Temi Zammit

Posts Tagged ‘Temi Zammit’

Temi Zammit

Kull tant żmien, l-umanità tnissel numru ta’ individwi prolifiċi li permezz tagħhom jitwettqu proġetti sinifikanti li jwasslu biex ibiddlu l-istorja ta’ pajjiżhom u sikwit, anki dik tad-dinja. Wieħed minn dawn kien Themistocles Zammit, li aktar tard sar magħruf bħala Sir Temi Zammit. Akkost li Zammit kien ġej minn familja umli, fejn il-ġenituri tiegħu la kienu jafu jiktbu u lanqas jaqraw, huwa rnexxielu jirbaħ bosta ostakli u jilħaq l-ogħla unuri. Infatti, fost il-kisbiet tiegħu, huwa sar tabib u speċjalizza fil-qasam tal-kimika, kien ukoll awtur tal-letteratura Maltija, rettur fl-Università ta’ Malta, kreatur u direttur ta’ l-ewwel Mużew Nazzjonali u kuratur tas-sezzjoni tal-arkeoloġija. Ċertament, b’dawn ix-xogħolijiet tiegħu, Zammit għamel bosta suċċessi personali, iżda fl-istess ħin, huwa kiseb ukoll ġieħ u rispett lejn il-poplu Malti u lejn pajjiżu. Madanakollu sal-ġurnata ta’ llum, fil-gżejjer tagħna ma ssib l-ebda monument li jagħti dak il-prestiġju nazzjonali li tant jixraq lil dan l-individwu. X’żammna lura?

Kurjuża dwar dan il-fatt u konxja kemm personalment ftit li xejn naf dwar Zammit, dan l-aħħar ħtaft l-okkażżjoni biex nintervista lill-Professur Roger Ellul-Micallef rigward iż-żewġ volumi li huwa ippubblika riċentement dwar il-perjodu, il-ħajja u l-kisbiet ta’ Temi Zammit. Ma tridx wisq biex tifhem li xogħol Ellul-Micallef huwa kapolavur minnu nnifsu. Iżda meta aktar tard intervistajt ukoll lill-Professur Anthony Bonanno u lill-Professur Oliver Friggieri dwar dan l-istudju dettaljat, huma t-tnejn qablu li b’dawn il-pubblikazzjonijiet monumentali, finalment Temi Zammit irċieva r-rikonoxximent li tant kien ilu jistħoqqlu.

L-awtur: Prof. Roger Ellul-Micallef

L-awtur ta’ din il-bijografija, Roger Ellul-Micallef, huwa professur fid-Dipartiment tal-Farmakoloġija Klinika u Terapija fl-Università ta’ Malta. Huwa minn dejjem kellu interess kbir fl-istorja tal-mediċina, partikolarment fl-iżvilupp tal-mediċina tradizzjonali Maltija. B’hekk ma setax jonqos li xi darba jew oħra, l-istudji tiegħu kienu ser ilaqqgħuh ma’ Temi Zammit, anki peress li bħalu, huwa studja l-mediċina u kien ukoll rettur ta’ l-Università ta’ Malta. Probabbilment, id-destin kien ilu jsejjaħlu sabiex jikteb dwar dan il-personaġġ, hekk kif xi snin ilu, waqt li hu kien rettur, huwa skopra għadd ta’ kwadri ta’ personalitajiet Maltin miġbura u mitluqa f’rokna tal-università l-antika fejn Zammit innifsu kien rettur, u ħadhom lejn l-università l-ġdida sabiex jesponihom aħjar. Fost dawn il-kwadri, kien hemm pittura ta’ Temi Zammit, li Ellul-Micallef dendel bi prominenza fl-uffiċċju tiegħu. B’hekk, għalkemm huwa ma kellux il-privileġġ li jiltaqa’ ma’ Temi Zammit innifsu, madanakollu jista’ jgħid li għex għal għaxar snin miegħu.

Intant, matul l-erbgħa snin li l-awtur ħa biex kiteb din il-bijografija, huwa rriċerka b’mod dettaljat lil Temi Zammit billi pprova jsegwi l-għażliet li dan għamel f’ħajtu, filwaqt li ttanta jifhem ir-raġunijiet wara dawn id-deċiżjonijiet li bosta drabi mexxewh tant il-quddiem. Fatt interessanti huwa illi madwar tletin sena ilu Ellul-Micallef irnexxielu jintervista lil iben Temi Zammit, il-Kaptan Charles Zammit, filwaqt li dan l-aħħar in-neputi ta’ Zammit, Temi, għaddielu wkoll xi kitbiet ta’ nannuh. Fost dawn il-kitbiet, huwa sab notamenti li Zammit kien iħobb iħalli dwar xi kotba li jkun qara u allura b’hekk, l-awtur seta’ jifhem aħjar x’kien jinteressa lil dan l-individwu. Iżda mhux biss! Infatti l-awtur fittex il-kotba li għalihom irrefera Zammit sabiex jinnota wkoll dak li huwa kien għażel li jħalli barra; liema deċiżjonijiet jitfgħu dawl ieħor sinifikanti fuq dan il-personaġġ.

Jintqal li l-bniedem huwa essenzjalment prodott ta’ żmienu u għalhekk l-awtur, biex jifhem aħjar lil Temi Zammit, irriċerka wkoll fl-iċken dettall il-kuntest li dan għex fih. Għaldaqstant, din il-bijografija tinkludi wkoll introduzzjoni twila mhux ħażin li tiddeskrivi s-sitwazzjonijiet soċjali, kulturali, politiċi, ekonomiċi u reliġjużi li ċertament kellhom influwenza qawwija fuq Zammit. B’hekk il-qarrej apparti li jista’ jifli mill-qrib il-ħajja ta’ dan l-individwu, li tkopri ż-żmien bejn l-1864 u l-1935, għandu wkoll materjal informattiv dwar il-qagħda tal-gżejjer tagħna fi żmien meta dawn kienu meqjusa bħala bażi navali Brittanika importanti ħafna.

Huwa impossibbli li nagħmlilkhom taqsira ta’ din il-bijografija mdaqqsa u għalhekk, f’dan l-artiklu ser ninkludi xi tagħrif bażiku li qrajt minnha sabiex nintroduċikhom ma’ dan il-personaġġ tant kbir. Temi Zammit twieled fit-30 ta’ Settembru 1864. Huwa kellu erbgħa aħwa: tnejn bniet u tnejn subien. L-iżgħar wieħed minn ħutu, Manwel, miet fl-età ta’ 24 sena minħabba attakk tal-appendiċite u din kienet traġedja kbira f’ħajjet Temi, l-aktar meta apparentement huwa daħħalha f’rasu li hu kien il-ħtija wara l-mewt ta’ ħuħ. Dan minħabba li meta Manwel ħass l-uġiegħ, Temi, li diġà kien tabib, tah il-morfina biex itaffilu l-uġiegħ, u b’hekk l-infezzjoni tal-appendiċite nħbiet sakemm żviluppat f’peritonitis li eventwalment ħasditlu ħajtu. Probabbilment kien għalhekk li Zammit ipprefera li jaqbad karriera fil-laboratorji u mhux li jikkura l-pazjenti. Kienet ħasra li Zammit għadda minn din it-tbatija ta’ ħtija daqstant kiefra f’ħajtu għax fir-realtà, f’dak iż-żmien it-tobba ftit li xejn kienu jafu dwar din il-marda. Infatti tabib prominenti fil-qasam tal-appendiċite li kien magħruf li salva ħajjet ir-Re Dwardu VII, ġarrab it-telfa ta’ bintu bl-istess marda meta din ma ġietx operata fil-ħin u anki hi żviluppat peritonitis u mietet.

