San Gorg Preca | Fiona Vella

Posts Tagged ‘San Gorg Preca’

L-ESPERJENZA TAL-ANZJANI HIJA IMPREZZABBLI

“Minħabba li ġejt nominat għall-Premju Anzjanità Attiva, flimkien ma’ għadd ta’ anzjani oħra, dan l-aħħar attendejt għall-preżentazzjoni tal-premijiet. Wieħed wara l-ieħor, ir-rebbieħa bdew jiġu msejjħa biex jitilgħu fuq il-palk ħalli jirċievu l-premju. Ismi kien l-aħħar wieħed li ġie mħabbar, bħala r-rebbieħ tas-sezzjoni akkademika. Meta ndunajt li rbaħt, lanqas naf x’ħassejt. Niftakar biss li qomt emozzjonat u ħarist lura nfittex lis-Sindku tal-Ħamrun, Christian Sammut, li kien innominani,” stqarr Max Farrugia, anzjan ta’ 72 sena.

Din is-sena, bħas-snin ta qabel, is-Segretarjat Parlamentari Għal Persuni b’Diżabilità u Anzjanità Attiva organizza dan l-avveniment taħt il-Patroċinju tal-Eċċellenza Tagħha, il-President ta’ Malta, Marie Louise Coleiro. Kif stqarr is-Segretarju Parlamentari, Anthony Agius Decelis, l-għan tal-Premju Anzjanità Attiva huwa li tiġi rikonoxxuta l-ħidma varja tal-anzjani fil-komunità. Anki għal dis-sena, kien hemm konkorrenza qawwija mingħand diversi persuni li ġew nominati minn għaqdiet u NGOs differenti biex juru l-abbiltajiet tagħhom. Bord indipendenti għażel u immerita lill-individwi partikolari li kienu ‘role models’ fis-soċjetà tagħna.

“Meta s-Sindku tal-Ħamrun għarraffni li kien innominani għal dan il-premju, kont diġà kuntent ferm. Il-fatt li jinnominak Sindku juri li dan japprezza x-xogħol li tagħmel int fir-raħal,” lissen b’emozzjoni Farrugia.

Max Farrugia beda jaħdem fil-volontarjat mill-età ta’ 16 il-sena, meta kien imsieħeb maż-Żgħażagħ Ħaddiema Nsara, u hemm kien jgħin fit-tagħlim u fl-organizzazzjoni tal-attivitajiet.

“Wara li temmejt l-edukazzjoni tiegħi, applikajt bħala night reporter mat-Times of Malta u ntagħżilt. Kien xogħol interessanti ferm li kompla saħħaħli kitbieti. Hemmhekk kelli l-opportunità li naħdem mill-qrib ma’ Mabel Strickland. Mhux darba u tnejn li akkumpanjajtha l-Parlament sabiex nagħmlilha traduzzjoni. Spiċċajt naħdem ma’ dan il-ġurnal fl-1968, imma bqajt nirrispetta lil Stricklandsa mewtha għax dejjem ġid rajt minnha. Kienet waħda li tagħtik parir u li tinkoraġġik. Kienet tasal tirrabja miegħek jekk tiżbalja, però mbagħad ma kienetx tiddejjaq tfaħħrek jekk tagħmel xi ħaġa tajba.”

Minn hemm, Farrugia kompla bl-istudji tiegħu fejn kiseb Diploma mal-British Institute u speċjalizza fil-ġurnaliżmu fit-turiżmu. Għalkemm il-ħsieb tiegħu kien li jidħol jaħdem fil-qasam tat-turiżmu, ma rnexxielux, u eventwalment applika biex jidħol maċ-Ċivil.

“Dħalt mal-Malta Electricity Board li aktar tard saret magħrufa bħala l-Enemalta. Bdejt fl-istores bħala skrivan u minn hemm bdejt navvanza. Finalment, fl-1996 sibt ruħi responsabbli mit-twaqqif tal-arkivju u l-librerija tal-Enemalta. Kelli nibda kollox mill-bidu għax ma kien hemm xejn ħlief kamra kbira b’400 kaxxa ippakkjati bid-dokumenti. Tlabt xi mwejjed u persuni biex jagħtuni daqqa t’id u wara xogħol qatiegħ u bla waqfien, ġibna kollox kif kellu jkun. Biss biss, ikklassifikajna iktar minn 4000 ritratt li kienu juru l-kostruzzjoni tal-power stations f’Malta. Kien hemm ukoll għadd ta’ pjanti antiki u disinji relatati ma’ dan il-qasam li kienu interessanti ħafna.”

Waqt li kien qiegħed jagħmel dax-xogħol, huwa ġie rakkommandat biex isaħħaħ l-istudji tiegħu, u din l-opportunità fetħitlu bibien oħra.

“Kelli 55 sena meta ggradwajt b’Diploma in Library and Information Studies. Bħala parti mill-kors kelli nipparteċipa f’ħidma ta’ 100 siegħa f’xi arkivju jew librerija, u jien għażilt l-Arkivju Nazzjonali. Hemmhekk laqgħani l-Arkivist Nazzjonali, Charles Farrugia, u dan stedinni biex nagħmel il-klassifikazzjoni u l-indiċjar ta’ għadd ta’ dokumenti tal-ħabs li kienu għadhom kif waslu fl-arkivji. Aċċettajt u bdejt inqassam kollox għalih.”

“Ma domtx ma nnutajt anomalija u mort niddiskuti mal-arkivist dwarha. Filwaqt li l-parti l-kbira tal-volumi kienu mqassma rġiel u nisa għalihom u ma kienu akkumpanjati bl-ebda ritratti, żewġ volumi minnhom kienu juru rġiel u nisa mħalltin u kien hemm anki r-ritratti tagħhom! L-arkivist infurmani li dawk kienu l-individwi li kienu ġew internati f’Malta u aktar tard fl-Afrika, minħabba li ġew meqjusa b’fehma kontra l-Imperu Ingliż.”

“Bdejt nifli dawn id-dokumenti b’interess u ħaġa ġġib lill-oħra. Bqajt skantat meta ġurnata minnhom jitfaċċa f’idejja r-ritratt taz-ziju t’omm marti, ħu San Ġorġ Preca. Imbagħad sibt ukoll ritratt ta’ qassis li kien jiġi minn missieri. Minn hemm, kibirli l-interess f’dan is-suġġett, sakemm finalment ħriġt il-ktieb L-internament u l-eżilju matul l-aħħar gwerra.”

Bħala parti mir-riċerka għal dan il-ktieb, huwa saħansitra mar il-Palestina peress li hemm kienu jinsabu xi Maltin miżżewġin Taljani li kienu ġew internati f’dan il-post.

“Inħobb nikteb ħafna dwar il-Perjodu Brittaniku peress li jagħmel parti mill-Istorja riċenti ta’ pajjiżna, u huwa żmien li jien għext u għadni niftakar sewwa. Barra minn hekk, għad hemm affarijiet ta’ dak il-perjodu li tista’ tara u tmiss b’idejk.”

Infatti, anki l-ktieb l-ieħor tiegħu Enrico Dandria – Qassis, Politiku u Patrijott jitratta dan il-perjodu.

“Kelli diġà ‘l fuq minn 60 sena meta ġejt rakkommandat biex nistħarreġ il-ħajja ta’ dan il-Monsinjur li ħadd ma kien għad kiteb dwaru. Kien l-ewwel Ministru tal-Edukazzjoni f’Malta fl-1921. Għex żmien politiku mqalleb u kellu sehem importanti f’għadd ta’ avvenimenti sinifikanti, fosthom: it-twaqqif tal-Assemblea Nazzjonali, l-irvellijiet tas-Sette Giugno, it-twaqqif tal-partiti politiċi, l-ewwel elezzjonijiet parlamentari fl-1921, l-ewwel Self Government u t-tilwima politiko-reliġjuża bejn il-Partit ta’ Strickland u l-Knisja.”

“Ħajjet Dandria ma kinetx nieqsa mill-kontroversji. Bejnu u bejn l-Ordni Franġiskan Konventwali kienet qamet kwistjoni dwar twaqqigħ ta’ parti mill-knisja ta’ San Franġisk fi Strada Reale fil-Belt Valletta. Dan il-każ spiċċa l-Qorti u wara kienu saru liġijiet ġodda dwar il-kultura u l-antikitajiet. Huwa miet f’qasir il-għomor fl-età ta’ 40 sena.”

Biex saret ir-riċerka għal dan il-ktieb, Farrugia ngħata għajnuna sinifikanti mill-Arċisqof Pawlu Cremona li fetaħlu l-bieb tal-arkivji tal-Knisja f’Malta u saħansitra rranġalu permess biex juża l-arkivji tal-Vatikan f’Ruma. Huwa għamel ukoll stħarriġ fil-British Archives.

“Meta niddeċiedi li nagħmel xi ħaġa, nidħol b’ruħi u ġismi għaliha. Nemmen li jekk trid tagħmel xi ħaġa, trid tagħmilha sew!”

Meta rtira bil-pensjoni, Farrugia deherlu li kellu jsaħħaħ is-sehem tiegħu fil-volontarjat.

“Fost xogħol ieħor, bdejt intella’ programm ta’ siegħa bl-isem 20:30 fuq l-istazzjon televiżiv lokali Xejk. Kien programm kollu kemm hu ddedikat lill-patrimonju kulturali u fih kont ninkludi bosta intervisti mas-Sindki tal-Kunsilli Lokali. Aktar tard, dan il-programm mexa għal fuq l-istazzjon F Living Channel.”

Għalkemm Farrugia hu mill-Ħamrun, huwa dejjem kellu interess fl-irħula u l-ibliet kollha tal-gżejjer tagħna, partikolarment fir-reġjun tan-Nofsinhar ta’ Malta. Dan wasslu biex jagħti sehem f’diversi għaqdiet.

“Meta kont qed nattendi għall-kors tad-Diploma in Library and Information Studies, flimkien mal-lekċerer tagħna Hella Jean Bartolo, waqqafna l-NGO Friends of the National Archives. Wara li Bartolo ħallietna, jien sirt il-President ta’ din l-Għaqda u għadni sa llum nagħti ħafna kontribut.”

Huwa msieħeb f’għadd ta’ għaqdiet, inkluż il-Malta Railway Foundation. Kull sena, għadu jikteb diversi artikli għall-kotba tal-festi ta’ bosta rħula. Jgħin ukoll biex jitfasslu mixjiet kulturali ġewwa l-Ħamrun.

