Ralph Micallef | Fiona Vella

Posts Tagged ‘Ralph Micallef’

MEMORJI TAL-MANDRAĠĠ

Il-Malti kellu raġun biex ibiegħ meta ħoloq il-qawl ‘Tini l-fama u itfagħni l-baħar’. Fil-fatt kultant nintebħu li akkost li nkunu tħabatna biex ma niġux influwenzati mill-opinjoni ta’ ħaddieħor, b’xi mod jew ieħor xorta waħda nkunu nġarrejna ma’ kurrent li forsi seta’ kien żbaljat.

Ngħidu aħna, kont ilni nisma’ ħafna bl-inħawi tal-Mandraġġ fil-Belt. Diversi għidut tawni x’nifhem li l-popolazzjoni tal-Mandraġġ kienet tgħix fil-faqar u fit-tbatija. Oħrajn saħqu miegħi li ħafna min-nies t’hemm kienu ‘ta’ qattagħni’ u miskin kien ikun dak li jispiċċa f’nofshom! Nistqarr li qatt ma kont sibt l-opportunità li nitkixxef aħjar dwar dan il-post. Għalhekk meta Ralph Micallef tarraffli li kien jiftakar sewwa l-inħawi u anki lil ħafna mill-abitanti tiegħu, ma stajtx ma naħtafx l-opportunità biex inqarreb il-boċċa aktar viċin il-likk.

“Għalkemm jiena Belti, ma twelidx jew trabbejt fil-limiti tal-Mandraġġ tal-Belt. Madanakollu għandi esperjenza ċara ta’ dan il-lokal wisq magħruf.”

Bdejna mexjin lejn il-lokazzjoni fejn dari kien jinsab il-Mandraġġ u mill-ewwel irrealizzajt li ma kellix idea dwar fejn kienu dawn l-inħawi.

“Niftakar li l-Mandraġġ kien fl-ispazju ta’ bejn Triq San Patrizju, Triq San Marku, Triq Marsamxett u Triq Santa Lucija.

Kien jinsab ġo speċi ta’ ħofra u meta kont tinżel isfel sad-djar kont issib li dawn kienu mibnija f’livell mal-baħar. Biex tinżel għall-Mandraġġ kien hemm numru ta’ bokkaturi jew daħliet. Id-dħul prinċipali kien min-naħa tas-sur ta’ Marsamxett, filwaqt li ż-żewġ entraturi sekondarji kienu jinfdu minn Triq Santa Luċija u minn Triq San Marku.

Ġeneralment jiena kont ninżel min-naħa ta’ Triq ta’ San Marku li l-fetħa tagħha kienet tagħti proprju faċċata tal-istabbilment ta’ Delia tal-għamara, li għadu hemm sal-ġurnata ta’ llum.”

Wasalna fil-post li kien qed isemmi iżda minflok dil-fetħa illum hemm numru ta’ djar. Madanakollu permezz tal-entużjażmu ta’ Ralph, għal dawk il-ftit mumenti li kont qegħdha fil-kumpannija tiegħu, l-bini l-modern bħal beda jisfuma fix-xejn u permezz ta’ naqra immaġinazzjoni, quddiemi stajt nara ċar dak li kien qed jispjegali.

“Insa għal ftit dak li qed tara quddiemek u pprova immaġina ħnejja kbira li fuqha kien hemm niċċa tal-Madonna taċ-Ċintura. Id-daħla kienet tagħti għal taraġ dejjaq u twil ħafna… niftakarni nieżel, nieżel sakemm nasal isfel nett. Kont inħossni qisni nieżel taħt l-art biex immur f’xi dinja oħra. Iżda hemm isfel nies bħali u bħalek kienu jgħixu. Id-differenza kienet li dawn kienu jgħixu fit-tbatija minħabba ħafna nuqqasijiet ta’ bżonnijiet bażiċi.”

L-ewwel drabi li Ralph niżel fil-Mandraġġ kienu meta hu kien għadu tifel ċkejken.

“Illum l-inħawi tal-Mandraġġ jagħmlu mal-Parroċċa ta’ Santu Wistin. Imma dari dawn kienu jiffurmaw parti mil-limiti tal-Parroċċa ta’ San Duminku. Kelli xi tmien snin u jiena kont inservi f’din il-parroċċa bħala abbati.

Dak iż-żmien l-aktar mumenti mpressjonanti konnessi mal-Mandraġġ kienu meta konna ninżlu bil-Vjatku. Probabbilment minħabba li kien hemm l-użanza li l-Vjatku jkollu miegħu akkompanjament ta’ patri minn San Duminku flimkien mal-fratelli u l-abbatini. Ta’ tfal li konna, hekk kif konna nisimgħu n-nota tal-qanpiena tavża li ħiereġ il-Vjatku, erħielna nlebbtu lejn il-Knisja f’kompetizzjoni min minna ser jilħaq l-ewwel biex jieħu fanal u jmur magħhom. Konna nixegħlu l-fanal bix-xemgħa u nżommuh f’idejna tul it-triq kollha u allura meta l-Vjatku jkun sejjer sal-Mandraġġ kienet tkun triq twila u allura aktar eċċitanti!

Konna ninżlu mill-eqreb bokka. Id-dellijiet tax-xemgħat aħna u neżlin dak it-taraġ twil kienu jqanqluk. U mbagħad kont issib ruħek hemm isfel, ġo post fejn it-toroq kienu dojoq immens tant li mhux l-ewwel darba li t-tebut bil-mejjet ma setax joħroġ mill-bieb prinċipali għax kien jaħbat mal-faċċata tad-dar l-oħra! Minflok, id-djar kien ikollhom twieqi wesgħin mhux ħażin u allura kienu jorbtu t-tebut bil-ħabel u jniżżluh il-barra minnhom, qisu nieżel għal ġol-qabar, b’tali mod li jinżel dritt għal ġot-triq ħalli jkunu jistgħu jibqgħu sejrin dritt bih wara li l-patri jkun talab fuqu u bierku bl-ilma mbierek. Imbagħad kienu jiġu r-reffiegħa li kienu jerfgħu t-tebut fuq spallejhom u jeħduh il-fuq għat-triq fejn kienu jsibu jistenniehom il-karru tal-mejtin; iddekorat bl-iswed għall-adulti u bl-abjad għat-tfal.”

Naturalment f’dawn l-inħawi ħadd ma kellu għalfejn imur, ħlief min joqgħod hemm jew min ried jagħti xi servizz. Iżda hekk kif sar adult u daħal fid-dinja tax-xogħol, għal darb’oħra Ralph sab ruħu nieżel dawk it-turġien ‘l isfel fil-Mandraġġ…

“Kont naħdem bħala pustier u għamilt numru ta’ snin wara l-gwerra nieħu l-ittri lill-abitanti tal-Mandraġġ.

Ta’ min isemmi li hemm kien hemm partikolarità – ma kienx hemm toroq bl-ismijiet magħhom. Id-djar kellhom numri biss u għalhekk kien ikun ferm diffiċli biex issib lil xi ħadd mingħajr l-għajnuna tal-familji l-oħra. Però minn din, qatt ma kont nieqes hemmhekk.

In-nies kienu ħelwin ferm miegħi u meta nasal jien, qisu nieżel xi ħaġa kbira. Kienu jieħdu pjaċir ħafna bl-ittri anki jekk qatt ma ħadtilhom xi ċekk bl-għajnuna soċjali. Infatti meta kont nasal erħilhom joħorġu jilqgħuni. “Ġie l-postman! Ġie l-postman!” kienu jgħajjtu t-tfal filwaqt li jistaqsuni għal min hi l-ittra ħalli jeħduni fuq il-post. Flimkien maċ-ċorma li tinġabar miegħi kont nibda nsejjaħ lil dak li għalih tkun indirizzata l-ittra, ngħidu aħna “Bonavia! Bonavia!” U f’daqqa tilmaħ xi mara jew xi tifel ħerġin minn xi dar u jiġu jeħdulek l-ittra minn idejk.