Min-naħa l-oħra, kien proprju x-xogħol siewi li hu kien jagħmel fil-laboratorju li wassal biex wara ħafna riċerka, testijiet u analiżi, Temi Zammit irnexxielu jiskopri kif kienet qed tiġi trażmessa fil-bniedem il-marda tad-deni rqiq. Fatt kurjuż huwa illi għall-ewwel, l-istudjużi kienu jaħsbu li d-deni rqiq kien qed jiġi kkawżat minn gidma ta’ xi insett partikolari, u għaldaqstant kienu qed isiru diversi esperimenti fuq għadd ta’ xadini sabiex jippruvaw jistudjaw aħjar din il-marda bit-tama li jsibu rimedju għaliha. Iżda ġie żmien meta kien hemm skarsezza ta’ dawn l-annimali u sadanittant, Zammit iddeċieda li jkompli jesperimenta fuq il-mogħoż. Ix-xorti kienet daħkitlu hekk kif is-sigriet ta’ din il-marda kien moħbi proprju fil-mikrobu li kien qed iġorr il-ħalib tal-mogħoż. Infatti dan kien perjodu meta fit-triqat Maltin, wieħed kien għadu jara diversi merħliet iterrqu ‘l hemm u ‘l hawn, saħansitra fl-inħawi tal-belt kapitali. In-nies kienu jwaqqfu lis-sid tal-mogħoż u dan kien jaħlibilhom mogħża u jbiegħilhom bieqja ħalib sabiex jixorbuh sħun hekk kif għadu ħiereġ minn sider l-annimal. Numru ta’ ritratti ta’ kartolini li jidhru f’din il-bijografija jikkonfermaw illi dan il-prodott tant kien meqjus bnin illi pajjiżna kien qed jiġi irriklamat għalih anki mal-barranin. Madankollu l-iskoperta ta’ Zammit li dan il-ħalib kien il-kaġun tad-deni rqiq bidel din is-sitwazzjoni mill-lejl għan-nhar. Infatti, din il-bijografija ddaħħal lill-qarrejja fl-ispirtu tal-kwistjonijiet kollha li qamu hekk kif kien hemm min ħa l-prekawzjonijiet li kienu qed jiġu mwissija mill-awtoritajiet, fosthom biex jitgħalla l-ħalib, mentri oħrajn baqgħu jinsistu li l-ħalib ma kienx il-kawża u b’hekk baqgħu jixorbuh mill-mogħża kif kienu qed jagħmlu qabel.

Mitlub jgħidli x’ħalla fih dan l-istudju li qarrbu tant lejn il-ħajja ta’ dan il-personaġġ, il-Prof. Ellul Micallef stqarr: “Ammirazzjoni kbira lejn dak li rnexxielu jagħmel Temi Zammit fi żmien relattivament qasir, b’mezzi li kienu relattivament limitati.”

Kritiku: Prof. Anthony Bonanno

Sabiex nevalwa l-aspetti arkeoloġiċi li ġew diskussi f’din il-bijografija, tkellimt mal-Prof. Anthony Bonanno. Huwa kellu kliem ta’ tifħir lejn dan ix-xogħol, tant li qabblu ma’ enċiklopedija fejn wieħed jista’ jgħid li m’hemmx persuna waħda li b’xi mod, anke remotament, messet ma’ Malta, f’dan il-każ b’interess fil-qasam arkeoloġiku, li ma tissemmhiex u li ma tingħatalhiex informazzjoni bijografika, bħas-sena tat-twelid u dik tal-mewt, il-professjoni tagħha u jekk hi, jew xi ħadd li jiġi minnha, kellha konnessjoni ma’ Malta f’xi qasam ieħor. Infatti, Bonanno insista li mill-lum il-quddiem, kull riċerkatur li jagħmel xi tiftix fuq xi persuna li jissuspetta li kellha x’taqsam ma’ Malta, speċjalment fil-perjodu li jkopri is-seklu 19 u l-ewwel nofs tas-seklu 20, m’għandux jonqos li jikkonsulta dan ix-xogħol ta’ referenza indispensabbli, hekk kif dan il-għan l-awtur qiegħed għad-dispożizzjoni tal-qarrej indiċi ta’ madwar elf isem.

Temi Zammit ma kienx biss studjuż u akkademiku, iżda impenja ruħu bis-sħiħ ħalli joħloq fil-poplu Malti l-għarfien u l-kuxjenza dwar il-wirt arkeoloġiku tiegħu u ħadem biex jitwaqqfu l-istrutturi leġislattivi u mużeali biex dan seta’ jseħħ. Flimkien ma’ Manwel Magri, kollegi oħrajn u uffiċjali tal-gvern, Zammit ra li tgħaddi liġi biex tħares il-wirt arkeoloġiku tal-pajjiż mill-qerda, sikwit vandaluża, li kienet qed tiġri quddiem għajnejn kulħadd. Il-kontribut ta’ Zammit biex jitwaqqaf għall-ewwel darba u jkompli jissaħħaħ il-Mużew Nazzjonali, li tiegħu kien direttur għal kważi 30 sena, kien rikonoxxut minn ħafna personalitajiet ta’ kalibru u studjużi f’dan il-qasam.

Bħala kuratur tas-sezzjoni tal-arkeoloġija, Temi Zammit kien responsabbli minn diversi siti: l-iktar oqbra mħaffrin fil-blat taħt l-art li kienu jinkixfu sikwit, iżda wkoll ta’ skavi fuq siti preistoriċi, bħat-tkomplija tal-iskav tal-Ipoġew ta’ Ħal Saflieni wara l-mewt ħesrem ta’ Manwel Magri fl-1907. Madanakollu l-”monument” (kif sejjaħlu Zammit stess) l-iktar importanti fil-karriera arkeoloġika tiegħu kien il-kumpless ta’ tempji megalitiċi ta’ Ħal Tarxien. Ta’ min ifakkar li kien hawn li Temi Zammit seta’ għall-ewwel darba jiddistingwi żewġ perjodi differenti tal-preistorja Maltija: in-Neolitiku mwaħħar u dak ta’ Żmien il-Bronż, li nkixef għall-ewwel darba f’għamla ta’ saff fond mimli rmied u reċipjenti tal-fuħħar, b’għadam uman maħruq ġo fihom, iddepożitati fuq xulxin u maġenb xulxin. Kien f’dan it-tempji li nstab ukoll, għall-ewwel darba, il-metal f’saff preistoriku.