“Nistqarr illi llum ġieli nkun okkupat iktar milli kont fiż-żmien meta kont impjegat! Fil-ħajja huwa importanti ferm li jkollok skop għax b’hekk il-ħajja tkompli. Nemmen li meta l-anzjani jirtiraw mix-xogħol, għandhom xorta waħda jibqgħu attivi f’xi ħaġa jew oħra. L-esperjenza tal-anzjani hija mitqla deheb u l-pajjiż għandu jkun għaqli biżżejjed biex jiggwadanja minnha. Min-naħa l-oħra, l-anzjani jirbħu għax jibqgħu jħossuhom involuti u utli fil-komunità. Huwa tajjeb li tibni fuq iż-żgħażagħ iżda l-esperjenza tal-anzjani hija imprezzabbli!”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-SENIOR TIMES – OCTOBER li ħareġ mat-Times of Malta tat-18.10.2018)

Share on Facebook

2018.10.18 / no responses / Category: Times of Malta
IL-ĦOLQIEN TA’ KULT

Nifktakar li fi tfuliti kont naffaxxina ruħi u fl-istess ħin nitwaħħax meta kont ngħaddi minn ħdejn artal partikolari li kien jinsab f’waħda mill-korsiji tal-Knisja ta’ Santa Katerina, ż-Żejtun. Ġewwa fih kien iħaddan statwa ta’ qaddisa mimduda fl-art, bil-pala ta’ jdejha mħaffra min-naħa ta’ fuq. Kont ilni żmien sewwa nitħasseb x’seta’ kien li kellha f’idejha dik l-istatwa imma żgur li qatt m’għaddieli minn moħħi li magħluqin f’dak il-kontenitur tal-ħġieġ ċkejken kien hemm l-għadam tal-qaddisa nnifisha u li dak kien korp sant. Wara li skoprejt dawn il-fatti, kont għamilt żmien mhux ħażin inċerta jekk nippreferix nersaq aktar qrib ħalli nifli sew x’kien hemm jew naħrabx niġri li ma tmurx tqum għalija l-istatwa! U b’nostalġija nistqarr li ħafna drabi kienet tirbaħ l-għażla tal-aħħar u dlonk kont intir meta niġi biex ngħaddi minn fuq dawk l-erba’ madumiet ta’ quddiemu.

Dawn il-memorji ta’ tfuliti tqanqlu hekk kif dil-ġimgħa ltqajt ma’ Fr David Farrugia biex niddiskuti miegħu t-tnhedija ta’ Wirja Nazzjonali dwar il-Kult ta’ Sant’Andrija f’pajjiżna f’egħluq il-1950 sena mill-martirju tiegħu. Dlonk xtaqtu jfissirli l-kunċett tal-kulti u l-qaddisin.

“L-espressjoni ‘kult’ tnisslet mill-kelma ‘coltivare’ li bil-Malti tittraduċi fi ‘trawwem’. Infatti f’dan il-każ meta nitkellmu dwar kult inkunu qed infissru li wieħed irawwem jew jikkultiva l-imħabba u d-devozzjoni lejn xi qaddis partikolari.

Huwa interessanti li wieħed jara minn fejn bdew dawn il-kulti. L-oriġini tagħhom tmur lura għal bosta snin meta t-twemmin nisrani kien għadu fl-ewwel passi tiegħu u l-Insara kienu qed jiġu ppersegwitati. Kien żmien meta nies ta’ devozzjoni kbira kienu qed jagħżlu li jieħdu l-martirju minflok jiċħdu l-fidi tagħhom u dawn bdew kważi kważi jiġu ddikkjarati minnufih bħala qaddisin mil-komunità Nisranija. Fil-qagħda diffiċli li kienet tinsab fiha l-Knisja fl-ewwel snin tal-bidu tagħha, il-komunità Nisranija għarfet illi dawn il-martri kellhom importanza kbira peress li kienu qed jagħtu eżempju ta’ kif wieħed għandu jgħożż twemminu sal-aħħar u b’hekk bdew jinbnew il-kulti.”

Jitwieldu bosta kulti imma x’inhi r-raġuni li wħud jintesew mal-medda tas-snin filwaqt li oħrajn jibqgħu ħajjin għal żmien twil?

“Il-kult qisu pjanta. Il-bniedem huwa bħaż-żerriegħa li l-fama tiegħu tibda tinbet meta jmut. Issa hemm dawk li jbattu wara ftit bħal dik il-pjanta li toħroġ il-fjuri malajr imma jinxfu ħesrem. U hemm ukoll dawk li jdumu kemmxejn ma jagħtuk il-frott imma mbagħad meta joħorġu, jibqgħu ħajjin għal ħafna aktar żmien.

Kult ta’ qaddis jibqa’ ħaj sakemm jibqa’ jsib lil min jitwaħħad miegħu. Ġeneralment kult jinbet meta l-karatteristiċi ta’ dak il-qaddis ikunu simili għal dawk tan-nies tal-inħawi u b’hekk tibda d-devozzjoni lejh. Ngħidu aħna fil-każ ta’ Sant’Andrija nsibu devozzjoni kbira lejh f’diversi nħawi fostom f’Marsaxlokk, f’Ħal-Luqa, fiż-Żurrieq u fix-Xlendi peress li dawn jew dari jew illum kienu nies tal-baħar bħal Sant’Andrija li kien sajjied.

Imbagħad naturalment, meta dawn in-nies imorru joqogħdu f’lokalitajiet oħra, wħud minnhom jġorru magħhom dan il-kult u allura tibda ssib il-qima lejn il-qaddis f’inħawi oħra wkoll bħal f’Bormla, f’Birkirkara, fil-Mosta, f’Ħal-Lija, fis-Sannat u fix-Xewkija.”

Kif żviluppa l-kult ta’ Sant’Andrija f’pajjiżna?

“F’pajjiżna d-devozzjoni popolari lejn Sant’Andrija Appostlu nistgħu ngħidu li teħodna lura għall-Medjuevu. Fil-fatt kemm fil-Knisja tal-Lunzjata ta’ Ħal-Millieri u kemm f’dik ta’ Santa Marija ta’ Birmiftuħ insibu affreski li jirraffiguraw lil dan il-qaddis. Man-nisġa tas-snin, il-kult ta’ Sant’Andrija baqa’ dejjem jinfirex f’pajjiżna tant li bdew jitwaqqfu għadd ta’ knejjes, altari, fratellanzi, niċeċ u statwi ddedikati lilu.

Saħansitra anke żewġ parroċċi ħadu l-patroċinju tiegħu; b’dik ta’ Ħal-Luqa tagħraf lil Sant’Andrija bħala l-patrun ewlieni u titular tal-parroċċa, filwaqt li dik tal-Fontana f’Għawdex tgħodd lil dan il-qaddis bħala l-kon-patrun flimkien mal-Qalb ta’ Ġesù.”

Kif jitnissel patrun ta’ belt jew raħal?

“Fl-imgħoddi kienet inħolqot id-drawwa illi meta kien jindifen martri kienet tinbena kamra kbira fuq il-qabar tiegħu sabiex fiha jkunu jistgħu jinġabru u jistrieħu l-pellegrini li jmorru biex iżuru l-post. F’ċerti lokalitajiet il-popolarità ta’ dan il-martri tant kienet tiżdied li ċerti individwi kienu jagħżlu li jmorru joqogħdu fl-inħawi tal-madwar. Għaldaqstant, ftit ftit minn naqra ta’ kamra fuq il-qabar tal-martri, il-bini beda jitkabbar sakemm bdew jidhru l-ewwel knejjes. U hekk kif eventwalment il-Knisja kienet tiddikkjara lil dak il-martri bħala qaddis, in-nies kienet taċċettah bil-qalb kollha bħala l-patrun tagħha.

Biex nikkomparaw ma’ dak li jseħħ illum, nistgħu nħarsu lejn il-patrun tal-Parroċċa tas-Swatar li mhu ħadd ħlief il-qaddis Malti San Ġorġ Preca. Kienet il-Knisja stess li pproponiet lil dan il-qaddis sabiex ikun il-patrun tan-nies tas-Swatar bil-ħsieb li jkun hemm l-ewwel parroċċa ddedikata lilu. In-nies aċċettat bil-qalb kollha u b’hekk huma għandhom l-ewwel qaddis patrun Malti.”

Imma illum għadu żmien il-kulti u l-patruni?

“Skont kif tħares lejhom. Biex toqgħod tingħalaq fihom infushom le. Biex toqgħod tintilef u tisħaq illi l-qaddis tiegħek huwa l-aqwa qaddis, le. Imma biex tagħraf il-messaġġ tagħhom fil-ħajja tiegħek, iva.

Meta l-Knisja tħeġġeġ għall-kult tal-qaddisin, hija ma tkunx qed tħeġġeġ għall-idolatrija, kif forsi hawn min jakkużaha, imma tkun qed tippromwovi l-fatt li dak li Alla qed joffri lill-bniedem f’Ġesù u fl-azzjonijiet li wettaq darba għal dejjem, tassew jiswa ta’ ġid lill-bniedem, ġid bla qies li jinkiseb fil-ħajja ta’ wara din. Barra minn hekk ix-xhieda ta’ dawn il-qaddisin turi li dan hu possibli u reali u mhux sempliċiment ħolma, teorija jew aljenazzjoni.

Dan għaliex il-bniedem, ta’ bniedem li hu, għandu bżonn li jibqa’ jiftakar minn fejn ġej twemminu. U permezz ta’ dawn il-qaddisin jista’ jikkontempla u jixtarr għala bniedem kapaċi jkollu kuraġġ biżżejjed biex jagħti ħajtu għal dak li jemmen fih. Illum uħud minna jsibu problema anki biex imorru l-quddies darba fil-ġimgħa. Allura anki bla ma jrid wieħed jistaqsi x’wassal lil dan l-individwu biex ikun daqshekk konvint?Għax kien stramb jew antikwat? Jew forsi għax kien kuraġġjuż?

Ngħidu aħna Sant’Andrija kif wasal biex jieħu r-riskju kbir li jitlaq ix-xogħol tiegħu bħala sajjied biex imur bħala dixxiplu ta’ Ġesù u jsir sajjied tal-bnedmin? Kien miġnun għax għamilha? Jew ħa riskju m’Alla għax ħajtu ma kellix biss valur għal din l-art imma anki għall-għaqda sħiħa miegħu?Iżda t-twemmin hu dejjem riskju għax dak li joħroġ mill-fiduċja ma tafx fejn għad jieħdok.

Meta Alla bagħat lil Ibnu fid-dinja huwa ried jgħaddi messaġġ qawwi ħafna: li xtaq isalva lil bniedem permezz tal-bniedem stess. U l-istess jagħmel permezz tal-qaddisin meta bil-ħila tagħhom jikkonferma illi l-messaġġ tiegħu qed jasal b’mod ċar għand il-bnedmin l-oħra f’kull żmien. Diversi nies li jifhmu dan il-messaġġ jibdew jgħixuh f’ħajjithom u mill-ħajja tagħhom joħorġu bosta tifsiriet pożittivi dwar dak li Alla ried jgħid meta bagħat lil Ibnu fostna. Nistgħu nqabbluhom ma’ speċi ta’ amplifiers li kollha jxandru l-istess messaġġ oriġinali: dak li Alla jridna nkunu parti Minnu u li għalhekk għandna nżommuh fiċ-ċentru ta’ ħajjitna.”