Ix-xogħol beda jiżdied aktar il-quddiem meta bdiet l-emigrazzjoni għall-Awstralja u l-Mandraġġari kienu jirċievu aktar ittri peress li wħud minn uliedhom bdew jemigraw.”

Id-deskrizzjoni tan-nies tal-Mandraġġ kienet ferm differenti mill-impressjoni li kien tani ħaddieħor; li wara kollox aktarx qatt ma kien iltaqa’ magħhom!

“Sfortunatament l-istigma tagħmel ħafna ħsara. Ċertament in-nies kienu jgħixu f’faqar kbir fejn il-mezzi tas-sanità ma kienux jeżistu.

Id-djar aktar stajt issejjħilhom kmamar u fihom kienu jgħixu familji sħaħ fi skumdita kbira. Servizz ta’ ilma fid-djar ma kellhomx u minflok kienu jużaw l-ilma ta’ funtani pubbliċi. Kienu jaqdu l-bżonnijiet tagħhom fid-djar u wara jmorru jarmu kollox fit-triq f’lok apposta.

Kaġun t’hekk, il-Mandraġġari kienu magħrufa bħala nies li baqgħu lura u xi wħud kienu jistmerruhom. Kellhom ukoll il-fama li kienu nies tal-ġlied imma jiena qatt ma kelli nkwiet magħhom. Xi ġlieda ‘l hemm u ‘l hawn bejniethom kont tismagħha. Imma dak ma kienx hemm bżonn li tkun il-Mandraġġ għax xi tilwima kullimkien stajt taraha.

Personalment jiena ngħidlek li kienu nies ġentili u tar-rispett. Kont nammirahom li dejjem kienu bit-tbissima avolja kienu jgħixu f’dawk il-kundizzjonijiet.

Niftakar li kienu wkoll nies devoti ħafna u infatti mal-faċċati tad-djar kont tara bosta niċeċ l-aktar tal-Madonna taċ-Ċintura u tal-Madonna tal-Karmnu. Ħafna mill-Mandraġġara kienu jattendu għall-quddies fil-Knisja ta’ Santu Wistin jew f’dik tal-Karmnu peress li kien hemm żewġ telgħat li jwasslu direttament għalihom.”

Kelli kurżità x’xogħol kienu jagħmlu l-Mandraġġara?

“Il-biċċa l-kbira minnhom kienu barklori peress li mill-inħawi viċin kienu jivvjaġġaw ħafna laneċ minn Marsamxett għal tas-Sliema. Kien hemm oħrajn li kienu mużiċisti u oħrajn dulċiera mill-iprem. Naturalment kont issib ukoll ħafna li ma setgħux isibu xogħol.”

It-tmiem tal-Mandraġġ seħħ hekk kif il-Partit Laburista rebaħ għall-ewwel darba l-elezzjoni ġenerali.

“Il-mexxej tal-Partit Laburista, it-Tabib Pawlu Boffa, ħatar lill-Perit Duminku Mintoff bħala l-Ministru tax-Xogħolijiet Pubbliċi u r-Rikostruzzjoni. Mintoff mal-ewwel tefa’ għajnejh fuq it-tbatija li kienu qed jgħixu fiha l-Mandraġġara u ħalef li joħroġhom minn hemm ħalli eventwalment ikun jista’ jipprovdielhom djar moderni bil-faċilitajiet kollha neċessarji.

Il-Mandraġġara ngħataw data speċifika sakemm kellhom joħorġu mill-inħawi peress li kien ġie deċiż li kellu jinħatt kollox. Uħud mill-abitanti ħadu pjaċir illi finalment kienu ser jaraw id-dawl ta’ futur aħjar. Iżda oħrajn, li kienu draw u rabtu qalbhom mal-post, sabuha diffiċli ferm biex iħallu kollox warajhom u kien hemm sitwazzjonijiet fejn kellha tindaħal il-pulizija biex inħarġu minn hemmhekk.

Intant in-nies tal-Mandraġġ ġew trasferiti fid-Depot l-antik tal-pulizija fi Triq Merkanti. Hemmhekk xorta waħda ma kienx xi żmien faċli għax il-Mandraġġara sabu ruħhom jgħixu ġo speċi ta’ gabubi. Imma Mintoff wegħedhom li hekk kif kien ser jitlesta l-bini l-ġdid tal-appartamenti li kienu telgħin flok il-Mandraġġ, huma kien ser ikollhom id-dritt tal-ewwel għażla biex jgħixu fihom.

Hekk kif il-Mandraġġ tbattal min-nies, inħatt kollox. Imbagħad il-ħaddiema komplew jordmu l-ħofra bil-ġebel tad-djar li kienu ġġarrfu waqt il-gwerra sakemm finalment waslu livell mat-triq. Ix-xogħol tħaffef kemm seta’ sabiex in-nies ma jibqgħux jgħixu fl-iskumdità u hekk kif il-bini tlesta, kif kien imwiegħed, ħafna mill-Mandraġġara għażlu li jmorru joqogħdu hemm.”

Sibna ruħna fil-pjazza ta’ Mattia Preti fejn illum hemm il-bandli.

“It-tfal u ż-żgħażagħ ta’ llum ma jiftakru xejn minn dan. Mur għidilhom x’kien hawn qabel taħt dawn il-bandli! Imma dawk kbar fl-età bħali, hekk kif issemmilhom l-inħawi tal-Mandraġġ, ħsiebhom mill-ewwel hawn jiġi għax akkost li għadda ż-żmien, hekk għadna nsibuh.”

Qabel infridna, Ralph xtaq jurini parti ċkejkna mill-oriġinali li tħalliet bħala tifkira tal-Mandraġġ.

“Din il-mina kienet tagħti dritt għall-Mandraġġ għalkemm ovvjament ma kinetx kif qed taraha illum. Qed tarah dak il-kwadru tal-Madonna mwaħħal hemm fuq? Hekk kienu jkunu mpoġġija x-xbiehat reliġjużi matul id-daħliet lejn il-Mandraġġ. Minn hawn kont tibqa’ nieżel ‘l isfel ‘l isfel minn taraġ li donnu ma kien jipiċċa qatt…”

Matul il-laqgħa tiegħi ma’ Ralph ma stajtx ma ninnutax illi das-suġġett kien għall-qalbu ferm. Xtaqt inkun naf x’kienet ir-raġuni li wasslitu biex jiġi jurini fejn kienu dawn l-inħawi u għaliex dal-post kien ifisser tant għalih?

“L-ewwel nett hawnhekk għandi l-memorji personali tiegħi u allura nħoss ċertu nostalġija. Barra minn hekk, ormaj dawn l-inħawi jiffurmaw parti mill-Istorja tagħna lkoll. Fuq kollox ridt naqsam miegħek u mal-qarrejja din l-informazzjoni sabiex ma ninsew qatt kemm għal żmien twil dawn in-nies għexu f’miżerja kbira filwaqt li fil-preżent qed igawdu minn kwalità ta’ ħajja ferm aħjar. Biex nagħlaq nixtieq infakkar ukoll illi akkost l-istigma li batew minnha l-Mandraġġara, minn hawnhekk irnexxielhom joħorġu individwi b’talenti kbar li għadhom magħrufa sal-llum.”