Zammit jidher li kellu l-ikbar diżappunt tiegħu fil-qasam taż-żminijiet klassiċi u post-klassiċi, jiġifieri meta firex l-interess tiegħu fuq siti Rumani, l-iktar dak fuq in-naħa tat-tramuntana tad-Domus Romana, fejn ma sabx dak li kien qed jistenna, jiġifieri, fi kliemu, “pavimenti iddekorati b’mużajċi sbieħ, frammenti ta’ iskrizzjonijiet, statwi u dekorazzjonijiet arkitettoniċi”, bħal ma kien sab Antonio Annetto Caruana fl-1881. Ma rrealizzax kemm kien importanti ċ-ċimiterju Għarbi li skava fid-depożiti ta’ fuq il-fdalijiet Rumani: sit li sa llum, jikkostitwixxi wieħed mill-iktar fdalijiet rari u importanti ta’ dan it-tip ta’ monument arkeoloġiku ta’ żmien l-Għarab fil-Mediterran.

Il-Prof. Bonanno temm l-analiżi tiegħu ta’ din il-bijografija billi qal illi “Sal-bieraħ kien hemm vojt kbir, ikrah u ingrat, fl-istorjografija Maltija. Illum dak il-vojt nistgħu inqisuh mimli.”

Kritiku: Prof. Oliver Friggieri

Rigward il-qasam tal-letteratura Maltija li ġie inkluż f’din il-bijografija, tkellimt mal-Prof. Oliver Friggieri, li għoġbu jintroduċini wkoll man-novelli ħelwin li kiteb dan il-personaġġ u li dwarhom kiteb l-awtur.

Skont Friggieri, l-awtur wera li l-figura ta’ Temi Zammit kienet essenzjalment filantropika, fejn huwa ried jagħmel il-ġid lill-poplu Malti li ma kien jaf xejn dwar ċerti oqsma. Il-personalità mħallta ta’ Zammit, arkeologu, riċerkatur, mediku u awtur letterarju, tidher daqs li kieku tinqasam fi tliet fergħat maqtugħin minn xulxin. Imma ħarsa mill-qrib lejn dawn l-aspetti differenti tiegħu turi li dawn huma biss xejriet differenti ta’ identità waħda. Infatti Zammit kien wieħed li jemmen fil-qawwa tal-kelma, kemm meta din hi xjentifika, kemm meta hi istruttiva u anki meta hi letterarja.

Kif naraw f’din il-bijografija, Zammit kellu rispett qawwi lejn il-lingwa Maltija, f’perjodu meta din ma tantx kienet tingħata importanza. Infatti kien hu l-ewwel professur li bħala rettur tal-università beda juża l-lingwa Maltija u flimkien ma’ Pietru Pawl Saydon, kien kapaċi joħloq ambjent favur il-Malti fl-università, akkost li f’dak iż-żmien lanqas biss kien jeżisti dipartiment tal-Malti. Kien perjodu meta l-lingwa Maltija ma kellhiex dinjità bħalma ma kellhomx dinjità t-templji neolitiċi lokali. Allura nistgħu ngħidu li kien hu li skopra l-ġebla li kienet ser titbaqqan u tinqered, bħal fil-każ tat-tempji ta’ Ħal-Tarxien, u kien hu wkoll li skopra l-kelma u l-lingwa Maltija li kienu għoddhom inqerdu taħt il-preżenza tal-lingwi barranin.

Zammit kien bniedem li f’xogħlu kien qed ifittex l-għeruq ta’ pajjiżna sabiex jagħraf u jikkonferma jekk dawn il-gżejjer kellhomx identità tagħhom, inkella kienux biss blat f’nofs ta’ baħar. B’dan il-għan huwa beda jiġbor il-kliem antik Malti, it-termini tekniċi tal-għodod Maltin u d-drawwiet tradizzjonali tal-poplu tagħna sabiex aktar tard, huwa fassal bihom rakkonti interessanti permezz tal-osservazzjoni tal-ħajja tan-nies tat-triq. B’hekk Zammit wera li pajjiżna kien nazzjon, filwaqt li kkonferma li l-wirt kulturali tagħna kien jinsab fit-toroq, fl-għelieqi u fl-irħula.

Friggieri għalaq din l-analiżi billi stqarr, “Għalija, dawn il-volumi monumentali, mimlija bi kwantità ta’ annotamenti dwar Temi Zammit, huma rivelazzjoni kompleta ta’ bniedem illi kulħadd isemmih imma li ftit li xejn nafu dwaru u probabbilment hija din ir-raġuni għala dan l-individwu għadu mhux rispettat biżżejjed. Issa dan il-personaġġ kbir Malti qed jiġi rikonoxxut u nittama li dan ser jispira lil ħafna oħrajn sabiex inkomplu nitkellmu dwaru.”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela ĠABRIET IT-TIFKIRIET (18 il-parti) fit-Torċa tat-2 ta’ Marzu 2014)

Share on Facebook

2014.03.02 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
IL-MUŻEW TAL-ISTORJA NATURALI… minn wara l-kwinti

“Għandek tkun taf li l-esebiti li jkunu esposti għall-pubbliku fil-vetrini tal-mużewijiet huma biss nitfa mill-kollezzjonijiet kollha li jkollhom,” qalli ftit ilu John Joseph Borg, il-Kuratur Prinċipali tal-Mużew tal-Istorja Naturali, filwaqt li stedinni biex xi darba nsib ftit ħin ħalli nitla’ nagħti titwila lill-kollezzjonijiet ta’ referenza tal-mużew tiegħu. U kif tista’ tgħid le għal stedina bħal din? Inqisha bħala xorti kbira din li f’pajjiżna għandna kuraturi li jafu jilqgħu daqstant lil kull min juri interess fil-mużew tagħhom. Meta tlajt dil-ġimgħa, ma kontx naf x’ser insib imma żgur li qatt ma bsart li fost il-kollezzjonijiet kellu fellus b’erbgħa saqajn jew qattus b’żewġt irjus! Ma naqsux lanqas xi ġrajjiet interessanti ta’ kif dawn il-kollezzjonijiet sabu ruħhom hemm ġew…

“Parti mill-kollezzjonijiet li ser nurik inġabru madwar 100 sena ilu meta kien għad hawn il-mużew nazzjonali l-antik li kien jinsab fejn illum hemm l-uffiċini tal-Awtorità Maltija tat-Turiżmu. Il-mużew nazzjonali ta’ dak iż-żmien kien jinkorpora fih għadd ta’ kollezzjonijiet varji: is-sezzjoni tal-arkeoloġija kellha bħala direttur u kuratur lil Temi Zammit, dik tal-arti kellha lil Vincenzo Bonello u n-naħa tal-istorja naturali kellha lil kuratur Ġużeppi Despott. Barra minn hekk, għall-perjodu qasir ta’ 3 snin, is-sezzjoni tal-minerali kellha kuratur għaliha, li kien ukoll sidha, Louis Mizzi. Waqt it-Tieni Gwerra Dinjija dawn il-kollezzjonijiet tneħħew minn dan il-post u tqassmu f’inħawi differenti, fejn fosthom il-materjal tal-istorja naturali sab ruħu jistkenn f’Casa Leone ġewwa Santa Venera.