Kemm hu diffiċli biex wieħed isir qaddis fiż-żminijiet ta’ llum?

“Kull żmien għandu tiegħu u daqstant ieħor kull qaddis għandu l-istorja partikolari tiegħu. Il-ħajja minn dejjem kellha l-iebes u s-sabiħ tagħha. Il-problema hi fejn inqiegħdu l-aċċenti. Jekk trid tieħu xi ħaġa bis-serjetà fil-ħajja, tkun xi tkun, taf li ser tbati. Personalment aktar milli nimita l-ħajja tal-qaddisin, jiena nippreferi nimita l-attitudnijiet tagħhom.”

Allura x’inhu l-iskop wara din il-wirja nazzjonali dwar il-Kult ta’ Sant’Andrija?

“Biex ikollna aktar ħjiel konkret tal-kult ta’ Sant’Andrija f’pajjiżna, kien tassew f’waqtu li anke marbuta ma’ l-1950 sena mill-martirju u d-dħul glorjuż fis-sema ta’ dan l-appostlu, il-Parroċċa ta’ Ħal-Luqa torganizza esebizzjoni fuq skala nazzjonali li titratta l-qima tiegħu hekk kif riflessa fl-arti sagra ta’ pajjiżna.

Instabet l-għajnuna meħtieġa minn għadd ta’ entitajiet ekkleżjastiċi, kemm dawk Maltin u kif ukoll dawk Għawdxin. Kien hemm ħafna ko-operazzjoni anke min-naħa ta’diversi entitajiet governattivi u minn numru ta’ individwi sabiex b’hekk setgħu jinġabru flimkien taħt saqaf wieħed bosta eżemplari ta’ din id-devozzjoni popolari lejn dan il-qaddis.

Xi kultant jista’ jkun li naħsbu illi dawn l-affarijiet m’għadux żmienhom jew li mhumiex popolari. Iżda din il-wirja hija prova ċara ta’ kemm għad hawn interess f’dan il-qasam. Inġabru aktar minn 75 oġġett relatat mal-kult ta’ Sant’Andrija. Kien hemm ukoll numru ta’ affarijiet oħrajn li għal raġunijiet varji ma setgħux jinġiebu għal din il-wirja.”

Lil min għandha tinteressa wirja ta’ dix-xorta?

“Prinċipalment lid-devoti ta’ Sant’Andrija kemm Maltin u kemm Għawdxin. Imma anki lil min hu dilettant tal-arti jew tal-aspett sagru. Ta’min isemmi illi l-wirja ser tkun qed tinkludi fiha bosta opri artistiċi u ta’ valur storiku marbuta mad-devozzjoni popolari lejn Sant’Andrija Appostlu fostom xogħolijiet ta’ artisti magħrufa bħal Francesco Zahra, Filippo Dingli, Mariano Gerada, Paolo Camilleri Cauchi, Carlo Darmanin, Pietro Saliba, Giuseppe Calleja, Emanuele Buhagiar, Abraham Gatt, Girolamo Dingli, Wistin Camilleri, Ferdinand Stuflesser (Bolzano), Alfred Camilleri Cauchi, Anton Agius, Publio Magro, Michael Camilleri Cauchi, Paul Aquilina, James Azzopardi u Twanny Ellul.

Ta’ attrazzjoni speċjali ser ikunu żewġ kwadri importanti ħafna, wieħed ta’ Stefano Erardi li nġab mill-Kon-Katidral ta’ San Ġwann u l-ieħor ta’ Giuseppe Calì li soltu jkun fil-Blue Room tal-Palazz ta’ San Anton.

Apparti minn dawn wieħed jista’ wkoll jammira għadd ġmielu ta’ statwi kbar u oħrajn fil-minjatura, kwadri, bozzetti, fidda Maltija, ritratti storiċi, rakkmu bi ħjut tad-deheb, inċiżjonijiet antiki u oġġetti oħra relatati mal-kult ta’ dan il-qaddis.

Il-ħsieb fundamentali kien li nagħtu idea ta’ Sant’Andrija fuq livell popolari u għalhekk flimkien ma’ dawn ix-xogħolijiet ta’ livell għoli inkludejna wkoll statwi żgħar antiki magħmula mit-tafal li xi darba xi ħadd qala’ meta kien għadu tifel żgħir. L-inklużjoni ta’ dawn l-istatwi mhux li jwaqqghu il-livell tal-wirja imma biex verament inkunu nistgħu nirriflettu dwar il-kult li għandu dan il-qaddis.

Nittamaw illi permezz ta’ dawn l-esebiti, il-poplu Malti u Għawdxi jkompli jitkattar fil-qima u d-devozzjoni lejn l-Appostlu Sant’Andrija waqt li jagħraf japprezza dejjem aktar il-patrimonju kbir li ħallewlna missirjietna.”

Din il-wirja li ġġib l-isem Regi Similia Passvs li tfisser ‘Sar Jixbħu Sal-Passjoni’ ser tkun qed tittella’ fil-Kappella taċ-Ċentru Parrokkjali, Ħal-Luqa mid-19 sat-28 ta’ Novembru, 2010 f’dawn il-ħinijiet: Mit-Tnejn sas-Sibt: mis-6.00pm sad-9.00pm u l-Ħadd: mid-9.00am sa 12.00pm u mill-5.00pm sad-9.00pm. Id-dħul huwa b’xejn u aktar tagħrif jista’ jinkiseb minn fuq is-sit: www.luqaparish.com

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-21 ta’ Novembru 2011)

Share on Facebook

2010.11.21 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
ARTI BL-GĦADAM UMAN

L-ewwel darba li rajt ritratt tal-Kappella tal-Għadam li kien hemm il-Belt tkexkixt! Ma stajtx nifhem xi jwassal biex bniedem jibni xi ħaġa makabra bħal dik. Kien għalhekk li xtaqt nara l-perspettiva ta’ ħaddieħor dwarha. Intant, ftit tal-ġranet ilu nirċievi telefonata mingħand wieħed li xtaq jagħtini intervista proprju dwar din il-kappella. Laqgħatni ħafna l-fatt illi rrefera għaliha bħala kappella mill-isbaħ u aktar minn hekk meta qalli illi fi ċkunitu hu kien daħal fiha u kien għadu jiftakarha sewwa. Din kienet ix-xoqqa f’moxta biex finalment insir naf iżjed dwar din il-binja stramba. Stajt nobsor illi hekk kif kont ser niftaħ l-għatu fuqha kont ser niltaqa’ ma’ bosta rakkonti, esperjenzi u ġrajjiet uniċi u forsi wkoll xi ftit grotteski…

Iltqajt ma’ Ralph Micallef quddiem il-bini tal-Evans il-Belt, eżattament ħdejn is-sit fejn illum jinsabu l-fdalijiet tal-Kappella tal-Għadam. Miegħu hu ġab kartolina antika li turi l-intern ta’ din il-kappella bil-ħitan u s-soqfa mżejjna bl-għadam uman.

“Id-dehra tagħha kienet isservi ta’ attrazzjoni qawwija kemm għall-poplu Malti u kif ukoll għal numru kbir ta’ turisti. Fiha kienu jsiru wkoll diversi pellegrinaġġi ta’ devozzjoni speċjalment fix-xahar ta’ Novembru li huwa ddedikat għall-erwieħ.”

Imma kappella hekk ma tarahiex makabra?

“Le, lanqas xejn. Anzi jiena kont naraha sabiħa, sinifikanti u ta’ devozzjoni. Dħalt fiha għall-ewwel darba meta kelli xi sebgħa snin. Sħabi kienu ilhom jgħiduli biha u darba waħda tlabt lil ommi biex teħodni. Ma niftakarnix nibża’ jew nipprendiha, iktar nista’ ngħid li affaxxinatni fir-realtà. Minn dakinhar jiena u sħabi konna bqajna inżuruha xi kultant speċjalment peress li fil-viċin kien hemm ukoll l-iskola tagħna, dak iż-żmien magħrufa bħala Ta’ Sant’Iermu.”

Imma possibbli ta’ età daqshekk tenera, affarijiet bħal dawn ma kienux ibeżżgħuk?

“Ta’ tfal li konna, konna naħsbu li hekk jew hekk il-mewt ma kinetx ser tiġi għalina f’dak iż-żmien. Jista’ jkun ukoll li l-mewt ma kinetx timpressjonani daqshekk peress li jiena kont abbati u mhux l-ewwel darba li akkompanjajt il-mejtin bil-karrijiet tagħhom.”

X’memorji għandek ta’ dan il-post?

“Kif tista’ tara mill-fdalijiet tal-bini, il-kappella kienet pjuttost żgħira. Kienet qisha kappella kwalunkwe iżda minflok l-ornamenti tas-soltu, l-ħitan tagħha kienu kollha miksija bl-għadam uman u stajt tagħraf sewwa l-partijiet tal-iskeletru; bħall-għadam tas-saqajn, il-qafas tas-sider, ir-ras eċċ. Kienu stivati b’mod tant pulit li letteralment kienu jidhru sbieħ u partikolari ħafna.

In-nies ma kienux jiddejjqu minnha għax min kien imur hemm kien ikollu devozzjoni kbira lejn l-erwieħ. Kien anki jitqaddes il-quddies fiha għalkemm ħafna min-nies kienu jispiċċaw barra minħabba ċkunitha. Bħala parti mid-devozzjoni, in-nisa kellhom użanza li jiġu lebsin l-iswed akkost li ma kienx ikollhom vistu.

Xi drabi ġieli attenda fiha wkoll San Ġorġ Preca fejn kien jagħti konferenzi dwar is-suġġett favorit tiegħu – dak tan-novissmi. Hu kien iħeġġeġ lin-nies biex jagħmlu meditazzjoni dwar il-mewt, il-ġudizzju, l-infern u l-ġenna u naturalment kien isib l-ambjent tal-kappella addattat ferm għal-laqgħat tiegħu. Kien jgħidilna “Ħuti, tafu li xi darba bħal dawn għad irridu nsiru, għadam. Għalhekk tajjeb li wieħed jgħix ħajja tajba għax il-ġisem jispiċċa u r-ruħ tmur tgawdi lil Alla jew tintilef fl-infern. ”

Tiftakarha tiġġarraf il-kappella?

“Jien niftakar l-aħħar gwerra mill-bidu tagħha sal-aħħar imma meta waqgħet dil-kappella aħna konna diġà tlaqna mill-Belt bħal kif kienu għamlu għadd ta’ Beltin oħrajn.