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-31 t’Ottubru 2011)

Share on Facebook

2010.10.31 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
MINN WARA L-ĦITAN TAL-KLAWSURA

Is-sorijiet tal-klawsura minn dejjem kienu jintrigawni. Qatt ma stajt nifhem l-għażla tagħhom li jinqatgħu kompletament mid-dinja biex imorru jingħalqu wara erbgħa ħitan. Spiss kont nipprova nimmaġina x’tip ta’ persuni jistgħu jkunu u x’inhu dak li jwassalhom biex jieħdu deċiżjoni drastika bħal dik. Dak il-wiċċ mistur għad-dell tal-grada ċkejkna kien ikompli jqanqalni biex niskopri l-emozzjonijiet u l-ħsibijiet moħbija wara dawk l-għajnejn baxxuti. Iżda fl-istess ħin kont rassenjata li ser nibqa’ bil-kurżità għax kont naf li lil dawn is-sorijiet ma tistax tkellimhom kif ġieb u laħaq.

Għalhekk tistgħu taħsbu kif bqajt meta dan l-aħħar irċevejt ittra mingħand il-ħabib tiegħi Ralph Micallef fejn infurmani li kien irreferini biex niltaqa’ mal-Madre tas-Sorijiet Agostinjani tal-Klawsura ta’ Santa Katerina! Nistqarr li domt ftit intella’ u nniżżel qabel ċempilt lill-Madre. Kont qed nipprova nara kif ser inpoġġi l-kliem ma’ persuna bħal din. Imma lanqas ħaqq kemm ħlejt ħin għax Madre Michelina laqgħatni b’ġentilezza u ħlewwa kbira u bla eżitazzjoni aċċettat li niltaqgħu.

Tlajt it-telgħa wieqfa ta’ Triq ir-Repubblika b’ċerta trepidazzjoni u hekk kif wasalt quddiem il-bieb tal-monasteru ntbaħt li min jaf kemm għaddejt minn quddiem dan il-post mingħajr ma qatt kont naf x’kien. Ċempilt il-qanpiena tal-bieb u kif identifikajt ruħi, l-bieb infetaħ waħdu. Imbuttajtu l-ġewwa u dlonk sibt ruħi f’kamra bi stil antik mill-isbaħ. Quddiemi wkoll tfaċċaw tliet itwieqi mbarrati bil-ħadid miżbugħ bajdani. Waqaft ħdejhom imma l-Madre sejjħitli bi tbissima u daħħlitni ġewwa.

“Bħalissa għaddej xi xogħol ta’ restawr. Kellhom jgħaddu 500 sena biex irranġajna l-faċċata tal-monasteru. Imma ftit taż-żmien ilu għal naqra ma ġratilnix diżgrazzja kbira hekk kif waqa’ xi ġebel għal isfel waqt li kienet għaddejja l-purċissjoni ta’ San Duminku minn quddiemna. Imn’Alla ma weġġa’ ħadd. Bdejna x-xogħolijiet ħames snin ilu u l-ispiża telgħet mhux ħażin. Imma meta ġew il-bennejja, l-ġebel tant kien iddeterjorat li bidlu 40% minnu. Sfortunatament il-fondi qed jixxuttaw u l-bqija ser ikollu jitħalla kif inhu għalissa,” bdiet tispjegali l-Madre hekk kif bdejna mexjin minn kamra għall-oħra.

Ma’ l-ewwel impatt tiegħi mal-post intbaħt li kont diġà żbaljata fuq punt wieħed! Is-sorijiet tal-klawsura ma kienux jgħixu wara erbgħa ħitan imma ġo palazz storiku u spazzjuz li kien jesa’ fih erbgħa sulari.

“Dan il-bini jiftakar lill-Kavallieri ta’ San Ġwann,” fetħet id-diskursata l-Vigarja Swor Aloisia Bajada li ngħaqdet magħna hekk kif ratni nammira l-ġmiel tal-madum prezzjuż u kkulurit, l-arkitettura mirquma u l-pitturi antiki. “Fil-fatt dal-monasteru għandu storja mill-isbaħ u tmur lura għal snin twal. Dnub li ftit biss jafuha.”

“Din taf tgħidlek l-istorja tal-monasteru fuq ponot subgħajha,” qaltli bi tbissima l-Madre.

Swor Aloisia hija soru ta’ 84 sena iżda akkost l-età tagħha hija persuna vivaċi, ċajtiera u b’memorja mill-aqwa.

“Jiena l-hena tiegħi nidħol fil-profond ta’ dak kollu li nagħmel,” kompliet tgħidli. “Għalhekk spiss kont nintefa’ fl-arkivji tal-monasteru nqalleb fil-manuskritti u d-dokumenti antiki ħalli nitkixxef aktar dwar il-ġrajja ta’ dal-post li ngħix fih. Sibt illi l-arkivji jmorru lura sal-1606 u huma miżgħuda b’dettalji ferm interessanti dwar dak kollu li għaddew minnu s-sorijiet. Uħud mid-dokumenti huma bil-Latin però rnexxielna nsibu lil min jittraduċielna xi xogħol għat-Taljan u jien qlibt parti minnu bil-Malti.

Oriġinarjament hawnhekk kien hawn id-dar tal-Belt tal-Markiżi Giovanni u Katarina Vasco Oliviero li kienet magħrufa bħala Casa Vanilla. Fl-1576 it-tifel tal-koppja marad bil-pesta u ommu li kienet devota ta’ Santa Katarina għamlet wegħda li jekk binha jfieq, hija tagħti d-dar tagħha lill-Knisja. It-tifel fieq u ħu Katarina, li kien ukoll prokuratur tat-Teżor ta’ l-Ordni, fakkar lil oħtu fil-wegħda li kienet għamlet.

Il-Markiża wettqet il-wegħda tagħha imma meta fl-1611 hija saret taf bi grupp ta’ tfajliet imsejjħa l-‘Orfanelle della Misericordia’ hija ddeċidiet li ddawwar id-deċiżjoni tagħha u minflok għaddiet il-proprjetà lilhom. Dawn it-tfajliet kienu qed jieħdu ħsieb lil xi tfal li kellhom il-problemi fil-familja u matul is-snin kienet ġiethom il-vokazzjoni reliġjuża għall-ħajja tal-klawsura. Biex id-dar setgħet tinbidel f’monasteru ħalli tkun tista’ tilqa’ fiha lil madwar 45 soru u 15 il-tifla, il-Markiżi bnew kappella mal-ġenb tad-dar u xtraw ukoll xi bini tal-madwar. Huwa għalhekk li llum hawn dal-kobor kollu tant li l-ħitan tal-monasteru jmissu ma’ Triq ir-Repubblika, ma’ Triq San Kristofru, ma’ Strada Stretta u anki ma’ parti minn San Duminku. Sa sena wara mit-testment, il-markiżi mietu u hekk kif anki binhom kien laħaq miet qabilhom, is-sorijiet tal-klawsura wirtu anki l-ġid kollu tal-Markiżi.

Fl-1714 il-monasteru kellu bżonn xi tibdiliet strutturali u tant intefqu flejjes illi eventwalment ma kellhomx biżżejjed fondi biex ikomplu l-kappella. Fl-1798 s-sorijiet kellhom anki jieqfu jieħdu ħsieb it-tfal minħabba li kienu waqgħu f’għaks kbir.”

Ma tridx wisq biex tifhem kemm spejjeż jirrikkjedi post bħal dak. Kelli kurżità kif jiffinanzjaw ruħhom dawn is-sorijiet?