Fl-1966 ġie deċiż li dan il-palazz fl-Imdina jibda jħaddan fih il-kollezzjonijiet tal-istorja naturali imma kien biss fl-1969 li bdew deħlin l-ewwel oġġetti. Sfortunatament, minħabba l-perjodu twil li dawn il-kollezzjonijiet għamlu magħluqa, tlifna ħafna mid-dokumentazzjoni li dawn l-oġġetti kellhom magħhom hekk kif il-kamla daret għalihom waħda u sew. Eventwalment, fit-22 ta’ Marzu 1973 dan il-Mużew tal-Istorja Naturali nfetaħ għall-pubbliku.”

Bdejna mexjin matul il-kurituri antiki li jagħtu għal fuq il-bitħa tal-palazz. Minn hemm stajt nara numru ta’ individwi japprezzaw l-arkitettura tal-binja u jiġbdu r-ritratti. Grupp ieħor ta’ turisti kienu qed jisimgħu l-gwida tgħaddilhom l-informazzjoni dwaru. Madanakollu inkeddejt mhux ftit meta John spjegali li l-biċċa l-kbira ta’ dawn in-nies jaslu biss sa din il-bitħa u ma jidħlux jaraw il-kollezzjonijiet!

“Għadna sal-ġurnata ta’ llum niftħu kaxxi li ma nafux sewwa x’fihom,” kompla John hekk kif fetaħ l-ewwel bieb sabiex nibda ż-żjara ‘minn wara l-kwinti’ kif sejħilha hu. “Bħalissa għaddejjin minn fażi ta’ riorganizazzjoni sħiħa fil-mużew, kemm min-naħa tal-kollezzjonijiet u kif ukoll min-naħa tad-displays. Fosthom qed naraw l-ispazju li għandna disponibbli għalina sabiex nippjanaw kif nistgħu nutilizzawh bl-aħjar mod, kemm fit-tqassim tad-displays ġodda li ser ikollna għall-pubbliku u kif ukoll għal dawn il-kollezzjonijiet ta’ referenza.”

Intbaħt li l-kuratur ma kienx qed jirreferi għall-kollezzjonijiet bħala “riservati” imma bħala “riferenzjali”.

“L-iskop ta’ dawn il-kollezzjonijiet huwa sabiex l-istudenti u r-riċerkaturi jkunu jistgħu jagħmlu l-istudji neċessarji fuqhom. Ikun inutli jekk jibqgħu fil-vetrini jew fil-kaxxi fejn kienu. Infatti bi pjaċir ngħid illi jkollna domanda sabiħa minn diversi studenti barranin, li jibdew minn livell ta’ baċellerat u jibqgħu telgħin sa dottorat, sabiex jiġu jwettqu xi riċerka fuqhom. Riċentement kelli madwar 23 student li ġew minn madwar id-dinja kollha biex jistudjaw u anki biex jgħinu fix-xogħol li jirrikjedu kollezzjonijiet bħal dawn. Nixtieq li nista’ ngħid l-istess għall-istudenti Maltin.”

Sikwit jiġini d-dubju li forsi l-Maltin mhumiex daqshekk konxji li f’dawn il-mużewijiet, apparti li jistgħu jitgħallmu ħafna, jistgħu wkoll jgħinu fit-tindif u fit-tqassim tal-ispeċi u kif ukoll fil-manteniment tad-database tal-kollezzjonijiet. Ċertament, għal min għandu għal qalbu dan is-suġġett, din hija opportunità mill-aqwa biex ikun jista’ jmiss b’idejh u jifli sewwa dawn l-ispeċi differenti li wħud minnhom jaslu lura saħansitra sal-era glaċjali! M’hemmx bżonn li wieħed ikun espert biex jersaq jagħti daqqa t’id. Skont il-kuratur, l-importanti li wieħed ikun dedikat u li jkollu daqsxejn tal-paċenzja biex jagħmel ix-xogħol b’reqqa.

“Hanwhekk dħalna fis-sezzjoni tal-konkoloġija, jew kif jafuha ħafna, tal-bebbux. Fil-preżent dawn il-kollezzjonijiet li wħud minnhom imorru lura aktar minn 100 sena, qed jiġu rranġati, stivati u anki ri-identifikati fid-displays ġodda li nxtraw għalihom. Dan ix-xogħol qiegħed isir bl-għajnuna ta’ erbgħa voluntiera pensjonanti li huma wkoll erbgħa awtoritajiet fil-qasam tal-bebbux hekk kif kollha kitbu xogħolijiet mill-iprem dwar il-bebbux ta’ Malta. Għaldaqstant, Paul Sammut, Charles Sammut, Charles Cachia u Costantino Mifsud qed iwettqu xogħol mitqlu deheb sabiex ir-riċerkaturi tal-bebbux ikollhom preżentazzjoni mill-aqwa tal-ispeċi lokali tagħna.”

F’armarji mdaqqsa, f’kexxun wara l-ieħor, John urieni l-kollezzjonijiet imqassma b’ordni kbira li bla dubju jolqtu l-għajn; xi ħaġa li innutajt anki fil-bqija tal-materjal li wrieni fil-kmamar l-oħra.

“Din hija l-parti tal-paleontoloġija jiġifieri tal-fossili. Fossila tista’ tkun fdal ta’ pjanta, annimal jew anki xi marki tas-saqajn bħal ta’ xi dinożawru jew tal-bniedem antik. Iridu jgħaddu mill-inqas miljun sena biex tifforma fossila! Innota din ir-rizza per eżempju, meta l-partijiet ta’ ġewwa tmermru biż-żmien, il-vojt li tħalla ntela’ bir-ramel u hekk kif dan ibbies, ħa l-forma tar-rizza minn taħt u b’hekk l-ispeċi tinbidel f’ġebel. Issa ara din ir-rizza l-oħra, għalkemm għad fadlilha l-qoxra, jekk tittawwal fuq ġewwa tinduna li anki hi mimlija bir-ramel. Finalment permezz tal-ġebel li fih issib il-fossili, tkun tista’ tagħraf f’liema perjodu għexu dawn l-ispeċi u allura bejn wieħed u ieħor kemm għandhom żmien.

Fl-istess sezzjoni insibu wkoll l-għadam ta’ annimali li sibna f’ċerti siti kwoternali glaċjali bħal Għar Dalam. Irrid niċċaralek li dawn mhumiex fossili imma għadam. Dawn huma vertebrae ta’ balena li nstabu fil-blat lokali. Din hija għadma ta’ għasfur li għex fi żmien il-Plejstoċene, filwaqt li din l-għadma kbira hija parti minn id ta’ hippopotamu li nstab f’Għar Dalam,” kompla jispjegali hekk kif tani l-għadma f’idi biex naraha aħjar u anki biex niżen it-toqol tagħha.