Għall-ewwel konna bqajna noqogħdu f’darna l-aktar minħabba li missieri kellu ħanut il-Belt fejn kien jaħdem bħala skarpan. Iżda darba minnhom id-dar intlaqtet waqt attakk u kellna mmexxu kollox għall-ħanut. Meta l-ħanut tfarrak ukoll kellna nagħmlu xi ġranet ngħixu fil-kannierja ta’ taħt il-Knisja ta’ San Duminku li dak iż-żmien kienet tintuża bħala xelter u anki bħala abitazzjoni temporanja sakemm wieħed isib post ieħor fejn joqgħod. Finalment l-Uffiċċju tal-Protezzjoni kienu sabulna post fil-mina tal-vapur li tiġi eżatt taħt Kristu Re fil-mall tal-Furjana. Hemmhekk konna norqdu fuq il-krucjetti li kienu sodod jibdew mill-art impoġġijin waħda fuq l-oħra u titla għalihom b’sellum. Minn hemm morna noqogħdu f’mezzanin f’ċertu Sqaq numru 2 f’tal-Pietà imma anki hemm intlaqat bil-bombi! Din kienet qed tiġri lil bosta familji oħra u mhux lilna biss. Trid tarana kull darba nfittxu taħt it-tifrik tal-ġebel biex naraw x’nistgħu nsalvaw, niġbruhom fil-boroż tal-plastik u nġorruhom magħna. Darba minnhom ġarrejna kollox ġo dar f’Birkirkara sakemm oħt patri Dumnikan saret taf bl-istorja tagħna u offritilna kamra kbira ġewwa dar fil-pjazza quddiem San Duminku fir-Rabat. Xelters kien hemm ftit li xejn u għaldaqstant meta kien isir xi attakk mill-ajru, konna nidħlu nistkennu taħt il-mejda. Fortunatament la Birkirkara u lanqas hawn ma ntlaqtu l-postijiet fejn konna noqogħdu. U niżżu ħajr ‘l Alla, il-membri kollha tal-familja tagħna għaddew il-gwerra qawwijin u sħaħ. Iżda kienu żminijiet koroh ferm fejn il-poplu Malti sofra ħafna minħabba l-barrani. Żgur li kien jistħoqqlu trattament ħafna aħjar minn sempliċi George Cross!”

X’sinifikat ikollu r-reliġjon waqt il-gwerra?

“Fil-gwerra r-reliġjon kien fl-aqwa tiegħu tant li ġieli anki għamilna purċissjonijiet bis-sagrament akkost il-biża’ tal-attakki mill-ajru u t-tifrik fit-toroq. Niftakar illi fil-festa ta’ San Duminku l-patrijiet kienu joħorġu bir-relikwa flok bl-istatwa. Ta’ min isemmi illi l-patrijiet Dumnikani ma kienux ħarġu mill-Belt u kienu baqgħu jassistu lill-ARP li kienu nies li jieħdu ħsieb lil dawk li jintradmu taħt il-ġebel. Il-feruti kienu jġorruhom biex jiddewwew fil-Liċeo li kien qed iservi bħala klinika. Imbagħad kienu jittieħdu fl-isptar ċentrali l-Furjana li dak iż-żmien kien fejn hemm id-depot tal-pulizija llum.”

Minn dawk l-inħawi għaddejt bosta drabi imma qatt ma ntbaħt bil-preżenza tal-fdalijiet ta’ din il-kappella. L-isem tagħha ‘The Chapel of Bones’ jinsab moħbi bejn il-friegħi ta’ siġra kbira. Akkost li xi snin ilu s-sit ġie studjat u kkurat mill-arkeoloġisti tal-Archaeology Services Co-op Ltd, illum dan jinsab ittraskurat u abbandunat għal kollox u pjuttost qisu miżbla bl-imbarazz li rmew fih. Ma nafx x’ġara mill-pjanijiet li kien hemm dwaru biex il-fdalijiet jinfetħu għall-pubbliku bħala parti mill-proġett tar-riabilitazzjoni tal-Belt Valletta!

“Hija ħasra li dil-kappella spiċċat f’din il-kundizzjoni. Sal-lum għadhom jiġu t-turisti jistaqsu għaliha peress li kienu jsemmuhielhom il-ġenituri tagħhom li kienu jiftakruha.

Nixtieq ħafna li nerġa’ nara dil-kappella tinbena għax kieku żgur li terġa ssir attrazzjoni kemm għall-poplu Malti u kif ukoll għat-turisti. Faċli biex tinbena għax il-kappella ċkejkna ħafna. Mhux qed ngħid illi għandha terġa’ ssir eżatt kif kienet imżejjna bl-għadam għax nifhem illi llum diffiċli. Imma almenu nemmen li għandha tittella’ kappella fuq il-pedamenti l-oriġinali u ġewwa fiha titpoġġa l-informazzjoni kollha dwar l-istorja kollha tagħha. Ikun xieraq li kieku d-Dipartiment tal-Kultura flimkien mal-Kunsill Lokali tal-Belt jerġgħu jqajjmu l-interess f’din il-kappella għax hija parti mill-patrimonju antik ta’ Beltna u ta’ pajjiżna.”

Komplejt nistħarreġ ftit aktar u sibt li l-istorja ta’ din il-kappella tmur lura saħansitra sa żmien il-kavallieri. Fil-fatt fl-1583 kienet ittellgħet kappella flimkien ma’ ċimiterju biswit il-bini tas-Sagra Infermerija fil-Belt u fl-1619 il-Kavallier Fra Giorgio Nibbia ħallas għall-bini ta’ kappella oħra fil-viċin. Din kienet iddedikata lill-Madonna tal-Ħniena għalkemm kienet ukoll magħrufa bħala “Ta’ Nibbia” u kienet isservi biex fiha jsir il-quddies għal ruħ dawk li jmutu fl-Infermerija. Meta fil-5 ta’ Settembru 1730 din il-kappella kienet qegħdha tinħatt, infetaħ il-qabar tal-fundatur tagħha u nstab illi l-katavru tiegħu kien għadu mhux mimsus. Fl-1731 l-kappella nbniet mill-ġdid u kien fiha żewġ artali. Fl-1776 iċ-ċimiterju tas-Sagra Infermerija mtela’ u għalhekk ġie mnaddaf u l-għadam tqiegħed f’ossarju. Fl-1852 il-Kappillan tal-Isptar, ir-Rev. Sacco iddeċieda li jżejjen il-kappella bl-għadam tal-mejtin li kien hemm midfuna fiċ-ċimiterju u minn dakinhar ‘l hawn il-kappella saret magħrufa bħala l-“Kappella tal-Għadam”. Din il-kappella ġġarfet fl-aħħar gwerra fl-14 ta’ Frar 1941 u mid-dehra l-għadam li kien fiha nġabar u ndifen f’xi post ġewwa ċ-ċimiterju tal-Addolorata.

Mit-tiftix tiegħi sibt illi din l-użanza tat-tiżjin bl-għadam uman kienet imxerrda wkoll f’diversi pajjiżi oħra. F’moħħi baqgħet tbherren il-mistoqsija dwar kif setgħet twieldet drawwa bħal din. Jidher illi waħda mir-raġunijiet kienet il-marda qalila tal-pesta li matul diversi snin ħasdet il-ħajja ta’ eluf ta’ individwi madwar id-dinja kollha. In-nies bdew imutu bil-gzuz, iċ-ċimiterji mtlew u anki l-għelieqi tal-madwar. Inħolqu l-ossarji imma anki dawn bdew ifuru u minn hemm ħarġet l-iktar idea bizzarra ta’ riċiklar – l-arti bl-għadam uman!

Ma setax jonqos illi fuq suġġett bħal dan inkellem ukoll lill-ħabib tiegħi u riċerkatur Eman Bonnici. Kont deċiża li did-darba ma nħallihx iwaħħaxxni għax deherli li ormaj kont naf x’isarraf. Imma mort imqarrqa għax mid-dehra għadni ma nafux biżżejjed! Fil-fatt għażel li niltaqgħu proprju fiċ-ċimiterju ta’ Wied Għammieq, fir-Rinella l-Kalkara u f’dak l-ambjent kelli nkompli nisma’ dak kollu li kellu x’jgħidli…

“Snin ilu hawnhekk kien jintuża biex jindifnu dawk li mietu bil-pesta. Jingħad li Malta tant kienet intlaqtet b’din il-marda, li kien hemm żmien meta ġabu anki priġunieri minn Sqallija biex jidfnu lill-mejtin peress li ħadd aktar ma ried jagħmel dak ix-xogħol. Iżda sfortunatament mhux il-mejtin biss kienu jindifnu f’dan il-post! Il-biża’ li l-marda setgħet tkompli tixtered waslet biex uħud minn dawk li ġew infettati, ndifnu ħajjin flimkien mal-katavri l-oħra. Kienet mewta twila, tremenda u ddisprata u kien hemm min isostni li f’dawk iż-żminijiet, min kien jgħaddi bis-serqa mill-inħawi, kien jisma’ lil dawn l-imsejkna jitolbu bil-ħniena għall-ajjut mill-qiegħan ta’ qabarhom.”

Hemm aħna! Daqshekk għamilt nies! Qalbi għamlet tikk u bdejt inħares madwari biex nipprova nifhem fejn seħħ dan kollu.

“Illum l-oqbra huma vojta għax kif turi din il-lapida fl-1881 il-fdalijiet tal-midfunin inqalgħu kollha u tpoġġew kollha f’ossarju taħt dan is-salib. Ta’ min isemmi illi sal-ġurnata ta’ llum għadhom jiġu diversi nies biex jitolbu għal dawn l-erwieħ li mietu mewta daqshekk kiefra.”

Il-kliem dar għal fuq l-użanzi tal-immummifikar u t-tiżjin bl-għadam uman.

“Hemm min jgħid illi kienu l-patrijiet Kapuċċini li bdew dawn id-drawwiet. Huma kienu jagħtu ħafna importanza lill-mewt tant li kienu jirreferu għaliha bħala “oħthom”. Għidut ieħor jirrakkonta illi San Franġisk t’Assisi kien irnexxielu joħloq ir-riċetta għall-mummifikazzjoni perfetta, xi ħaġa li ma tantx tinżilli għax nemmen li dan il-bniedem kellu ħafna aktar affarijiet x’jagħmel.

Bejn l-1725 u l-1730 taħt il-knisja u l-kunvent tal-Patrijiet Franġiskani Minuri Kapuċċini l-Furjana, fuq idea ta’ Patri Ġużepp Grech, tħaffret kripta sabiex tilqa’ fiha l-membri ta’ din l-Ordni u anki lil xi membri ta’ familji nobbli. Il-kannierja kienet imżejjna b’bosta niċeċ u fiha kienu jitqiegħdu l-iġsma mqaddgħa – użanza li x’aktarx inġiebet mingħand il-Kapuċċini ta’ Palermo. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija l-kripta sofriet bosta danni waqt attakk mill-ajru u kien biss wara diversi snin illi ġiet restawrata, għalkemm did-darba l-għadam tpoġġa’ ġo ossarju.