“Fi żmien il-Kavallieri kienu bdew jidħlu bosta tfajliet nobbli bħala sorijiet tal-klawsura u dawn kienu jġibu doti kbar magħhom. Fil-fatt waħda minnhom kienet Swor Marianna Pinto, oħt il-Gran Mastru Pinto nnifsu. Tul is-snin dan il-ġid akkumula mhux ħażin u l-monasteru kien jgħix permezz tar-renta fuq l-artijiet u mill-flus li dawn is-sorijiet ġabu magħhom. Illum naturalment l-istorja nbidlet imma għallinqas għad fadlilna biex ngħixu permezz tal-imgħaxijiet li nħolqu mill-bejgħ ta’ xi bini li kien proprjetà tal-monasteru.”

Fil-kunvent kien hemm kwiet perfett tant li konna qisna qegħdin weħidna f’dak il-post. Xtaqt inkun naf kemm hemm sorijiet?

“Bħalissa qegħdin 10 sorijiet u sfortunatament għandna 4 minnhom morda. L-ikbar soru hawnhekk tgħodd l-età ta’ 88 sena u l-iżgħar waħda għandha 60. Ilna madwar 25 sena ma jkollna vokazzjonijiet ġodda hawn ġew.”

Impressjonanti! Allura x’jiġri jekk jilħqu jonqsu s-sorijiet kollha?

“Jiena qatt ma naqta’ qalbi,” weġbitni bil-ħlewwa l-Madre li issa ilha tmexxi l-monasteru għal dawn l-aħħar ħames snin. “Nemmen ħafna fil-provvidenza t’Alla u npoġġi t-tama kollha tiegħi fih. Iżda nammetti li bħalissa l-ħajja pjuttost iebsa hekk kif ħafna mis-sorijiet kibru mhux ħażin u jridu jieħdu ħsieb lil sħabhom morda apparti li jridu jkomplu bil-faċendi u d-dmirijiet ta’ kuljum.”

“Din l-istorja diġà ġrat fl-1798 meta s-sorijiet kienu xjieħu kollha u kien għad fadal tmienja biss. Tant kienet gravi s-sitwazzjoni li soru minnhom li kienet tiġi mill-familja Preziosi, kellha tmur lura għand qrabatha biex jieħdu ħsiebha fl-aħħar ġranet ta’ ħajjitha. Imma hawn hu l-kobor tal-Mulej; appena mietu dat-8 sorijiet, minnufih daħlu 16 oħra u l-ħajja kompliet,” serrħitli rasi Swor Aloisia.

F’dal-punt deherli li kelli nistaqsi x’wassalhom biex saru sorijiet tal-klawsura u l-istejjer li rrakkuntawli żgur li ma bsarthomx!

“Fi żmien it-tieni gwerra dinjija kienet waqgħet bomba ġol-ġnien tal-monasteru u għalhekk is-sorijiet kienu marru jsibu rifuġju f’Ta’ Ċenċ Għawdex. F’dik il-ħabta jiena kelli 16 il-sena u lanqas biss kont naf x’jaħbtu das-sorijiet tal-klawsura. Jiena kont mix-Xagħra u darba minnhom wara li rajt xi xogħol tal-ħjata tagħhom urejt ix-xewqa li niltaqa’ magħhom. Sħabi daħku bija u qaluli ‘Mela dawk ser ikellmuk? Dawk trid tkun ser tidħol magħhom biex jiftħulek.’ Imma jiena kelli kurżità kbira biex nara x’ikunu dawn is-sorijiet li ma joħorġu qatt u finalment ikkonvinċejt lil sħabi li kienu ikbar minni biex jeħduni għandhom. Tgħidx x’biża’ kelli li jdaħħluni veru magħhom għax jien kull ma ridt li naqta’ l-kurżita’. Imma meta morna serrħuli rasi li kont għadni żgħira wisq biex nidħol magħhom imma li jekk ridt stajt nibqa’ nżurhom. Hekk għamilt u bdiet tiġi wkoll ħabiba tiegħi miegħi. Ftit ftit inġbidna lejn il-ħajja ta’ dawn is-sorijiet sakemm darba minnhom, meta għalaqna t-18, inżilna Malta (fejn kienu rritornaw is-sorijiet) u ngħaqadna magħhom. Kienet l-aqwa għażla tiegħi tant li jekk nerġa’ nitwieled nerġa’ nagħżel dit-tip ta’ ħajja,” ikkonfermatli Swor Aloisia.

“Jiena wkoll kelli 18-il sena meta dħalt soru tal-klawsura u daqs Swor Aloisia konvinta mid-deċiżjoni tiegħi. Imma għandek tkun taf li l-ewwel darba li saċerdot issuġġerieli li nidħol soru tgħidx kif ħtaftu. Kien jarani ninvista lil Santa Rita kuljum u darba qalli “Inti għax ma tidħolx soru? Dejjem insibek quddiem Santa Rita.” U spirtu pront weġibtu ‘Għandix nidħol soru! Jien irrid ingawdi ħi’. Kont tfajla fuq ruħi u dejjem nittanta x-xemx għaddejja għax kont inħobb ħafna nitkellem man-nies. Xorta waħda das-saċerdot baqa’ sakemm laqqagħni mal-Madre ta’ Santa Monica u minn hemm bdejt ngħaddi xi weekends għandhom sakemm ftit ftit trawwimt minnhom u verament tħajjart nidħol soru. Niftakar li ddeċidejt li nidħol soru ma’ ta’ Santa Rita u meta wissewni li dawk kienu sorijiet tal-klawsura, għalkemm ma kontx naf wisq dwarhom, bqajt insostni li magħhom ridt nidħol. Xi xhur qabel kont mort inżur lil Frenċ tal-Għarb u waqt li għamilli s-salib fuq moħħi biż-żejt tal-Madonna, bla ma jaf xejn fuqi kien bassar li jien kont ser insir soru tal-klawsura mal-monasteru ta’ Santa Katarina u li kont ser immut hemm ġew. Meta finalment dħalt magħhom, missieri ħalef li ma kontx ser indum aktar minn ħmistax hemm ġew u s’issa ilni 47 sena.”

Qomna minn fejn konna u bdejna mexjin lejn il-kappella tal-monasteru. Minnufih laqtuni ż-żewġt itwieqi magħluqa bil-gradi li kienu misjuba wara l-artal.

“Il-ħajja tal-klawsura kienet ħafna aktar iebsa qabel imma aħna konna nafu għal xiex dħalna u ma nsibu l-ebda problema bir-regoli li rridu nimxu magħhom.

Erbgħa snin ilu ma kontx ser taqbad u tiġi hekk kif għamilt illum u noqogħdu ndawwruk ma’ kullimkien. Min jaf kemm permessi ridt biex stajt biss biss tkellimna. Mal-wasla tiegħek kieku kont indoqq qanpiena biex is-sorijiet l-oħra jinġabru kollha f’kamarthom ħalli ma jiltaqgħux miegħek.

Lin-nies stajna nkellmuhom biss minn wara dawk il-gradi. La stajna nisimgħu radju, la naraw televiżjoni u lanqas naqraw gazzetti. Konna għal kollox maqtugħin mill-bqija tad-dinja biex inkunu nistgħu niffukaw biss fuq it-talb u fuq Alla. In-nies ftit li xejn kienu jafuna għalkemm dejjem urew qalb tajba magħna. Però naħseb li kienu jaħsbuna nies imdejjqin ħafna peress li konna dejjem imsakkra hawn ġew. Ħadd minna ma kellu permess biex joħroġ barra ħlief għal bżonn biex immorru għal xi kura. Lanqas jekk jomordu l-ġenituri tiegħek u wisq anqas għall-funeral tagħhom ma stajt tattendi. Hawnhekk setgħu jidħlu biss familjari, sal-kuġini u nitkellmu minn wara l-grada. Barranin ħadd.”