Nistqarr li ċ-ċans uniku li tmiss b’idejk ħwejjeġ bħal dawn jagħtik sodisfazzjon inkredibbli. Tħajjart nistaqsi lil kuratur x’japprezza l-aktar, jekk hux fossila jew għadma?

“Jiddependi xi nkun qed nistudja dak il-ħin. Mela biex infehmek aħjar, din hi biċċa qrun ta’ ċerva tal-era glaċjali. Issa biex jiena nagħraf aħjar liema speċi ta’ ċerva kienet, jeħtieġ li nagħmel riċerka dwar żewġ speċi partikolari: ir-red deer u l-fallow deer. Skont ta’ liema minn dawn joħroġ li hu dak il-qrun, toħroġ ukoll l-interpretazzjoni ta’ l-oriġini ta’ din iċ-ċerva. Dan għaliex fiż-żmien neolitiku nafu li l-fallow deer kienet ġiet domestikata u trasferita f’diversi gżejjer, hekk kif il-bnedmin ħaduhom magħhom meta marru jokkupaw artijiet differenti. Biex tasal għal soluzzjoni teħtieġ l-eqdem għadma li tista’ ssib sa l-iktar waħda riċenti, anki biex tkun tista’ ssegwi l-bidliet fl-evoluzzjoni ta’ dak l-annimal partikolari. Ma tista’ qatt toqgħod fuq eżempju wieħed jew tnejn għax inti jaf ikollok kampjun abnormali, li ma jkunx bħall-oħrajn. Każ relevanti huma l-għadam tal-annimali ċkejkna li sibna f’Għar Dalam. Qatt ma stajna nikkonkludu li kellna speċi ta’ annimali pygmies li kieku ma sibniex mijiet ta’ għadam li kollha juru l-istess tendenzi.”

Kexxun miżgħud bis-snien tal-klieb il-baħar huwa fost l-aktar imfittex mir-riċerkaturi barranin, hekk kif din l-ispeċi tolqot il-kurżità ta’ ħafna. John spjegali kif mhux darba u tnejn li l-mużew lokali jibgħat xi kampjuni lil mużew ieħor barrani biex dawn jiġu studjati hemmhekk. L-istess jiġri anki bil-kuntrarju. Staqsejtu kif dawn il-kollezzjonijiet isibu ruħhom hemm ġew?

“Bħala proċedura tal-mużew, aħna qatt ma nistgħu mmorru naqbdu xi speċi aħna biex inżommuhom għandna. Apparti li kif diġà semmejtlek, writna bosta kollezzjonijiet antiki mill-mużew ta’ qabel, minn żmien għal żmien jaslulna wkoll diversi donazzjonijiet mill-pubbliku in ġenerali u kultant anki minn mużewijiet barranin.

Ara din waslitilna riċenti mingħand id-dentist Dr Zammit fejn ġabilna l-kollezzjoni personali tiegħu ta’ baħriji u friefet li kienet miżmuma tajjeb ferm u dokumentata kif suppost. Din kollezzjoni oħra li waslitilna mingħand riċerkatur li kien qed jistudja l-ispeċi tar-red palm weevil. Imbagħad din hija kollezzjoni ta’ pjanti li għaddilna tabib liema speċi huwa ġabar meta kien qed jagħmel l-istudji tiegħu fil-mediċina.”

John urini wkoll il-kollezzjoni kbira ta’ Dr Carmelo de Lucca li kien ukoll kuratur tal-post u oħra ta’ ċertu Lanfranco. Spjegali kif mhux il-kollezzjonijiet kollha jaslu mqassma fil-kxaxen tagħhom. Uħud jidħlu f’kaxxi differenti mdawwra bil-ġablo iżda mbagħad fil-mużew, dawn il-kollezzjonijiet jitnaddfu u jitqassmu skont l-ispeċi tagħhom filwaqt li jiġu kkatalogatizzati bin-numri u r-ritratti tagħhom.

“Aħna ninsistu ħafna li min għandu xi kollezzjonijiet minn dawn u ma jafx x’ser jagħmel bihom, il-mużew dejjem lest biex jilqagħhom għandu ħalli jagħni aktar il-materjal tiegħu maħsub għar-riċerka.”

Fil-kamra tal-entomoloġija l-insetti huma impressjonanti wisq: uħud sbieħ u kkuluriti bħal friefet u l-baħriji, oħrajn mhux daqstant, bħall-ħanfus li waħda minnhom għoddha qajmitli ġismi xewk xewk u l-baħrija death head moth li aktar mid-diżinn tar-ras ta’ mewt li għandha fuq daharha, werwirni l-qies tal-kobor tagħha! Nistqarr li għalkemm ħassejt qalbi tingħafas meta rajt il-friefet wara l-ħġieġa, ma kellix l-istess reazzjoni għall-insetti l-oħrajn.

“Ħafna nies meta ngħidilhom li din il-ħanfusa hi Maltija ma jemmnuniex. Dik mhiex ħlief is-susa tal-lanġas. Rigward il-baħrija l-oħra nista’ ngħidlek li mhux lilek biss iddejjaq. Biss biss nista’ nsemmilek meta darba kelli mmur ma’ pulizija ġo dar ta’ persuna li tgħidx x’għamlet meta sabet waħda ġo kamra minnhom u ċemplet għall-għajnuna biex jinħareġ dak l-insett minn hemm.”

Imxejna għall-aħħar żewġt ikmamar li jħaddnu fihom l-ispeċi tal-għasafar. U proprju għaliex l-għasafar huma wisq għal qalb John, il-kuratur stqarr li fir-realtà dawn il-kollezzjonijiet iqanqlulu ħafna emozzjonijiet ta’ dwejjaq u rabja.

“Hawnhekk hawn ħames freezers b’madwar elf għasfur li ġew ikkonfiskati mill-pulizija, fosthom numru ta’ ċikonji li nqatlu f’Mejju li għadda.”

Hija ħasra kbira u tal-mistħija li tara din il-qerda kollha b’għajnejk: isqra, flamingos u għadd ta’ għasafar oħra li spiċċaw qabel żmienhom inutilment! Fil-kamra l-oħra, esebiti fi xkaffar modern għall-aħħar, John fetaħli xkaffa wara l-oħra mimlija b’għasafar ta’ kull xorta li wkoll messhom l-istess destin. Il-ġmiel tagħhom akkost li kienu mejta, kien għadu jitlob rispett. Ikolli ngħid li ħassejtni daqs naqra meta qrobt lejn ajkla kbira ferm b’dik il-ħarsa mkabbra u l-atteġġjament maestuż tagħha. Rajt anki l-barbaġann li llum spiċċa għal kollox minn pajjiżna. Flejt għasafar li qatt ma rajt bħalhom qabel, fosthom is-slender billed curlew li probabbilment, skont il-kuratur, illum huwa għasfur estint hekk kif seħħ xi ħaġa fil-postijiet fejn ibejjtu fis-Siberja u ilhom madwar 10 snin ma jirrikordjaw id-dehra ta’ wieħed minnhom.