F’pajjiżi oħra fadal numru ta’ postijiet bħal dawn li għadhom intatti sal-lum u fihom imorru għadd kbir ta’ turisti. Waħda mill-aktar magħrufa hija l-kripta li tinsab maġenb il-Knisja ta’ Santa Maria della Pace f’Palermo. F’din il-kripta li tħaffret madwar 500 sena ilu, tpoġġew l-iġsma mmuffikati ta’ bosta persuni li llum huma mqassmin f’diversi kategoriji bħal: familji, xebbiet, trabi, kleru u uffiċċjali. Ħafna minnhom huma lebsin l-aħjar ilbies u jiġbdu ħafna l-għajn imma probabbilment l-aktar mummja mfittxija mill-viżitaturi hija dik ta’ Rosalia Lombardo; tifla ta’ sentejn li mietet fl-1920. Isejjħulha “La bella addormentata” peress li ġisimha wara dawn is-snin kollha baqa’ perfett daqs li kieku għadha tieħu n-nifs.

Kripta oħra simili tinsab fil-Knisja ta’ Santa Maria della Concezione f’Ruma. Saret fl-istess żminijiet u fiha jinsabu l-fdalijiet ta’ 4000 patri li ndifnu bejn l-1500 u l-1870. Il-ħitan tal-kripta huma kollha miżgħuda bl-għadam uman u jistrieħu magħhom hemm ukoll xi patrijiet immumifikati.

Post ieħor famuż u mfittex minn bosta turisti li jinteressaw ruħhom f’dawn il-lokalitajiet huwa l-ossarju ta’ Sedlec fir-Repubblika Ċeka. Dan jiġbor fih daqs 70,000 skeletru li l-għadam tagħhom iżejjen il-lok b’mod tassew artistiku. Jingħad li ndifnu tant nies f’dan il-post minħabba d-devozzjoni li nħolqot wara li l-Abbati Enriku ta’ Ċisterċensi għamel żjara fl-Art Imqaddsa, ġab miegħu ponn trab minn fuq il-Golgotha u xerrdu fuq iċ-ċimiterju ta’ l-Abbazija. Dan l-ossarju huwa mpressjonanti ferm speċjalment minħabba li anki l-ornamenti bħal-linef u l-armi tal-familji huma kollha kemm huma maħduma mill-għadam uman.”

Il-lista li ġab miegħu Eman kienet ferm itwal. Spikka l-fatt illi f’uħud minn dawn il-postijiet wieħed isib frażijiet bħal “Dan l-għadam tagħna. Tiegħek qed jistenna.” jew “Dak li inti int illum, xi darba konna aħna; dak li aħna aħna, xi darba għad tkun int.” Ovvjament Eman ġieli żar postijiet bħal dawn u għalhekk xtaqt inkun naf x’jidhirlu dwarhom?

“Ma tridx tħares lejhom b’għajnejn moderni biss għax inkella tarahom makabri. Trid tiftakar li dan hu fenomenu li seħħ fil-Medju Evu fejn in-nies kellha kultura differenti peress li l-mewt kienet xi ħaġa ta’ kuljum u n-nies ma setgħetx ma tibnix kult madwarha.

Fl-istess ħin, għalkemm nistqarr li l-użu tal-għadam uman għad-dekorazzjonijiet ta’ dawn il-postijiet hu eċċentriku, jirnexxieli xorta waħda nammira l-artistrija li dawn inħadmu biha. Għall-ewwel meta tisma’ l-frażi “kappella tal-għadam” jiġik f’moħħok ċimiterju u mewt. Imma meta tidħol f’dawn l-ossarji, l-kripti u l-kappelli u tara dak li l-bniedem kien kapaċi jagħmel b’sempliċi għadam uman, ma tistax ma tistagħġibx bis-sengħa użata għal dax-xogħol.

Hemm min xorta waħda jsostni li postijiet hekk huma makabri filwaqt li oħrajn jgħidulek li huma artistiċi. Imma finalment naħseb li s-sinifikat tagħhom huwa wieħed spiritwali u li wara kollox dik kienet ir-raġuni prinċipali għala bdiet din l-użanza.”

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-27 ta’ Ġunju 2010 u ġie wkoll magħżul minn Din L-Art Ħelwa għall-premju Prix D’Honneur fil-kompetizzjoni tal-Wirt Kulturali Mibni tal-2010)

Share on Facebook

2010.06.27 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
IL-GWERRA MA DIFNITUX…

Kull meta nara xi filmati dwar Malta fil-gwerra, qalbi tingħasar. Ma niflaħx nara lil dawk l-ajruplani jitilqu l-bombi fuq niesi u fuq pajjiżi. Taqbadni rabja kbira u ma nkunx nista’ nikkontrolla d-dmugħ hekk kif nara n-nies imwerwra jiġru fit-triqat biex jippruvaw isibu l-kenn tax-xelters waqt li djarhom ikunu qed isiru frak. Dawk id-djar li mhux biss min jaf kemm swew sagrifiċċji għas-sidien tagħhom imma li fihom dawn kellhom dak kollu li huma jkunu akkwistaw jew wirtu matul is-snin. Affarijiet b’memorji ta’ nies maħbubin u oġġetti prezzjużi li qatt aktar ma setgħu jinġiebu lura hekk kif saru trab taħt it-terrapien….

Dawn il-memorji reġgħu tqanqluli dil-ġimgħa hekk kif iltqajt ma’ wieħed mill-fundaturi tal-Għaqda Dilettanti Mudelli ta’ Knejjes, Raphael Micallef u mal-President tagħha, Vincent Galea.

“Sfortunatament l-akbar dilettanti tal-mudelli tal-knejjes kienu jgħixu fl-inħawi tal-Belt Valletta u l-Kottonera – l-iktar żewġ postijiet li ġew milquta fil-gwerra. Hemmhekk kont issib mudelli li kienu ilhom jintirtu s-snin. Imma meta ġiet il-gwerra, in-nies kellhom jabbandunaw djarhom u bosta kellhom iħallu anki dawn il-mudelli warajhom. Min jaf kemm teżori ntradmu f’dawk is-snin!” bdieli d-diskors Raphael.

“Fil-fatt ta’ min isemmi illi dan id-delizzju jmur lura prattikament għal żmien il-kavallieri. Meta l-kavallieri ġew jgħixu fost il-Maltin, naturalment dawn ġabu t-tradizzjonijiet u l-kultura tagħhom magħhom. Kif kulħadd jaf, il-kavallieri kienu nies sinjuri ħafna u kellhom djar mill-ifjen. Ħafna minnhom kellhom użanza li jiddedikaw kamra mid-dar biex tintuża bħala kappella fejn il-qassis seta’ jmur iqaddes xi quddiesa u fejn il-membri tal-familja setgħu jgħidu r-rużarju flimkien. Xi nobbli Maltin li kienu midħla tal-kavallieri tħajjru jagħmlu xi ħaġa simili. Imma minħabba li dawn ma kellhomx l-istess spazju għad-dispożizzjoni tagħhom, minflok kappella huma bdew jagħmlu bħal speċi ta’ gwardarobba li meta tinfetaħ ikun hemm artal fiha li jkun armat b’kollox. Ġeneralment din kienet titpoġġa fis-salott u meta tingħalaq, minn barra kienet tidher bħala biċċa mill-għamara tal-kamra. Dawn kienu jissejħu artali mobbli jew artali portabbli. Infatti xi żmien ilu kienet saret wirja tagħhom ġewwa l-palazz tal-President. Iżda fid-djar tal-kavallieri kien ikun hemm ukoll Maltin oħra – is-servitù, nies ta’ klassi baxxa jew aħjar il-poplu in ġenerali. Dawn ukoll twebblu b’din it-tradizzjoni. Iżda kemm minħabba li ma kellhomx finanzi u kemm għan-nuqqas ta’ spazju peress li kien ikollhom ħafna tfal, huma bdew jarmaw xkaffa b’xi statwa tal-Madonna fuqha u jżejjnuha bil-gandlieri u l-fjuri. Dik il-parti tad-dar bdiet issir magħrufa bħala r-rokna tad-devozzjoni. Maż-żmien kien hemm min beda jżid artal żgħir u jżejjnu sakemm naqra naqra waslu biex għamlu l-ewwel mudelli ta’ knejjes żgħar. U minn hemm beda kollox,” irrakkuntali Vincent.

Qatt ma kont bsart illi dan id-delizzju kellu storja daqshekk imbiegħda u fl-istess ħin romantika! Madanakollu l-gwerra tat daqqa ta’ ħarta kbira lil din it-tradizzjoni.

“Wara l-gwerra dan id-delizzju baqa’ nieżel, kemm għax sadanittant kienu daħlu delizzji oħra u kif ukoll peress li wara l-gwerra, l-Knisja ma baqgħetx daqshekk influwenti fuq in-nies. Fil-fatt maż-żmien din it-tradizzjoni bdiet tintesa imma kien għad hawn min kellu xi mudelli tal-knejjes fid-dar tiegħu u lil xi ħwienet kont bqajt issibilhom xi affarijiet għall-bejgħ konnessi ma’ dawn il-mudelli. Għaldaqstant nistgħu ngħidu illi hekk kif inħolqot din l-Għaqda, dak il-ġamar li kien għoddu ntefa’ reġa ħa n-nar mill-ġdid u l-ispontanjetà tad-delizzju reġa’ ngħata l-ħajja.”

Raphael kompla jinfurmani dwar it-tnissil ta’ din l-Għaqda…

“Kien fl-1986 meta jiena, Tony Terribile u Pawlu Piscopo ddeċidejna li nistiednu lill-pubbliku biex nerġgħu nrawwmu dan id-delizzju li ftit ftit kien beda jispiċċa. Konna għamilna appell fil-ġurnali lokali ħalli min kien interessat javviċinana biex niffurmaw Għaqda. U l-Għaqda bdiet, bl-ewwel President tagħha jkun il-magħruf Guido Lanfranco.”

Eventwalment l-Għaqda rnexxielha takkwista binja żgħira fejn ikunu jistgħu jinġabru l-membri.

“Dan il-bini jinsab f’37 Triq il-Lvant, il-Belt Valletta proprju taħt il-kunvent tas-Sorijiet tal-Klawsura ta’ Sant’Ursula. Meta dħalna fil-post sibnih abbandunat u mimli mbarazz. Dħalna għal spiża kbira biex irranġajnih. Iżda issa hemm is-sodisfazzjon illi għandna ċentru tagħna fejn nistgħu nlaqqgħu lill-membri kull tant żmien. Fil-fatt kull meta norganizzaw xi attivitajiet, hawnhekk ikun mimli sa ruħ ommu bil-membri li ormaj imissu mal-400; membri li l-eta’ tagħhom tibda minn tfal ta’ 7 snin u tibqa’ tiela’ sa anzjani.”

Min jista’ jsir membru ta’ din l-Għaqda?

“Il-membri tagħna huma tfal, irġiel, nisa u anki numru ta’ emigranti Maltin. Kulħadd hu milqugħ. M’hemmx għalfejn li wieħed ikollu xi mudell jew li jkun beħsiebu jagħmel xi wieħed. Għandna membri li ngħaqdu magħna sempliċiment għax jinteressahom il-folklor u t-tradizzjonijiet reliġjużi u għalhekk jieħdu pjaċir jattendu għad-diskussjonijiet edukattivi li aħna norganizzaw.