Il-madre ratni nitmeżmeż u ma flaħtx ma nistaqsihiex għala bniedem għandu jaċċetta li jiċċaħħad tant, sempliċiment għall-fidi? Imma t-tnejn qabżu fuqi u rrispondewni…

“Aħna ma nħossuniex imċaħħda. Din hija t-tip ta’ ħajja li għażilna. Nammettu li ġieli jiġu mumenti iebsa bħal kif jiġu fuq kulħadd. Imma permezz tal-fidi tagħna, lanqas biss inħossu n-nuqqas li qed titkellem dwaru inti. Kultant lanqas aħna stess ma nkunu nafu kif ser infissru din il-vokazzjoni tagħna. Imma biex forsi nagħtuk ħjiel infakkruk li għalkemm inti ma dħaltx soru bħalna, m’għandniex dubju li tagħmel bosta sagrifiċċji biex tara l-familja tiegħek kuntenta.”

Is-sorijiet għarrfuni wkoll li wara l-Koncilju tal-1963 l-affarijiet inbiddlu xi ftit.

“Issa nistgħu nitkellmu mal-pubbliku għalkemm dejjem minn wara l-grada. Lanqas biss ngħidlek kemm jiġu nies kuljum jitolbuna l-pariri jew biex jiftħu qalbhom magħna. Barra minn hekk it-telefon ma jieqafx minuta.

Sirna wkoll nistgħu nsewgu ċertu programmi fuq ir-radju u fuq it-TV. F’dawn l-aħħar erbgħa snin qegħdin ukoll noħorġu nisimgħu l-quddies man-nies minflok narawha minn fuq il-monitor minn wara l-artal tal-kappella. Kienet esperjenza sabiħa wisq meta rajna l-attendenza tan-nies tfawwar il-kappella wara din il-bidla. Fejn qabel kien ikun hemm wieħed jew żewġ persuni, illum il-kappella tkun mimlija nies. Joqogħdu anki jkantaw magħna u tgħidx kemm jieħdu ħsiebna meta xi waħda minna ma tinżilx għall-quddiesa. Nifhem li dan kien pass il-quddiem għax b’hekk in-nies saret tafna u tfittixna u nġibdet ħafna lejna. Tneħħa l-misteru ta’ x’seta’ konna u fejn ħafna ħasbuna strambi u ma nafux immorru man-nies issa setgħu jifhmu li aħna m’aħniex ħlief bnedmin bħalhom li ddeċidejna li niddedikaw ħajjitna biex nitolbu għall-bżonnijiet tal-popli kollha u tad-dinja.”

Imma ngħid jien mhux aħjar tmidd idejk u tagħmel xi ħaġa milli toqgħod titlob biss?

“Aħna nagħmlu ħafna xogħol fil-monasteru imma t-talb huwa d-dedikazzjoni tagħna. It-talb għandu qawwa kbira quddiem Alla u t-talb tagħna kontinwu jservi biex min ma jafx jew m’għandux ċans jitlob, nitolbu aħna għalih. Il-Papa xebbaħ lis-sorijiet tal-klawsura mal-power station tal-Knisja u sostna illi li kieku m’hawnx dat-tip ta’ sorijiet, il-Knisja tkun fqira ħafna.

Peress li aħna ddedikati lil Alla, nkunu nistgħu nidħlu f’intimità miegħu u nwasslulu t-talb kollu ta’ dawk li jkunu rrakkomandaw ruħhom f’talbna. Fil-fatt kull fil-għodu fl-5:45am l-ewwel talba tagħna dejjem tkun dedikata għall-bżonnijiet ta’ dawk li jkunu kellmuna, għall-morda, għall-ġerarkija tal-Knisja u għal dawk kollha li għandhom bżonn l-għajnuna t’Alla. Noffru wkoll diversi quddisiet għall-benefatturi tagħna kemm ħajjin u anki mejtin.”

It-tnejn li huma saħqu miegħi li ma jħossuhomx magħluqa u li qatt ma jixxenqu għal barra. Biex ifehmuni aħjar iddeċidew li jtellgħuni fuq il-bejt u għalhekk it-tlieta li aħna rkibna l-lift għal erbgħa sulari ‘l fuq.

“Qabel dal-lift ma kienx jeżisti. Konna nitilgħu fuq il-bejt kull nhar ta’ Ħadd u biex niċċajtaw aħna u telgħin it-taraġ bl-ikel ta’ nofs inhar f’idejna konna nagħmlu tabirruħna li sejrin sa San Pawl il-Baħar. Illum m’għadnix nifilħu nitilgħu dak it-taraġ kollu imma l-bejt sabiħ wisq!”

Ma ridtx wisq biex nifhem hekk kif xrifna barra għall-frisk tal-arja. L-għoli tal-post jippermetti xeni mill-isbaħ li jinfirxu sa fuq il-baħar.

“Għidilna kif tista’ tħossok imsakkra f’dal-ġmiel? Tant hawn sabiħ li bla ma trid tidħol f’meditazzjoni. Fl-istess ħin in-nies tant huma qrib li ma tħossok waħdek qatt. F’xi ġurnata sabiħa mhux darba u tnejn li nitilgħu hawn u noqogħdu nitpaxxew bid-dgħajjes sbieħ għaddejjin.”

Ressquni qrib ċint li jagħti għal isfel fuq il-ġnien. Ommi ma kif inħsadt! Kemm kien hemm għoli!

“Hawn dan l-għoli kollu għax hawnhekk kien hawn barriera minn fejn inqata’ l-ġebel kollu biex inbena l-bqija tal-monasteru. Issa ħares hemm isfel ara, hemmhekk hemm il-kannierja fejn jindifnu s-sorijiet li jmutu.”

Dħalna ġewwa mill-ġdid u s-sorijiet ħaduni f’kamra minn fejn huma jittawwlu biex jaraw il-purċissjonijiet għaddejjin. Xtaqt inħoss kif iħossuhom huma wara dik in-nisġa ta’ ħadid u għalhekk ersaqt qrib u ttawwalt barra. Minn wara t-toqob tal-grada stajt nara n-nies għaddejjin b’ħajjithom fit-triq ta’ taħtna u fl-uffiċini faċċata u bla ma naf kif ersaqt bil-ħeffa lura hekk kif għajnejn raġel minnhom iltaqgħu ma’ tiegħi malli rnexxielu jilmaħni. Il-Madre tbissmet u talbitni nsegwiha għax issa xtaqet tniżżilni fil-kannierja.

“Nippreferi li nilħqu nidħlu qabel jidlam għax nibża’ mill-mejtin u niddejjaq nidħol hemm fid-dlam.”

Issa kien imiss lili nitbissem. Fl-istess ħin stagħġibt kemm kien għadda ħin u lanqas biss indunajt.

“Aħna ngħixu għal dejjem fil-monasteru tagħna u meta mmutu nindifnu hawn ukoll.”

Ma kien hemm xejn tal-biża’ fil-kannierja. Anzi! Bħal kif kien hemm fil-bqija tal-kunvent kienet teżisti sensazzjoni ta’ paċi u serenità.