“Inħoss dwejjaq kbar meta nara dawn l-għasafar ibbalzmati. Biex tifhimni aħjar nista’ nirrakkuntalek każ klassiku li seħħ madwar sentejn ilu. Konna qattajna lejl sħiħ fuq l-irdumijiet biex nirringjaw il-friegħ tal-garnija u biex inwaħħlulhom is-satellite tags. Tliet siegħat wara, dħalt għax-xogħol u nirċievi telefonata mingħand il-Mepa biex tinfurmawni li kienet ser tasal konsenja ta’ għasafar konfiskati. Tista’ timmaġina kif bqajt meta l-ewwel żewġ għasafar li tawni f’idi kienu proprju żewġt ifriegħ tal-garnija! Ma stajtx inneħħi minn quddiem għajnejja li ftit tal-ħin qabel proprju dawn it-tnejn setgħu kienu wħud mill-għasafar li kienu qegħdin fuq rasi u f’ħoġri, jiftħu u jperpru ġwinħajhom lesti biex jitilqu. X’jibqa’ fik meta mbagħad tarahom mejtin f’idejk, b’saqajhom maqtugħin biex jeħdulhom dak li waħħalnilhom aħna bħala rikordju?”

Ħallini bla kliem u mn’Alla li kien għad fadal is-sezzjonijiet l-aktar kurjużi ħalli nibdlu ftit l-atmosfera. Fost dawn, l-aktar oġġetti kurjużi kienu fellus b’erbgħa saqajn affetwożament magħruf bħala Speedy Gonzalez, ras ta’ skeletru ta’ kukkudrill estint tal-ispeċi thomistoma gaudensis li nstab f’Għawdex, qattus b’żewġt irjus, kelb ta’ San Bernard u anki basking shark twil 6 metri!

Akkost li John iddedikali ħafna ħin biex indur ma’ dawn il-kollezzjonijiet, ma lħaqtx rajt kollox għax l-għadd ta’ speċi li hemm huwa kbir wisq. Iżda l-kuratur spjegali li darba f’sena huwa jorganizza ġurnata sħiħa biex fiha joqgħod idawwar lin-nies ma’ dawn il-kollezzjonijiet li mhux soltu jkunu esposti għall-pubbliku. Ċertament okkażżjoni oħra li mhux ta’ min jitlifha.

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-18 ta’ Settembru 2011)

Share on Facebook

2011.09.18 / 1 response / Category: Torca - Perspettivi
WIRT LI JPOĠĠINA FUQ PEDESTALL

Dil-ġimgħa f’gazzetta lokali qrajt illi madwar 800,000 viżitatur fis-sena jżuru s-sit ta’ Stonehenge u jħallu warajhom madwar 6 miljun lira sterlina. Meta tqis illi n-nefqa kapitali biex jieħdu ħsieb dal-post hija ta’ 2.4 miljun lira sterlina fis-sena, tifhem sewwa x’valur għandu sit arkeoloġiku bħal dan għall-ekonomija tal-pajjiż. Awtomatikament ħsiebi jmur fuq is-siti arkeoloġiċi tagħna li wħud minnhom huma ferm eqdem u uniċi minn dal-post fl-Ingilterra u allura naturalment nistaqsi l-għala aħna ma jkollnix l-istess riżultati? Bil-kwantità ta’ mużewijiet u siti li għandna f’dawn il-gżejjer nippretendi li l-problema maġġuri tagħna tkun fejn ser inqiegħdu lit-turisti kollha li jkunu jridu jiġu jżuruhom u mhux kif ser niġbduhom lejn pajjiżna! Barra minn hekk nitħasseb sewwa meta nara illi f’ċertu nħawi importanti bħal per eżempju fis-sit f’Tas-Silġ f’Marsaxlokk lanqas biss nistgħu nirfsu aħna l-Maltin, aħseb u ara kemm nistgħu nilqgħu fihom lit-turisti.

Għal din il-ġimgħa tkellimt mal-kap tad-dipartiment tal-Klassiċi u l-Arkeoloġija, Prof. Anthony Bonanno biex nifhem aħjar kif inhi s-sitwazzjoni arkeoloġika ta’ pajjiżna. Waqt id-diskussjoni tagħna sikwit ħareġ illi lokalment f’dan is-settur għadha teżisti taqtiegħa kontinwa biex aħna l-Maltin nasserixxu ruħna u nieħdu r-riedni tal-pajjiż f’idejna. Beda billi spjegali t-triq li għadda minnha hu stess sabiex eventwalment introduċa l-istudju tal-arkeoloġija fl-Università ta’ Malta.

“Kienet ħaġa stramba kif f’pajjiż b’din ir-rikkezza kollha arkeoloġika qatt ma kellna t-tagħlim tal-arkeoloġija fl-Università ta’ Malta. Infatti waqt preżentazzjoni li attendejt għaliha dan l-aħħar, Dr Nicholas C Vella semma’ illi għal ftit xhur fis-sena 1939, il-professur Ingliż John Bryan Ward-Perkins kien appuntat bħala professur tal-arkeoloġija probabbilment bħala risposta politika Ingliża għal xogħol importanti ħafna li kien wettaq xi żmien qabel, ċertu arkeologu Taljan, L M Ugolini. Minħabba l-kwistjoni tal-faxxiżmu u x-xamma tat-tieni gwerra dinjija, dan l-arkeologu Taljan ma kienx tħalla jagħmel skavi. Iżda minflok huwa ngħata permess biex jiġbed ir-ritratti tal-fdalijiet kollha preistoriċi li kienu nstabu sa dak iż-żmien. Huwa ppubblika dawn ir-ritratti fi ktieb li semmieh ‘Malta origine della civiltà Mediterranea’ u bih qajjem reazzjoni kbira fil-qasam arkeoloġiku peress illi f’dawk is-snin kien hemm it-twemmin li kollox kien beda mill-orjent. Ward-Perkins dam biss ftit xhur hawn Malta għax fl-1939 faqqgħet il-gwerra u kellu jitlaq biex jissieħeb fl-armata.

Fil-fatt it-tagħlim tal-arkeoloġija f’pajjiżna huwa pjuttost riċenti u jmur lura għall-1987. F’dik is-sena jiena kont ġejt appuntat bħala kap tad-Dipartiment tal-Klassiċi u ġew ikellmuni żewġ studenti li kienu għażlu l-Istorja u ssuġġerewli biex nintroduċi t-tagħlim fl-arkeoloġija. Nistqarr li l-idea kienet ilha tbherren f’moħħi u għalhekk rajt kif għamilt biex niġbor numru ta’ esperti ħalli flimkien magħhom infassal dan il-kors. Ftit ftit irnexxieli niġbor numru biżżejjed ta’ professjonisti biex jgħallmu d-diversi aspetti tal-arkeoloġija. Min-naħa tiegħi irrealizzajt li ma stajtx nibqa’ nillimita ruħi għall-arkeoloġija klassika li kont speċjalizzajt fiha u għalhekk iddeċidejt li ngħallem ukoll dwar l-aspett tal-preistorja ta’ Malta u kif ukoll dwar dik ġenerali sabiex nifirxu aktar dan il-kors. B’hekk, ma’ l-ewwel sena akkademika bħala kap tad-dipartiment, daħħalt għall-ewwel darba l-istudju tal-arkeoloġija fl-università tagħna. Bdejna proprju b’dawk iż-żewġ studenti u dawn gradwaw fl-1990. Interessanti li nsemmi li wieħed minnhom ma kien ħadd għajr Anthony Pace li llum huwa s-Superintendent għall-Wirt Kulturali.”

