk meta tagħraf kemm iħaddan storja fih.”

    Uħud minn dawn id-dokumentarji huma preżentati b’żewġ lingwi: Malti u Ingliż. Xtaqt inkun naf kemm huwa mfittex prodott simili barra minn pajjiżna?

    “Ħafna! L-emigranti Maltin ikunu qegħdin bil-ħerqa jistennew xi ħaġa ġdida minn għandna. Għat-turist dawn il-pubblikazzjonijiet huma tifkira tal-kultura Maltija. Ngħidu aħna l-kotba bid-DVD tal-Vari u ta’ L-Assunzjoni ta’ Marija joffru spettaklu mill-isbaħ tal-vari Maltin, tal-fided tal-knejjes u tal-arti li fihom. Issib ukoll informazzjoni dettaljata dwar il-fratellanzi Maltin, il-bidu tal-knejjes infushom u l-artisti li ħadmu fihom.”

    Lil Kenneth sibtu mħabbat qed jipprepara ktieb ġdid L-Istejjer tal-Istorja b’kitba ta’ Ġorġ Peresso li proprju l-Ħadd 15 ta’ Novembru 2009 fil-5:30pm ser issir il-preżentazzjoni tiegħu waqt il-Fiera Nazzjonali tal-Ktieb f’Dar il-Mediterran. Tlabtu jagħtini aktar informazzjoni dwaru…

    L-Istejjer tal-Istorja ser ikun sett ta’ erbgħa kotba li jirrakkuntaw l-istorja ta’ Malta minn Żmien il-Ħaġar sa meta Malta ssieħbet fl-Unjoni Ewropea. Huwa proġett edukattiv u divertenti mhux biss għat-L-Istejjer tal-Istorja - CDtfal imma anki għal dawk li jħobbu jisimgħu l-istejjer. Dan għaliex il-ktieb għandu miegħu wkoll CD b’mużika komposta apposta sabiex wieħed ikun jista’ jimmaġina aħjar x’inhu jinqara. Ngħidu aħna tisma’ t-tinqix fuq il-ġebel, iż-żiemel jiżgħer u l-mewġ iħabbat. L-istejjer huma ppreżentati b’mod sempliċi, fil-fatt minn għajnejn it-tfal, li fl-istorja jkunu qed jgħixu f’dawk iż-żminijiet. Huma stejjer fittizji iżda li jirrakkuntaw fatti veri u allura min jismagħhom awtomatikament ikun qed jitgħallem ukoll dwar l-istorja ta’ pajjiżna.”

    Fl-isfond ta’ din il-kamra, jiena u nikteb, qed nisma’ s-CD ta’ dan il-ktieb tant interessanti. Proprju kif qalli Kenneth stajt insegwi t-tinqix tat-tempju hekk kif it-tfal kienu qed jirrakkuntaw dwar ix-xogħol ta’ nannuwhom li kien naqqax tat-tempji. L-istorja l-oħra ħaditni nisma’ l-ġrajja tan-nawfraġju ta’ San Pawl u kif it-tfal ta’ ċenturjun li kien jgħix f’Malta ta’ dawk iż-żminijiet, għen lil San Pawl jgħix f’pajjiżna. Ikolli nammetti illi l-maltemp li għaddej bħalissa qed ikompli jgħin biex idaħħalni fl-atmosfera tal-ħsejjes tas-CD bir-riħ ivenven, ix-xita tfaqqa’ u l-baħar isabbat bla ħniena…

    Qabel tlaqt xtaqt nisma’ minn fomm Kenneth għala jemmen illi wieħed għandu jagħti importanza lill-istorja ta’ pajjiżu?

    “Għax l-għarfien ta’ l-istorja ta’ pajjiżek tagħmlek persuna sħiħa. X’jagħżel poplu minn ieħor? Mhux il-lingwa, l-istorja u l-kultura tiegħu? Il-poplu Malti, bit-tajjeb u l-ħażin tiegħu huwa riżultat ta’ dak kollu li għadda minnu matul iż-żminijiet. Huwa wkoll riżultat tal-ħakmiet ta’ ċiviltajiet differenti li wħud mix-xogħlijiet li ħadmu dawn f’pajjiżna għadna nistgħu ngawduhom sa llum. M’għandix dubju illi kieku aħna ma ġejnix influwenzati minn dawn in-nies b’kulturi oħra, il-poplu Malti kien ikun ferm differenti minn kif nafuh illum. Għalhekk tajjeb li tkun taf dwar l-istorja ta’ pajjiżek… għax turik għaliex int dak li int illum.”

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-15 ta’ Novembru 2009)

    2009.11.15 / no responses / Category: Torca - Perspettivi