“Hawnhekk ma jonqosna xejn ħlief aktar vokazzjonijiet. Bħal kif stajt tara b’għajnejk stess aħna ngħixu ħajja pjuttost trankwilla u ferħana. Dejjem insibu fhiex nhedew u huwa biss iż-żmien li issa qed irażżnilna kemmxejn il-pass. Min jaf kemm organizzajna attivitajiet bejnietna u kemm ħadna gost flimkien bl-aktar affarijiet sempliċi. Għax wara kollox x’ifisser li tkun ferħana fil-ħajja jekk mhux li tħossok sodisfatt bl-għażliet tiegħek u bil-ħajja li tkun għext?

Issa inti għaddejt dal-ftit siegħat magħna u nixtiequk li twassal din l-esperjenza lill-oħrajn. Jekk hemm xi tfajliet li jixtiequ jiġu jaraw kif ngħixu, aħna nilqugħom b’idejna miftuħa u min irid jista’ anki jqatta’ xi xhur magħna biex jara kif imur.”

Kont kurjuża kif it-tfajliet li jidħlu magħhom jistgħu jkomplu jesprimu ruħhom apparti bit-talb?

“Min jidħol hawn ma tispiċċax ħajtu imma sempliċiment jibda paġna ġdida minnha. Min għandu xi talent ċertament li ser isib skop għalih għax hawnhekk jiġu ħafna nies jitolbuna biex naħdmulhom bosta affarijiet li jirrikjedu sengħa bħal ħjata, crochet, ganutell, pittura eċċ.”

Iż-żewġ sorijiet ħadnuni magħhom daqs li kieku konna ilna nafu ‘l xulxin is-snin u waqt li rregalawli kuruna mill-isbaħ wegħduni hekk..

“Issa inti benefattriċi tagħna wkoll u mill-lejla ser tibda tkun fit-talb tagħna.”

Kliemhom imlieli qalbi. Laħaq dalam x’ħin ħriġt minn hemm u jkolli ngħid li kif l-għodwa ċediet għall-miġja ta’ lejl ġdid, daqstant ieħor fehemti kienet inbidlet. Għafast il-kuruna f’idi u hekk kif ħaffift lejn il-karozza biex nasal malajr ħdejn żewġi u binti, f’moħħi fhimt ċar li kull għażla kapaċi twassal għas-sodisfazzjon tal-ħajja.

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tad-19 ta’ Settembru 2010)

Share on Facebook

2010.09.19 / 3 responses / Category: Torca - Perspettivi
ARTI BL-GĦADAM UMAN

L-ewwel darba li rajt ritratt tal-Kappella tal-Għadam li kien hemm il-Belt tkexkixt! Ma stajtx nifhem xi jwassal biex bniedem jibni xi ħaġa makabra bħal dik. Kien għalhekk li xtaqt nara l-perspettiva ta’ ħaddieħor dwarha. Intant, ftit tal-ġranet ilu nirċievi telefonata mingħand wieħed li xtaq jagħtini intervista proprju dwar din il-kappella. Laqgħatni ħafna l-fatt illi rrefera għaliha bħala kappella mill-isbaħ u aktar minn hekk meta qalli illi fi ċkunitu hu kien daħal fiha u kien għadu jiftakarha sewwa. Din kienet ix-xoqqa f’moxta biex finalment insir naf iżjed dwar din il-binja stramba. Stajt nobsor illi hekk kif kont ser niftaħ l-għatu fuqha kont ser niltaqa’ ma’ bosta rakkonti, esperjenzi u ġrajjiet uniċi u forsi wkoll xi ftit grotteski…

Iltqajt ma’ Ralph Micallef quddiem il-bini tal-Evans il-Belt, eżattament ħdejn is-sit fejn illum jinsabu l-fdalijiet tal-Kappella tal-Għadam. Miegħu hu ġab kartolina antika li turi l-intern ta’ din il-kappella bil-ħitan u s-soqfa mżejjna bl-għadam uman.

“Id-dehra tagħha kienet isservi ta’ attrazzjoni qawwija kemm għall-poplu Malti u kif ukoll għal numru kbir ta’ turisti. Fiha kienu jsiru wkoll diversi pellegrinaġġi ta’ devozzjoni speċjalment fix-xahar ta’ Novembru li huwa ddedikat għall-erwieħ.”

Imma kappella hekk ma tarahiex makabra?

“Le, lanqas xejn. Anzi jiena kont naraha sabiħa, sinifikanti u ta’ devozzjoni. Dħalt fiha għall-ewwel darba meta kelli xi sebgħa snin. Sħabi kienu ilhom jgħiduli biha u darba waħda tlabt lil ommi biex teħodni. Ma niftakarnix nibża’ jew nipprendiha, iktar nista’ ngħid li affaxxinatni fir-realtà. Minn dakinhar jiena u sħabi konna bqajna inżuruha xi kultant speċjalment peress li fil-viċin kien hemm ukoll l-iskola tagħna, dak iż-żmien magħrufa bħala Ta’ Sant’Iermu.”

Imma possibbli ta’ età daqshekk tenera, affarijiet bħal dawn ma kienux ibeżżgħuk?

“Ta’ tfal li konna, konna naħsbu li hekk jew hekk il-mewt ma kinetx ser tiġi għalina f’dak iż-żmien. Jista’ jkun ukoll li l-mewt ma kinetx timpressjonani daqshekk peress li jiena kont abbati u mhux l-ewwel darba li akkompanjajt il-mejtin bil-karrijiet tagħhom.”

X’memorji għandek ta’ dan il-post?

“Kif tista’ tara mill-fdalijiet tal-bini, il-kappella kienet pjuttost żgħira. Kienet qisha kappella kwalunkwe iżda minflok l-ornamenti tas-soltu, l-ħitan tagħha kienu kollha miksija bl-għadam uman u stajt tagħraf sewwa l-partijiet tal-iskeletru; bħall-għadam tas-saqajn, il-qafas tas-sider, ir-ras eċċ. Kienu stivati b’mod tant pulit li letteralment kienu jidhru sbieħ u partikolari ħafna.

In-nies ma kienux jiddejjqu minnha għax min kien imur hemm kien ikollu devozzjoni kbira lejn l-erwieħ. Kien anki jitqaddes il-quddies fiha għalkemm ħafna min-nies kienu jispiċċaw barra minħabba ċkunitha. Bħala parti mid-devozzjoni, in-nisa kellhom użanza li jiġu lebsin l-iswed akkost li ma kienx ikollhom vistu.

Xi drabi ġieli attenda fiha wkoll San Ġorġ Preca fejn kien jagħti konferenzi dwar is-suġġett favorit tiegħu – dak tan-novissmi. Hu kien iħeġġeġ lin-nies biex jagħmlu meditazzjoni dwar il-mewt, il-ġudizzju, l-infern u l-ġenna u naturalment kien isib l-ambjent tal-kappella addattat ferm għal-laqgħat tiegħu. Kien jgħidilna “Ħuti, tafu li xi darba bħal dawn għad irridu nsiru, għadam. Għalhekk tajjeb li wieħed jgħix ħajja tajba għax il-ġisem jispiċċa u r-ruħ tmur tgawdi lil Alla jew tintilef fl-infern. ”

Tiftakarha tiġġarraf il-kappella?

“Jien niftakar l-aħħar gwerra mill-bidu tagħha sal-aħħar imma meta waqgħet dil-kappella aħna konna diġà tlaqna mill-Belt bħal kif kienu għamlu għadd ta’ Beltin oħrajn.