Is-sabiħ hu li għandna ħafna żgħażagħ bħala membri u dawn peress li jkunu f’kuntatt akbar man-nies huma l-individwi ideali biex ikomplu jxerrdu dan id-delizzju.”

Fhiex jikkonsistu l-attivitajiet tal-Għaqda?

“Fiċ-ċentru tagħna sikwit inġibu individwi sabiex jitkellmu mal-membri tagħna ħalli jgħaddulhom tagħrif utli u relevanti dwar dan id-delizzju. Biex nagħtik eżempju, dan l-aħħar ġie Guido Lanfranco li beda jispjega dwar id-disinji fil-knejjes u dwar it-titulari tagħhom. Jattendu wkoll diversi nies tas-sengħa sabiex jaqsmu xi ideat dwar kif jista’ jsir ix-xogħol fuq il-mudelli, bħal ngħidu aħna kif jinbena mudell ta’ knisja, kif isir l-indurar, l-irħamar, kif titnaddaf il-fidda, kif tirtokka statwa u ħafna oħrajn. Peress li ċertu mudelli huma oġġetti fissi fid-djar ma jkunx possibbli li wieħed jeħodhom x’imkien biex jaħdem fuqhom ħaddieħor. Fuq kollox, iċ-ċokon tax-xogħol jagħmilha imprattika li tagħtiha lil xi ħadd professjonali. Għaldaqstant ikun siewi ħafna li wieħed jitħarreġ kif jagħmel dan ix-xogħol huwa stess. Xejn xejn jitgħallem ukoll xi ħaġa ġdida.

Barra minn hekk, kull xahrejn l-Għaqda toħroġ ukoll fuljett żgħir bl-isem ‘Il-knisja tiegħi’. Fih ikun hemm numru ta’ artikli b’tagħrif dwar il-mudelli u l-arti sagra filwaqt li ninkludu wkoll xi avviżi dwar xi żjarat kulturali li norganizzaw.

Fl-ewwel ġranet tar-Randan prinċipalment issir il-wirja annwali tagħna fejn il-membri jesebixxu xi oġġetti tagħhom.

Nixtieq niċċara illi aħna ma nagħtux importanza biss lid-delizzju imma anki lill-ispiritwalità tal-membri tagħna. B’dan il-għan aħna norganizzaw laqgħat flimkien anki fil-knisja speċjalment fiż-żmien tal-Għid u l-Milied sabiex niċċelebraw dawn il-festi bħala familja waħda.”

Raphael u Vincent bdew idawwruni mal-post u juruni xi xogħolijiet u mudelli li ġew irregalati lill-Għaqda minn xi membri tagħha.

“Dan il-mudell ġie msawwar mill-ġebla tal-franka minn Manuel Psaila bejn l-1935 u l-1940 u ġie mbierek mill-Vigarju tal-Isqof Mario Caruana. Huwa mudell tal-faċċata tal-Knisja tal-Madonna tal-Karmnu tal-Gżira, magħrufa wkoll bħala ‘Tal-ġebla’. Ħaġa oħra li żżid il-valur ta’ dil-knisja hu illi t-tinqix li sar fuq il-parti tal-ġebel, inħadem fuq id-disinn tal-iskultur magħruf Marku Montebello. Ix-xogħol tal-ħjata sar minn Ersilia, waħda minn ulied Manuel li wara mewt missierhom għoġobhom jgħaddulna dan il-mudell biex b’hekk ikun jista’ jitgawda wkoll minn dawk kollha li jiġu hawn. “Ħierġa qalbna miegħu dan il-mudell,” kienu qalulna meta morna biex inġibuh. “Daqs li kieku ħiereġ xi membru anzjan tal-familja.” Fil-fatt kif semmejtlek fil-bidu, dan il-mudell huwa wieħed mis-superstiti tal-gwerra. Irnexxielu jsalva peress li Manuel kien trasportah bl-akbar għożża u attenzjoni mill-Gżira sal-Pietà fejn kien mar joqgħod waqt il-gwerra. Irridu ngħidu illi din l-opra ma kinetx laħqet tlestiet għal kollox u għalhekk l-Għaqda ħadet ħsieb biex torqomha fosthom billi indurata u rħamata. Kull min jiġi hawnhekk l-ewwel ma jara lilha u kulħadd jintilef warajha.

Imbagħad għandna wkoll dan il-mudell ta’ raħal maħdum mill-ġablo. Oriġinarjament kien inġieb hawn għall-wirja minn wieħed mill-membri tagħna minn B’Bugia li wara għoġbu jħallih lill-Għaqda. Huwa xogħol rappreżentattiv li juri n-natura ta’ raħal Malti fl-inqas dettall tiegħu fejn wieħed jista’ jara l-knisja bħala ċ-ċentru, z-zuntier, il-każin tal-banda, il-ħwienet, l-isqaq u t-triqat bl-ismijiet tagħhom. Anki dan il-mudell huwa apprezzat ħafna speċjalment minħabba l-oriġinalità tiegħu.”

F’ħin minnhom nara lil Vincent ġej bi flixkun kbir tal-ħġieġ f’idu. Ġo fih kien hemm armata statwa ta’ San Ġużepp bil-Bambin f’idu. Ma stajtx nifhem kif iddaħħal hemm ġew ħlief billi nqala’ l-qiegħ tal-flixkun.

“Le, nassigurak li l-qiegħ huwa intatt. Ġużi Psaila minn Ħaż-Żabbar ħadmu billi b’paċenzja kbira qata’ l-injam fi strixxi rqaq u permezz ta’ pinzetta twila reġa’ nkolla kollox flimkien fil-ġewwieni tal-flixkun.”

Did-darba Vincent immarkali lejn il-ħajt fejn kien hemm mudell magħluq f’niċċa tal-injam.

“Dak hu oġġett ieħor imprezzabbli li għandha l-Għaqda. Sidha kien membru anzjan mill-Mosta. Kien wiret dan il-mudell li għandu aktar minn 100 sena minn għand nannuh u finalment d-dixxendenti tiegħu ħallewh lilna. Il-mudell ġie maħdum bl-arti tal-quilling li jikkonsisti fit-tkebbib tal-karti tad-deheb.”

Kien hemm bosta mudelli nteressanti oħra tant li hu mpossibbli ninkludihom kollha. Barra minn hekk Vincent urini diversi albums mimlija bir-ritratti ta’ kwantità ta’ xogħlijiet. L-aktar wieħed li laqgħatni kien mudell ta’ xena ta’ dari meta l-qassis kien imur iqarben permezz ta’ għodda partikolari lil dawk morda bil-pesta. Tqanqlitli l-kurżita’ dwar x’ifissru dawn il-mudelli għal dawn id-dilettanti?

“Fi tfuliti dawn il-mudelli kienu parti mill-kultura prinċipali b’folklor Malti reliġjuż. Tista’ tgħid li kont issib minn dawn il-mudelli kważi f’kull dar. Tant hu hekk illi anki fil-ħanut li kellu missieri l-Belt kien hemm rokna b’mudell ta’ knisja żgħira ddedikata lil Madonna tad-Duluri u jien kont nieħu ħsieb l-armar tagħha.

Illum ngħodd it-80 sena imma niftakar ċar mudell ieħor li kellu tifel ġirien tiegħi. Kien mudell ta’ knisja maħdum bl-arkett iddedikat lill-Kunċizzjoni. Fil-festa tagħha kien jarma l-knisja u jagħmel festin fid-dar tiegħu fejn kien jistieden lill-ġirien u lit-tfal tagħhom. Jiena kont inħobb noqgħod nimita lill-qassisin u allura kont nagħmlilhom il-liturġija u t-tridu u noqgħod inqaddes u nippriedka. Wara konna nagħmlu purċissjoni mal-kurituri tad-dar kbira tagħhom u nispiċċaw bl-antifona u bil-benedizzjoni.

Ir-reliġjon kien parti essenzjali minn ħajjitna tant illi niftakar ukoll illi konna nixtru ċ-ċikwejra (li kienet ċikkulata mfarrka biex inħalltuha mal-kafè) u magħha, magħluqa f’envelop, konna nsibu santa. Kienet l-hena tagħna nġemmgħu s-santi u npartuhom.

Għall-grazzja t’Alla dal-passatemp tal-mudelli tal-knejjes issa reġa’ daħal fid-djar tagħna. Għad-dilettanti, l-mudell tagħhom ikollu importanza kbira tant li wħud jarmawh kuljum skont il-kulur tal-liturġija tal-ġurnata. F’pajjiżna hawn bosta li għandhom id-delizzju li jgħinu fil-knejjes kemm fuq barra, bħal fil-festi u kemm fuq ġewwa. Għalhekk permezz ta’ dawn il-mudelli huma jkunu jistgħu joħolqu dak l-ambjent tal-knisja li tant jgħożżu u saħansitra jkunu jistgħu jibnuh u jirranġawh f’darhom u skont il-gosti tagħhom.”

L-interess kbir li għandu Raphael f’dal-qasam wassalni biex nistaqsih jekk qattx għaddietlu minn rasu li jsir qassis?

“Għalkemm minn dejjem kelli ġibda lejn il-ħidma pastorali u meta kont tifel kont abbati, qatt ma tħajjart nidħol is-seminarju. Għadni s’issa bniedem reliġjuż ħafna imma maż-żmien bnejt familja ma’ marti Helen. Żewwiġna ħija li kien saċerdot u llum għandna ħamest itfal u ilna miżżewġin aktar minn 50 sena.”

Biex tibni dawn il-mudelli jrid ikollok xi sengħa partikolari?

“Bosta mill-membri qatt ma kellhom esperjenza qabel fuq dan id-delizzju imma b’dana kollu ġew hawn, ħadu dik l-edukazzjoni dwar dan ix-xogħol u llum il-ġurnata tiskanta kemm huma attivi anki bil-mudelli li għandhom fid-dar. Nista’ nsemmilek żewġ membri simili: Anthony Pule’ u Simon Mercieca li għandhom mudelli meravilja fid-djar tagħhom. Imbagħad ma nistax ma nsemmix lil membru ieħor tagħna Hector Bruno li bħalissa qiegħed jibni mudell mill-isbaħ ta’ knisja maħdum bl-injam ġewwa maħżen kbir li l-quddiem jixtieq jikkonvertih f’mużew. Fil-fatt l-għan tal-Għaqda hu illi jkompli jinkoraġġixxi lil dak li jkun biex jidħol fl-ispirtu tad-delizzju.”

Kemm huwa importanti li dan id-delizzju jibqa’ ħaj?

“Naturalment kull ħaġa li tkun marbuta mal-istorja tal-pajjiż hija importanti għax tiġi tagħmel parti mit-tradizzjoni tiegħu u allura huwa neċessarju li tibqa’ ħajja u tibqa’ għaddejja għax jekk titlef tradizzjoni jkun diffiċli ferm biex tirkupraha.