Minn dak iż-żmien ‘l hawn is-sitwazzjoni nbidlet ħafna u numru dejjem jikber ta’ studenti qegħdin jersqu biex jitħarrġu f’dan is-suġġett.

“Huwa sabiħ li tara l-interess jiżdied f’dan is-suġġett, għalkemm maż-żmien proprju minħabba l-ammont kbir ta’ studenti, kellna nbiddlu s-sistema tal-kors u dan naqqas kemmxejn mill-ħin tal-parteċipazzjoni tagħhom waqt il-lectures. F’dawn l-aħħar snin ġeneralment jiggradwaw madwar 10 studenti kull sena fl-arkeoloġija u nħossni ferm kburi u kuntent b’dan ir-riżultat.”

Iżda dawn l-istudenti li jiggradwaw fl-Arkeoloġija, isibu opportunità ta’ xogħol f’dan il-qasam?

“Dik tkun id-dilemma tiegħi meta fl-ewwel sena tal-kors ikolli naffaċċja madwar tletin student ġdid. Huwa għalhekk illi ngħidilhom li dan is-suġġett mhux bilfors ser jiftħilhom bieb għal xogħol fis-settur arkeoloġiku. Bħal kull suġġett ieħor fil-Fakultà tal-Arti, l-għan prinċipali tal-istudju tal-arkeoloġija huwa illi l-istudent jitrawwem tajjeb dwar kif jixtarr l-informazzjoni biex finalment ikun jista’ jasal għal konklużjoni indipendenti. U proprju biex niftħulu aktar triqat, waqt il-kors tal-Arkeoloġija, l-istudent jitħarreġ ukoll f’kapaċitajiet varji bħal ngħidu aħna f’ħiliet fit-tpinġija dettaljata, fil-qari u l-bini ta’ mapep u fil-fotografija.

B’danakollu ma rridx nagħti x’nifhem illi min jiggradwa f’dan is-suġġett m’għandux il-possibilità li jaħdem f’dan il-qasam. Anzi! F’dawn l-aħħar snin rajt ħafna mill-istudenti li gradwaw fl-Arkeoloġija jsiru għalliema, kuraturi, jaħdmu ma’ Heritage Malta fil-qasam tas-Supretendenza tal-Wirt Kulturali, jiffurmaw kumpaniji speċjalizzati f’das-settur u saħansitra student minnhom, Dr Nicholas C. Vella, illum huwa wieħed mis-Senior Lecturers tad-dipartiment.”

Probabbilment din l-attitudni kawta hija riżultat tal-fatt illi Prof. Bonanno kellu jimxi triq twila ferm sakemm wasal fejn hu llum. Fatt kurjuż li sirt naf waqt din l-intervista kien illi oriġinarjament hu qatt ma basar li xi darba għad isir arkeologu.

“Naħseb li jiena kont tifel bħal ħafna tfal Maltin tipiċi, imwieled u mrobbi f’wieħed mill-irħula tagħna, iż-Żejtun. F’dak iż-żmien qatt ma kont nikkonċepixxi xi ħajja akkademika, aħseb u ara xi speċjalizzazzjoni fl-arkeoloġija! Però fl-età bejn 10 u 20 sena, kont nattendi l-Azzjoni Kattolika u l-qassis li kien jgħallimna kien iġibilna regolarment xi films mill-British Council li kienu jitrattaw suġġetti varji bħal l-ambjent u l-arkeoloġija. Minn dawn, l-aktar li baqgħuli f’moħħi kienu x-xeni ta’ campus universitarji barranin bħall-Università ta’ Oxford u naħseb li bil-mod il-mod, dawk ix-xeni daħlu f’moħħi u ħolquli dik l-aspirazzjoni li xi darba mmur nistudja f’xi pajjiż ieħor.

Sadanittant meta ġejt biex nagħżel lingwa bejn il-Latin u l-Franċiż, iddeċidejt li nagħżel tal-aħħar. Biss, meta mort biex nidħol l-università sibt ruħi lampa stampa. Xtaqt ħafna nidħol fil-qasam tax-xjenza għax minn dejjem kelli daqsxejn orjentament matematiku u xjentifiku imma ma kellix suġġetti biżżejjed biex napplika. Daqstant ieħor ma stajtx nagħżel li nidħol għall-liġi peress li ma kontx studjajt il-Latin. Iżda imbagħad fortunatament tawni ċ-ċans li nitħarreġ f’din il-lingwa u b’hekk xorta waħda stajt nidħol bħala student każwali fil-qasam tal-arti fl-università. Biż-żmien għaraft napprezzah ħafna l-Latin u fil-fatt tant mort tajjeb fl-eżamijiet illi l-professur tiegħi ssuġġerili li nkompli dan is-suġġett għal BA Hons u hekk għamilt.

Iżda għalkemm il-Latin kien sar jogħġobni ħafna, bdejt nintebaħ illi dil-lingwa kienet qed tispiċċa speċjalment meta din ma baqgħetx il-lingwa tal-Knisja. Għalhekk deherli li kien ikun aħjar li nagħżel ambizzjoni ulterjuri u nkompli l-istudji tiegħi f’xi kamp li hu ġdid għal Malta. Kien hawn li tfajt għajnejja fuq l-arkeoloġija u ovvjament iffukajt fuq l-arkeoloġija klassika sabiex inkun nista’ nirrendi l-istudji li kont diġà wettaqt, aktar konkreti.”

Prof. Bonanno fissirli kif permezz ta’ scholarship huwa kompla l-istudji tiegħu għal dottorat fl-Università ta’ Palermo u wara hu ntagħżel biex jaħdem bħala lecturer fl-Università ta’ Malta bil-kundizzjoni li jkompli jispeċjalizza biex iġib il- Ph.D.

“Did-darba għażilt li nagħmel l-istudji tiegħi f’università f’Londra ħalli b’hekk nesponi lili nnifsi wkoll għall-ħsieb Ingliż. Nistqarr li wara li kont drajt l-orjentament Taljan, kważi ħadt xokk meta ġejt affaċċjat b’dak Ingliż. Prinċipalment id-differenza kienet illi t-Taljani jitkellmu b’dik iċ-ċertezza dwar xi ħaġa, mentri l-Ingliżi jirreferu għal xi ħaġa li probabbilment kienet hekk, li aktarx kienet hekk eċċ eċċ.