Għall-ewwel konna bqajna noqogħdu f’darna l-aktar minħabba li missieri kellu ħanut il-Belt fejn kien jaħdem bħala skarpan. Iżda darba minnhom id-dar intlaqtet waqt attakk u kellna mmexxu kollox għall-ħanut. Meta l-ħanut tfarrak ukoll kellna nagħmlu xi ġranet ngħixu fil-kannierja ta’ taħt il-Knisja ta’ San Duminku li dak iż-żmien kienet tintuża bħala xelter u anki bħala abitazzjoni temporanja sakemm wieħed isib post ieħor fejn joqgħod. Finalment l-Uffiċċju tal-Protezzjoni kienu sabulna post fil-mina tal-vapur li tiġi eżatt taħt Kristu Re fil-mall tal-Furjana. Hemmhekk konna norqdu fuq il-krucjetti li kienu sodod jibdew mill-art impoġġijin waħda fuq l-oħra u titla għalihom b’sellum. Minn hemm morna noqogħdu f’mezzanin f’ċertu Sqaq numru 2 f’tal-Pietà imma anki hemm intlaqat bil-bombi! Din kienet qed tiġri lil bosta familji oħra u mhux lilna biss. Trid tarana kull darba nfittxu taħt it-tifrik tal-ġebel biex naraw x’nistgħu nsalvaw, niġbruhom fil-boroż tal-plastik u nġorruhom magħna. Darba minnhom ġarrejna kollox ġo dar f’Birkirkara sakemm oħt patri Dumnikan saret taf bl-istorja tagħna u offritilna kamra kbira ġewwa dar fil-pjazza quddiem San Duminku fir-Rabat. Xelters kien hemm ftit li xejn u għaldaqstant meta kien isir xi attakk mill-ajru, konna nidħlu nistkennu taħt il-mejda. Fortunatament la Birkirkara u lanqas hawn ma ntlaqtu l-postijiet fejn konna noqogħdu. U niżżu ħajr ‘l Alla, il-membri kollha tal-familja tagħna għaddew il-gwerra qawwijin u sħaħ. Iżda kienu żminijiet koroh ferm fejn il-poplu Malti sofra ħafna minħabba l-barrani. Żgur li kien jistħoqqlu trattament ħafna aħjar minn sempliċi George Cross!”

X’sinifikat ikollu r-reliġjon waqt il-gwerra?

“Fil-gwerra r-reliġjon kien fl-aqwa tiegħu tant li ġieli anki għamilna purċissjonijiet bis-sagrament akkost il-biża’ tal-attakki mill-ajru u t-tifrik fit-toroq. Niftakar illi fil-festa ta’ San Duminku l-patrijiet kienu joħorġu bir-relikwa flok bl-istatwa. Ta’ min isemmi illi l-patrijiet Dumnikani ma kienux ħarġu mill-Belt u kienu baqgħu jassistu lill-ARP li kienu nies li jieħdu ħsieb lil dawk li jintradmu taħt il-ġebel. Il-feruti kienu jġorruhom biex jiddewwew fil-Liċeo li kien qed iservi bħala klinika. Imbagħad kienu jittieħdu fl-isptar ċentrali l-Furjana li dak iż-żmien kien fejn hemm id-depot tal-pulizija llum.”

Minn dawk l-inħawi għaddejt bosta drabi imma qatt ma ntbaħt bil-preżenza tal-fdalijiet ta’ din il-kappella. L-isem tagħha ‘The Chapel of Bones’ jinsab moħbi bejn il-friegħi ta’ siġra kbira. Akkost li xi snin ilu s-sit ġie studjat u kkurat mill-arkeoloġisti tal-Archaeology Services Co-op Ltd, illum dan jinsab ittraskurat u abbandunat għal kollox u pjuttost qisu miżbla bl-imbarazz li rmew fih. Ma nafx x’ġara mill-pjanijiet li kien hemm dwaru biex il-fdalijiet jinfetħu għall-pubbliku bħala parti mill-proġett tar-riabilitazzjoni tal-Belt Valletta!

“Hija ħasra li dil-kappella spiċċat f’din il-kundizzjoni. Sal-lum għadhom jiġu t-turisti jistaqsu għaliha peress li kienu jsemmuhielhom il-ġenituri tagħhom li kienu jiftakruha.

Nixtieq ħafna li nerġa’ nara dil-kappella tinbena għax kieku żgur li terġa ssir attrazzjoni kemm għall-poplu Malti u kif ukoll għat-turisti. Faċli biex tinbena għax il-kappella ċkejkna ħafna. Mhux qed ngħid illi għandha terġa’ ssir eżatt kif kienet imżejjna bl-għadam għax nifhem illi llum diffiċli. Imma almenu nemmen li għandha tittella’ kappella fuq il-pedamenti l-oriġinali u ġewwa fiha titpoġġa l-informazzjoni kollha dwar l-istorja kollha tagħha. Ikun xieraq li kieku d-Dipartiment tal-Kultura flimkien mal-Kunsill Lokali tal-Belt jerġgħu jqajjmu l-interess f’din il-kappella għax hija parti mill-patrimonju antik ta’ Beltna u ta’ pajjiżna.”

Komplejt nistħarreġ ftit aktar u sibt li l-istorja ta’ din il-kappella tmur lura saħansitra sa żmien il-kavallieri. Fil-fatt fl-1583 kienet ittellgħet kappella flimkien ma’ ċimiterju biswit il-bini tas-Sagra Infermerija fil-Belt u fl-1619 il-Kavallier Fra Giorgio Nibbia ħallas għall-bini ta’ kappella oħra fil-viċin. Din kienet iddedikata lill-Madonna tal-Ħniena għalkemm kienet ukoll magħrufa bħala “Ta’ Nibbia” u kienet isservi biex fiha jsir il-quddies għal ruħ dawk li jmutu fl-Infermerija. Meta fil-5 ta’ Settembru 1730 din il-kappella kienet qegħdha tinħatt, infetaħ il-qabar tal-fundatur tagħha u nstab illi l-katavru tiegħu kien għadu mhux mimsus. Fl-1731 l-kappella nbniet mill-ġdid u kien fiha żewġ artali. Fl-1776 iċ-ċimiterju tas-Sagra Infermerija mtela’ u għalhekk ġie mnaddaf u l-għadam tqiegħed f’ossarju. Fl-1852 il-Kappillan tal-Isptar, ir-Rev. Sacco iddeċieda li jżejjen il-kappella bl-għadam tal-mejtin li kien hemm midfuna fiċ-ċimiterju u minn dakinhar ‘l hawn il-kappella saret magħrufa bħala l-“Kappella tal-Għadam”. Din il-kappella ġġarfet fl-aħħar gwerra fl-14 ta’ Frar 1941 u mid-dehra l-għadam li kien fiha nġabar u ndifen f’xi post ġewwa ċ-ċimiterju tal-Addolorata.

Mit-tiftix tiegħi sibt illi din l-użanza tat-tiżjin bl-għadam uman kienet imxerrda wkoll f’diversi pajjiżi oħra. F’moħħi baqgħet tbherren il-mistoqsija dwar kif setgħet twieldet drawwa bħal din. Jidher illi waħda mir-raġunijiet kienet il-marda qalila tal-pesta li matul diversi snin ħasdet il-ħajja ta’ eluf ta’ individwi madwar id-dinja kollha. In-nies bdew imutu bil-gzuz, iċ-ċimiterji mtlew u anki l-għelieqi tal-madwar. Inħolqu l-ossarji imma anki dawn bdew ifuru u minn hemm ħarġet l-iktar idea bizzarra ta’ riċiklar – l-arti bl-għadam uman!