Barra minn hekk dan id-delizzju partikolari huwa marbut mar-reliġjon u allura jqarrbek aktar lejn Alla u lejn il-Knisja. San Ġorġ Preca kien jgħid “dak li hu tajjeb u jressqek lejn Alla għandek tinkoraġġih”. Mill-esperjenza personali tiegħi,” kompla jfehemni Vincent, “anki nies li forsi kienu xi daqsxejn imbegħdin mill-Knisja, meta bdew jaħdmu f’dan id-delizzju, reġgħu bdew jersqu lejn il-Knisja u lejn ir-reliġjon. Għax jekk inti ngħidu aħna, tkun qed tarma l-artal, bla ma trid ser tinteressa ruħek fil-liturġija tal-Knisja u fil-qaddisin u allura ser issir aktar midħla tar-reliġjon.

Barra minn hekk bħala Għaqda dan id-delizzju aħna nixtiquh jibqa’ jeżisti għax joffri żvog u għandu wkoll tema soċjali peress li jlaqqgħak man-nies, iħajjrek tiddiskuti u tkabbar il-kultura tiegħek u jgħallmek toħloq xi ħaġa b’idejk. Fl-istess ħin dan ix-xogħol jiftaħ bieb għal diversi snajja’ bħall-arġentiera li jispeċjalizzaw fir-raġġieri żgħar u oġġetti oħra ċkejkna tal-fidda, dawk li jaħdmu l-arkett, oħrajn li jagħmlu l-istatwi bit-tafal jew bil-kartapesta u dawk li kapaċi jaħdmu skultura żgħira adatatta biex teħel mal-bradelli u mal-affarjiet tal-mudelli tal-knisja.”

Kemm hija popolari l-wirja annwali tal-Għaqda u x’ser naraw dis-sena?

“Nistgħu ngħidu illi issa dil-wirja daħlet fil-kalendarju tal-wirjiet lokali. Jiġu bosta dilettanti imma mhux biss. Fil-fatt l-għan tal-wirja, apparti li tesponi x-xogħlijiet tal-membri tagħha, titwaqqaf biex tiġbed membri oħra prospettivi. Mhux darba u tnejn illi jiġu diversi tfal tal-iskola mal-għalliema tagħhom minħabba l-proġetti kulturali li jiġu mitluba jagħmlu u wara naraw lill-istess tfal ġejjin mal-ġenituri tagħhom biex jidħlu bħala membri magħna.

Fil-wirja ta’ dis-sena ser ikollna attrazzjoni speċjali li tikkonsisti f’diversi statwi oriġinali tal-Passjoni maħduma fuq dawk tal-purċissjonijiet li jsiru ġewwa Spanja. Dawn huma kollha maħdumin bl-idejn u mlibbsin bi drapp mill-aktar fin skont it-tradizzjoni Spanjola. Barra minn hekk ser ikun hemm ukoll xogħol b’diversi materjali fosthom bis-sulfarini, mudelli ta’ knejjes u kollezzjonijiet ta’ affarijiet reliġjużi tradizzjonali bħall-kwadri tal-ex-voto u santi.

Il-ħidma tal-Għaqda mhux biss din il-wirja imma b’sodisfazzjon nistgħu ngħidu illi l-frott tagħha huma n-numru kbir ta’ wirjiet personali li jkun hemm fid-djar. Jekk tqis li meta bdejna l-Għaqda kull ma kien hawn kienu biss tlett wirjiet personali tal-istatwi tal-Ġimgħa l-Kbira fil-Belt u tara x’hawn illum ma’ Malta u Għawdex kollha, tifhem il-benefiċċju li qed iħalli x-xogħol tagħna.

Nixtiequ nappellaw lill-pubbliku in ġenerali biex jiġi jagħti titwila lejn dak li kien kapaċi jagħmel il-poplu Malti matul iż-żminijiet u anki illum fis-snin riċenti. U għaliex le? Forsi minn dis-sena, xi wħud minnhom jitħajjru jissieħbu magħna sabiex huma wkoll jiffurmaw parti minn dan il-patrimonju Malti.”

Din il-wirja qed tittella’ fis-Sala ta’ San Franġisk fi Triq Melita, l-Belt Valletta mis-Sibt 20 ta’ Frar 2010 sas-Sibt 6 ta’ Marzu 2010. Ħinijiet tal-ftuħ mid-9:30am – 12:30pm u mill-4:30pm sas-7:30pm. Id-dħul huwa b’xejn u wieħed jista’ wkoll jinkiteb bħala membru.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-21 ta’ Frar 2010)

Share on Facebook

2010.02.21 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
L-ARKANĠLU PREFERUT

Kulħadd iħobb jagħżel it-triq tiegħu dwar il-mod kif jgħaddi l-ħin u kif juri d-devozzjoni tiegħu … Jane Austen.

Niskanta kif aktar ma nsir naf nies differenti, aktar nirrealizza kemm verament ma jeżistix wieħed bħall-ieħor. Nistħajjilhom bħaċ-ċikkulatini f’kaxxa, b’dehrithom kemmxejn varjata imma b’qalba ta’ togħma unika. Terġa’ u tgħid ġieli taqbad ċikkulatina minnhom li tisraqlek qalbek bil-ħlewwa tagħha u ġġiegħlek tixtieq li mqar hemm oħra bħalha fil-kaxxa. Iżda s-sigriet tagħha hu proprju dak – li hi unika. Din kienet is-sensazzjoni li ħallieli l-bniedem li ltqajt miegħu din il-ġimgħa.

L-ewwel darba li kkuntattjani, Michael ippreżenta ruħu bħala devot kbir ta’ San Mikiel Arkanġlu. Bqajt bla kliem. Għedt imma fuq xhiex ħa naqbad nikteb? Imbagħad ġietu x-xoqqa f’moxta! Għarraffni illi proprju fil-ġurnata ta’ llum kienet ser issir il-festa ta’ San Mikiel. Fl-istess ħin ħa l-okkażżjoni biex ikompli jgħidli dwar din id-devozzjoni tiegħu li wasslitu biex ikun wieħed mill-akbar kolletturi f’Malta ta’ dan l-arkanġlu. Stedinni f’daru u jien aċċettajt…

“Nassumi li nnutajtu l-email tiegħi vsm299@gmail.com … dak huwa ddedikat lil San Mikiel għax ifisser Viva San Mikiel u d-data l-liturġika tiegħu, d-disgħa u għoxrin ta’ Settembru. Issa ara l-vann, VSM 299 ovvjament għall-istess raġuni u fih it-tapezzerija ħadra għax dak hu l-kulur ta’ San Mikiel. Dak il-kliem bil-Latin mal-windscreen hu kwotazzjoni mit-Testment l-Antik, mill-ktieb ta’ Daniel u jgħid hekk: MICHAEL UNUS DE PRINCIPIBVS PRIMIS li tfisser Mikiel wieħed mill-prinċpijiet ewlenin. Issa ttawwal naqra lejn il-mowbajl. Qed tarah l-iscreen saver ta’ San Mikiel? Għadek ma rajt xejn taf,” qalli meta rani nitbissem.

Wasalna quddiem daru. Fuq il-faċċata tagħha kienet tispikka maduma bi xbieha ta’ San Mikiel. Id-dar jisimha Ta’ Kieli.

“Ittawwal il-fuq,” ħeġġiġni Michael. “Qed taraha l-bandiera bit-tliet arkanġli? Dik tellgħajta għalik biex taraha.”

Il-ġentilezza ta’ Michael mħallta mal-fervur tad-devozzjoni tiegħu aktar kompliet tqanqalni biex insir naf minn fejn ġejja din id-devozzjoni…

“L-ewwel nett jiena msemmi għalih. U hekk jew hekk meta mmorru għall-ġudizzju quddiem Alla hu ser ikun hemm ħdejh…”

U temmen li ser jidħol għalik għax għamiltlu dil-kollezzjoni? Ridt ninkih ftit…

“Le mhux għalhekk għamiltha l-kollezzjoni. Issa ngħidlek l-istorja kollha. Imma idħol daqsxejn ġewwa ħalli tara b’għajnejk.”

Lanqas ilħaqt għamilt pass wieħed ġo daru li ma lmaħtx kwantità kbira ta’ statwi, kwadri, pitturi u x’naf jien.

“Kif qed tara jiena ma nħobbx biss lil San Mikiel għax nikkollezzjona bosta affarijiet ta’ diversi qaddisin oħra. Imma nammetti miegħek illi l-anġli huma għal qalbi ħafna. Jeżistu diversi tipi ta’ anġli: hemm l-arkanġli li tarahom bil-ġisem u l-ġwienaħ, hemm il-puttini li huma dawk l-anġli żgħar bil-warrani mikxuf, il-kerubini li huma wiċċ u ġwinħajn biss u mbagħad hemm ukoll is-serafini li jiġu wara l-arkanġli u huma l-aktar anġli popolari magħna.”

Ma kontx naf li jeżistu dawn it-tipi kollha ta’ anġli. Imma għand Michael, b’dawk l-eżempji kollha madwari, malajr bdejt nagħraf id-differenza.

“Arkanġli hemm bosta imma l-aktar tlieta meqjuma huma San Mikiel, San Raffael u San Gabriel. San Mikiel huwa l-mexxej tal-arkanġli kollha. Kien hu li daħal mill-ewwel bħala d-difensur t’Alla waqt l-irvell li kien sar mill-arkanġli fejn Luċifru ġie kkundannat minħabba s-suppervja tiegħu. Għaldaqstant San Mikiel huwa meqjus bħala gwerrier u difensur kontra l-għemili ħżiena tax-xitan. Dan tista’ tarah mix-xbiehat tiegħu fejn hu jidher setgħani jgħaffeġ taħt saqajh lil Satana.”

Skoprejt illi Michael huwa għalliem tal-arti u pittur u għalhekk l-oġġetti li jikkollezzjona m’għandhomx biss valur reliġjuż għalih imma anki lat artistiku.

“Il-knisja għalija hija l-ogħla espressjoni tal-arti. L-aqwa artisti għamlu l-isbaħ xogħlijiet tagħhom għall-knisja. Ara dak il-kwadru per eżempju – dak huwa kopja ta’ pittura li għamel l-artist famuż Raffaello fuq ordni tal-Papa Ljun X. Proprjament din li għandi jien tissejjaħ inċiżżjoni għax l-istampa ssir permezz ta’ biċċa ram li tingiref skont id-diżinn li hemm bżonn u mbagħad titpoġġa l-linka fuqha.

Kull ħaġa li għandi hawn ġew nista’ nirrakkuntalek l-istorja tagħha. Ngħidu aħna, din l-inċiżżjoni sabet ruħha għandi meta ħabib tiegħi qalli li kien għadu kif żar Pjazza Savona, fl-Italja u ra dan ix-xogħol ta’ San Mikiel. Għedtlu, jaħasra għax ma ġibtilix? Dak il-ħin stess waħħalta f’rasi li mmur għaliha jien u b’dan il-għan tlajt wara ftit f’dan il-post apposta biex nixtri dawn l-inċiżżjonijiet ta’ San Mikiel.”