Ma setax jonqos illi fuq suġġett bħal dan inkellem ukoll lill-ħabib tiegħi u riċerkatur Eman Bonnici. Kont deċiża li did-darba ma nħallihx iwaħħaxxni għax deherli li ormaj kont naf x’isarraf. Imma mort imqarrqa għax mid-dehra għadni ma nafux biżżejjed! Fil-fatt għażel li niltaqgħu proprju fiċ-ċimiterju ta’ Wied Għammieq, fir-Rinella l-Kalkara u f’dak l-ambjent kelli nkompli nisma’ dak kollu li kellu x’jgħidli…

“Snin ilu hawnhekk kien jintuża biex jindifnu dawk li mietu bil-pesta. Jingħad li Malta tant kienet intlaqtet b’din il-marda, li kien hemm żmien meta ġabu anki priġunieri minn Sqallija biex jidfnu lill-mejtin peress li ħadd aktar ma ried jagħmel dak ix-xogħol. Iżda sfortunatament mhux il-mejtin biss kienu jindifnu f’dan il-post! Il-biża’ li l-marda setgħet tkompli tixtered waslet biex uħud minn dawk li ġew infettati, ndifnu ħajjin flimkien mal-katavri l-oħra. Kienet mewta twila, tremenda u ddisprata u kien hemm min isostni li f’dawk iż-żminijiet, min kien jgħaddi bis-serqa mill-inħawi, kien jisma’ lil dawn l-imsejkna jitolbu bil-ħniena għall-ajjut mill-qiegħan ta’ qabarhom.”

Hemm aħna! Daqshekk għamilt nies! Qalbi għamlet tikk u bdejt inħares madwari biex nipprova nifhem fejn seħħ dan kollu.

“Illum l-oqbra huma vojta għax kif turi din il-lapida fl-1881 il-fdalijiet tal-midfunin inqalgħu kollha u tpoġġew kollha f’ossarju taħt dan is-salib. Ta’ min isemmi illi sal-ġurnata ta’ llum għadhom jiġu diversi nies biex jitolbu għal dawn l-erwieħ li mietu mewta daqshekk kiefra.”

Il-kliem dar għal fuq l-użanzi tal-immummifikar u t-tiżjin bl-għadam uman.

“Hemm min jgħid illi kienu l-patrijiet Kapuċċini li bdew dawn id-drawwiet. Huma kienu jagħtu ħafna importanza lill-mewt tant li kienu jirreferu għaliha bħala “oħthom”. Għidut ieħor jirrakkonta illi San Franġisk t’Assisi kien irnexxielu joħloq ir-riċetta għall-mummifikazzjoni perfetta, xi ħaġa li ma tantx tinżilli għax nemmen li dan il-bniedem kellu ħafna aktar affarijiet x’jagħmel.

Bejn l-1725 u l-1730 taħt il-knisja u l-kunvent tal-Patrijiet Franġiskani Minuri Kapuċċini l-Furjana, fuq idea ta’ Patri Ġużepp Grech, tħaffret kripta sabiex tilqa’ fiha l-membri ta’ din l-Ordni u anki lil xi membri ta’ familji nobbli. Il-kannierja kienet imżejjna b’bosta niċeċ u fiha kienu jitqiegħdu l-iġsma mqaddgħa – użanza li x’aktarx inġiebet mingħand il-Kapuċċini ta’ Palermo. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija l-kripta sofriet bosta danni waqt attakk mill-ajru u kien biss wara diversi snin illi ġiet restawrata, għalkemm did-darba l-għadam tpoġġa’ ġo ossarju.

F’pajjiżi oħra fadal numru ta’ postijiet bħal dawn li għadhom intatti sal-lum u fihom imorru għadd kbir ta’ turisti. Waħda mill-aktar magħrufa hija l-kripta li tinsab maġenb il-Knisja ta’ Santa Maria della Pace f’Palermo. F’din il-kripta li tħaffret madwar 500 sena ilu, tpoġġew l-iġsma mmuffikati ta’ bosta persuni li llum huma mqassmin f’diversi kategoriji bħal: familji, xebbiet, trabi, kleru u uffiċċjali. Ħafna minnhom huma lebsin l-aħjar ilbies u jiġbdu ħafna l-għajn imma probabbilment l-aktar mummja mfittxija mill-viżitaturi hija dik ta’ Rosalia Lombardo; tifla ta’ sentejn li mietet fl-1920. Isejjħulha “La bella addormentata” peress li ġisimha wara dawn is-snin kollha baqa’ perfett daqs li kieku għadha tieħu n-nifs.

Kripta oħra simili tinsab fil-Knisja ta’ Santa Maria della Concezione f’Ruma. Saret fl-istess żminijiet u fiha jinsabu l-fdalijiet ta’ 4000 patri li ndifnu bejn l-1500 u l-1870. Il-ħitan tal-kripta huma kollha miżgħuda bl-għadam uman u jistrieħu magħhom hemm ukoll xi patrijiet immumifikati.

Post ieħor famuż u mfittex minn bosta turisti li jinteressaw ruħhom f’dawn il-lokalitajiet huwa l-ossarju ta’ Sedlec fir-Repubblika Ċeka. Dan jiġbor fih daqs 70,000 skeletru li l-għadam tagħhom iżejjen il-lok b’mod tassew artistiku. Jingħad li ndifnu tant nies f’dan il-post minħabba d-devozzjoni li nħolqot wara li l-Abbati Enriku ta’ Ċisterċensi għamel żjara fl-Art Imqaddsa, ġab miegħu ponn trab minn fuq il-Golgotha u xerrdu fuq iċ-ċimiterju ta’ l-Abbazija. Dan l-ossarju huwa mpressjonanti ferm speċjalment minħabba li anki l-ornamenti bħal-linef u l-armi tal-familji huma kollha kemm huma maħduma mill-għadam uman.”

Il-lista li ġab miegħu Eman kienet ferm itwal. Spikka l-fatt illi f’uħud minn dawn il-postijiet wieħed isib frażijiet bħal “Dan l-għadam tagħna. Tiegħek qed jistenna.” jew “Dak li inti int illum, xi darba konna aħna; dak li aħna aħna, xi darba għad tkun int.” Ovvjament Eman ġieli żar postijiet bħal dawn u għalhekk xtaqt inkun naf x’jidhirlu dwarhom?

“Ma tridx tħares lejhom b’għajnejn moderni biss għax inkella tarahom makabri. Trid tiftakar li dan hu fenomenu li seħħ fil-Medju Evu fejn in-nies kellha kultura differenti peress li l-mewt kienet xi ħaġa ta’ kuljum u n-nies ma setgħetx ma tibnix kult madwarha.

Fl-istess ħin, għalkemm nistqarr li l-użu tal-għadam uman għad-dekorazzjonijiet ta’ dawn il-postijiet hu eċċentriku, jirnexxieli xorta waħda nammira l-artistrija li dawn inħadmu biha. Għall-ewwel meta tisma’ l-frażi “kappella tal-għadam” jiġik f’moħħok ċimiterju u mewt. Imma meta tidħol f’dawn l-ossarji, l-kripti u l-kappelli u tara dak li l-bniedem kien kapaċi jagħmel b’sempliċi għadam uman, ma tistax ma tistagħġibx bis-sengħa użata għal dax-xogħol.

Hemm min xorta waħda jsostni li postijiet hekk huma makabri filwaqt li oħrajn jgħidulek li huma artistiċi. Imma finalment naħseb li s-sinifikat tagħhom huwa wieħed spiritwali u li wara kollox dik kienet ir-raġuni prinċipali għala bdiet din l-użanza.”

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-27 ta’ Ġunju 2010 u ġie wkoll magħżul minn Din L-Art Ħelwa għall-premju Prix D’Honneur fil-kompetizzjoni tal-Wirt Kulturali Mibni tal-2010)

Share on Facebook

2010.06.27 / no responses / Category: Torca - Perspettivi