Michael intilef jurini kull tip ta’ statwi u xogħlijiet li kienu juru x-xbieha ta’ San Mikiel…

“Għandi mhux inqas minn mitt statwa ta’ San Mikiel b’kull daqs u għamla fostom tat-tafal, tal-ġibs, tar-resin u anki taċ-ċeramika li huma ta’ edizzjoni limitata.

Ara, din biċċa xogħol għal qalbi ferm. Għandha kompożizzjoni mill-isbaħ. Ħadimieli Chris Ebejer mill-Qrendi li kien student tiegħi tal-arti u li llum huwa statwarju mill-iprem. Kont tlabtu jagħmilli statwa ta’ San Mikiel u kien qalli biex nagħtih ftit ċans ħalli jagħmilli biċċa xogħol tajba. Aċċettajt u kelmtu żamma għax meta mort għaliha bqajt impressjonat bi ġmielha. Hi biċċa xogħol tal-fuħħar u turi lil San Mikiel tal-Apokalissi bħala arkanġlu trijonfanti fuq karru. Ix-xitan hu msawwar bħala l-bhima bis-sarima f’ħalqu filwaqt li l-anġlu ta’ fuq qed ikissirlu ġwinħajh ħalli jneħħilu l-forza u l-anġlu l-ieħor qed jurih l-emblema ta’ San Mikiel – l-għajn trijangolari li taqra QUIS UT DEUS li tfisser Min hu bħal Alla.”

Michael sikwit imidd idejh anki biex jagħmel xi xogħlijiet hu.

“Dak l-arloġġ Malti huwa anki magħruf bħala ‘tal-Lira’ peress li dari kien jinxtara permezz ta’ munita tad-deheb li kienet tiswa lira. Ħdimt ix-xogħol tal-injam għand mastrudaxxa imma l-bqija għamiltu kollu jien fostom dawk id-diżinji indurati u dik it-tpinġija fejn jidhru t-tlett arkanġli b’San Mikiel fin-nofs.”

Ħadni f’kamra wara l-oħra, kollha miżgħuda b’kull xorta ta’ statwi reliġjużi fejn ovvjament San Mikiel jispikka.

“Imma għid is-sew…. qatt rajt kollezzjoni bħal din?” qalli kburi kburi. “Għandi ċerti xogħlijiet ta’ valur imprezzabbli bħal dawk l-istatwi ta’ Lecce li huma magħmula mill-kartapesta u għandhom għajnejhom tal-ħġieġ. Imbagħad dawn huma tip ta’ kwadri oħra li ġibthom mill-Italja u huma ta’ stil Guzco. Din hija arti tal-Perù partikolari immens minħabba d-dettalji ta’ bizzilel u ornamenti li fiha. Fuq dik in-naħa, ara, hemm kwadru bi tpinġija magħmula bil-kontra fuq il-ħġieġ. Mentri dak t’hemm ġibtu minn Monte Gargano, l-post fejn San Mikiel deher diversi drabi.”

Ġo files ħodor kellu miġbura kull tip ta’ oġġett li jfakkar lill-arkanġlu favorit tiegħu fostom: telecards, bolol, santi tal-bizzilla, santi bid-domna, kartolini, stampi, fuljetti u saħansitra kitbiet dwaru fil-gazzetti. Iżda dan ma kienx kollox, armarji, kaxxi u kxaxen oħra kienu miżgħudin b’aktar u aktar affarijiet fostom it-titulari kollha ta’ San Mikiel, li huma l-istatwi li jinsabu fi knejjes differenti u numru ta’ kuruni ta’ San Mikiel li flok għaxar żibġiet ikollhom tlieta biss.

“Il-kbir għadu ġej,” saħaq Michael. “Ejja ħa nurik l-artal u l-knisja li għandi ddedikati lil San Mikiel…”

Qalli li l-knisja kienet mudell imma fir-realtà kienet kbira ħafna u dettaljata mmens. Kellha tlett artali ddedikati lil San Mikiel u kien fiha bosta ornamenti li ssib fi knisja tassew, inkluż il-bankijiet u n-nies bil-qiegħda fuqhom…

“Meta kont għadni żgħir, missieri kien iħobb jagħmilli l-knejjes bil-kaxxi tat-tè. Kien ikollhom purtiera fil-ġenb. L-hena tiegħi kienet li nixgħel xemgħa ġol-kaxxa u nagħlaq il-purtiera ħalli naraha tnemnem. Imma din l-istorja dejjem kienet tispiċċa b’ommi twerżaq li qed tinħaraq il-knisja u bija niġri kemm niflaħ.

Imbagħad darba waħda nannuwi Wenzu beda jibnili knisja hu bl-injam. Ħadimili biċċa biċċa u meta lestiha kien iddedikaha lil San Lawrenz. Jien ma tantx ħadt pjaċir, ħeqq, għax il-favorit kien ieħor. Imma għall-ewwel kelli noqgħod sakemm ġiet il-ġurnata u bdiltilha t-titular. Għalkemm għaddew bosta snin, għadni sal-lum narmaha skont il-festa li tkun.”

Ħadni ħdejn l-artal u din id-darba dan kien ta’ qies realistiku.

“Quddiem dan l-artal dejjem ser issib xemgħa tixgħel. Dan huwa artal antik minn dawk li kienu jkunu fil-kmamar tas-sodda tad-djar sinjuri. Kienu jużawhom biex meta ma jkunux jistgħu joħorġu, jsejjħu qassis biex iqaddsilhom quddies hemmhekk. Il-pittura ta’ San Mikiel li hemm fuq l-artal hija oljografija jiġifieri pprintjata biż-żejt. Hija tpingija antikissima magħmula mill-artist Taljan, Moroni.”

Imma dil-kwantità kollha ta’ statwi kif irnexxielu jġemmagħhom? Tgħid l-ewwel statwa li qatt kellu, kienet għadha għandu?

“Meta kont żgħir kont inkun dejjem maz-zija Karm u kull meta konna nitilgħu l-Belt kienet tħobb tixtrili statwa żgħira tat-tafal minn għand Cordina. Issa din kull darba kienet twissini “ara jekk tkissirha ma nixtrilekx oħra”. U allura jien dejjem tlajt b’dak is-sens ta’ preservazzjoni. Minn statwa ġiet oħra u minn oħra ġiet oħra sakemm darba waħda fittixt l-istatwa li tappartjeni lill-ismi – dik ta’ San Mikiel u minn hemm beda kollox. Meta bdejt naħdem komplejt nixtri statwi forsi naqra aktar ta’ valur u llum għandi dil-kollezzjoni kbira. Kollha huma għal qalbi immens u iva l-ewwel statwa li qatt kelli ta’ San Mikiel għadha għandi qawwija u sħiħa.”

Però l-aktar biċċa xogħol favorita liema hi?

“Dawn bħall-familja ħi, ma jistax ikollok il-favorit. Għalija kollha kemm huma daqs li kieku jiswew mitqlhom deheb għax dawn kibru miegħi u huma parti minn ħajti u mill-istorja tiegħi. Min jaf kemm kont nagħmel purċissjonijiet bihom fil-bitħa tan-nanna u nġiegħel lil kulħadd jimxi warajja waqt li jien inkanta zinn zinn zinn. U miskin minnhom min kien jinqabad jitkellem fuq affarijiet oħra għax xi ċanfira kienu jaqalgħu żgur minn għandi!

Dawn l-oġġetti li jidħlu għandi m’għandhomx ċans li joħorġu minn hawn. Lanqas meta jinkisru ma narmihom. Anzi nagħmel minn kollox biex nirrestawrahom u nirranġahom kif nista’. Għax jien nemmen li dawn ikunu ġew għandi b’destin – għax jafu li nħobbhom u li ser nieħu ħsiebhom. Ġieli noqgħod naħseb u ngħid min jaf għand min kienu qabel ġew għandi? Min jaf kemm kienu ilhom għand tal-ħanut? Min jaf min ħadimhom? Min jaf kienux apprezzati għand is-sidien ta’ qabel?”

Kelli kurżità jekk hemmx xi oġġett li għad m’għandux u li jixtieq iżidu mal-kollezzjoni.

“Daqs kemm għandi affarijiet issa saret diffiċli li jkolli xi ħaġa ġdida ta’ San Mikiel. Bosta minn dawk li jafu b’din id-devozzjoni tiegħi, ġieli jġibhuli xi ħaġa imma sikwit ikolli bħalha. Għalhekk nirringrazzjahom u mbagħad nagħtiha lil xi tifel bit-tama li jibda xi kollezzjoni bħali.

Id-devozzjoni lejn San Mikiel Arkanġlu għadha qawwija ħafna anki llum. Fiż-żminijiet imbiegħda Papa Ljun XIII kien għamel talba lil San Mikiel u ħeġġeġ ħafna biex tingħad bħala protezzjoni mit-tnassis tad-dimonju.

F’pajjiżna kellna lil San Ġorġ Preca li kien devot ħafna tiegħu. Fil-fatt hu kien ordna illi ġo kull qasam kellu jkun hemm statwa ta’ San Mikiel. Kull meta nidħol f’xi qasam u nara xi statwa tal-arkanġlu tiegħi li jiena m’għandix, ikolli jdejja sejrin hekk ara. Mhux biex nisraqha taf! Imma mqar biex naqbadha ftit f’idejja u ngħidilha kemm int sabiħa, kemm nixtieq ikolli bħalek… bit-tama li forsi jagħtuhieli ħalli nżidha mal-kollezzjoni.”

Tlabtu jagħtini naqra informazzjoni dwar iċ-ċelebrazzjoni tal-festa ta’ San Mikiel…

“Id-29 ta’ Settembru hija l-festa liturġika tal-arkanġli iżda l-aktar arkanġlu li jiġi ċċelebrat huwa San Mikiel. Il-festa ssir f’Ħaż-Żabbar, fl-ewwel Ħadd qabel din id-data, jiġifieri dis-sena ser taħbat fis-27. Fil-knisja ta’ Ħaż-Żabbar hemm statwa mill-isbaħ ta’ San Mikiel. Imma sfortunatament minħabba xi diżgwid li darba nqala’ waqt il-purċissjoni ġie deċiż li din ma tinħariġx aktar. Minflok, il-Każin ta’ Ħaż-Żabbar tal-Għaqda tal-Madonna tal-Grazzja – Banda San Mikiel, għandu statwa oħra u hija din li tinħareġ għall-marċ popolari.

Min-naħa tiegħi, kull sena jkolli diffikultà kbira… liema San Mikiel minnhom ħa naqbad narma fit-tieqa ta’ barra?”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-27 ta’ Settembru 2009)

Share on Facebook

2009.09.27 / no responses / Category: Torca - Perspettivi