Għad-dottorat Taljan kont għamilt teżi dwar l-iskultura Griega u Rumana li kien hawn f’ħafna kollezzjonijiet f’Malta, fejn kont eżaminajt madwar 90 biċċa li jibdew minn frammenti żgħar għal statwi sħaħ. Kien eżerċizzju tajjeb ħafna għalija għalkemm għadni qatt ma ppubblikajtu. Issa li għaddew tant snin biex nippubblika x-xogħol tiegħi jkolli bżonn nerġa’ nagħmel dak l-istudju minħabba li llum tant żviluppaw l-affarijiet li anki l-interpretazzjoni tiegħi nbidlet. Dan l-istudju ppreżentajtu f’teżi li qiegħda l-Melitensia imma l-quddiem għandi ħsieb li noħroġ din l-informazzjoni biċċa biċċa f’forma ta’ artikli f’xi magazin.

Meta mort l-Ingilterra għażilt li naħdem fuq ir-ritrattistika (statwi) uffiċċjali fil-basso riljiev li kien joħroġ l-istat Ruman, l-ewwel fir-repubblika imbagħad fl-imperu sabiex jikkomemmoraw episodji storiċi.”

Filwaqt li permezz ta’ dawn l-istudji f’pajjiżi oħra Prof. Bonanno kien qata’ xewqtu li jesperjenza campus universitarji barranin, hu saħaq kemm hija importanti li wieħed jesponi ruħu għall-ideat ta’ pajjiżi oħra.

“Jiena nemmen li kull student Malti għandu jagħti din l-opportunità lilu nnifsu, dik li l-ewwel jidħol fil-fond fuq suġġett li mhux Malti biex wara jmur lura f’pajjiżu u japplika dak li jkun tgħallem. Fl-opinjoni tiegħi jekk wieħed jaħdem mill-ewwel fuq suġġett Malti jagħlaq lilu nnifsu, mentri jekk jistudja barra fuq suġġett iktar vast, jiftaħ moħħu aktar minħabba li f’pajjiżi oħra teżisti firxa aktar wiesgħa ta’ possibilitajiet.”

Id-diskors reġa’ ħadna lura fi żmien meta jekk ridt tistudja l-arkeoloġija, ridt bilfors issiefer f’pajjiż ieħor. Imma kelli kurżità jekk f’dawk is-snin, in-nies kienetx tapprezza l-arkeoloġija lokali?

“L-arkeoloġija kienet apprezzata imma għall-benefiċċju ta’ ċertu livell ta’ soċjetà. Ħadd ma kien jipprova jeduka lill-poplu biex jagħraf u jieħu ħsieb dal-wirt kulturali tiegħu. Ħlief Temi Zammit li apparti l-kapaċitajiet l-oħra kollha tiegħu kien ukoll kittieb tajjeb ħafna u permezz ta’ ġabriet qosra ta’ kitbiet informattivi huwa kien għen biex jinforma u jħabbeb lill-poplu ma’ dan il-qasam.”

Tlabtu jgħidli fejn għamel l-ewwel skavi tiegħu u kemm jaħseb li hu importanti illi min qed jistudja l-arkeoloġija jipparteċipa f’tip ta’ eżerċizzju bħal dan?

“L-ewwel skavi li għamilt kienu waqt li kont qed nistudja f’Palermo fejn kelli ċ-ċans li niskava f’belt antika fi Sqallija li kienet inqerdet mill-Kartaġiniżi fis-sena 395QK u kienet magħrufa bħala Himera. Għalkemm l-iskavi ma jkunux obbligatorji waqt l-istudju tal-arkeoloġija, jiena naħseb illi degree fl-arkeoloġija mingħajr esperjenza ta’ skavi tista’ titqies bħala difettuża.”

Naturalment Prof. Bonanno ħa sehem ukoll f’diversi skavi f’pajjiżna fosthom fil-Brockdorff Circle fix-Xagħra Għawdex, f’Tas-Silġ, fil-Villa Rumana taż-Żejtun u f’Għar ix-Xiħ f’Imġarr ix-Xini f’Għawdex. Madanakollu waqt id-diskursata ħareġ illi xi drabi mhux la kemm tippjana li ser tiskava x’imkien…

“Ngħidu aħna meta ġejna biex inħaffru f’Tas-Silġ sibna illi l-aqwa partijiet tas-sit kienu diġà ġew allokati biex jiġu skavati minn grupp Taljan. Biex tgħaqqad l-ewwel applikazzjoni li għamilna fl-1995 ġiet irriffjutata peress li l-ministru responsabbli f’dak iż-żmien ingħata l-parir li minħabba li s-sit kien imwiegħed lill-barranin, kien ikun aħjar li aħna l-Maltin ma nitħallewx niskavaw! Niftakar li r-rettur, Fr Peter Serracino Inglott kien bagħat ittra iebsa lill-ministru u ftit wara tħallejna niskavaw. Xorta waħda l-partijiet li ġejna offruti kienu minimi – tliet trinek imdaqqsa biss. Iżda aħna xorta ppersistejna u użajna s-sit biex inħarrġu lill-istudenti tagħna kif jaħdmu bl-aħjar mod xjentifiku filwaqt li esponejnihom għall-mod reali ta’ kif isir skav.”

Sfortunatament minn kliem il-professur donni fhimt li l-poplu tagħna għadu ma neżax għal kollox mill-influwenza kolonjali. Għajb għalina meta l-barrani jiġi ppreferut mill-Malti u mbagħad meta l-Malti qiegħed f’artu u huwa professjonist fil-qasam!

“Meta mmur fuq ċertu siti arkeoloġiċi lokali li fuqhom ikunu qed jaħdmu l-barranin, apparti li jkun hemm bżonn il-permessi biex nidħol, mhux darba u tnejn li niġi trattat bħala ‘mistieden’ u bħallikieku qed jagħmluli xi pjaċir għax qed idawwruni mas-sit u juruni x’qed jagħmlu!

Dan l-aħħar kelli wkoll xi diżgwid minħabba li l-persuna barranija li kienet skavat il-Brockdorff Circle xi snin ilu talbet madwar 1.25 miljun lira sterlina lil fondazzjoni Ingliża sabiex tkompli tiskava s-sit bil-pjan li f’sena prattikament tiżvujtah għal kollox. Jiena kont wieħed minn dawk li rreżistejt ħaġa bħal din għax l-ewwel nett nemmen illi meta jsiru skavi bħal dawn f’pajjiżna, għalkemm għandna nilqgħu l-għajnuna mill-barrani bil-qalb kollha, aħna l-Maltin għandna nkunu qed naħdmu magħhom bi sħab, fuq l-istess livell u b’rispett reċiproku. Imma apparti minn hekk, jiena ma naqbilx li sit għandu jiġi skavat kollu kemm hu. Sadanittant dax-xogħol ma sarx għax it-talba għall-flus ma ġietx aċċettata.”

Prof. Bonanno sostna kemm hija kruċjali li tħalli parti minn sit mhux mimsusa sabiex din tiġi mgħoddija għall-investigazzjoni mill-ġenerazzjonijiet ta’ warajna.

“Ejja nieħdu l-eżempju ta’ Għar Dalam li ġie skavat fis-seklu 19 u fil-bidu tas-seklu 20. Illum meta naqraw ir-rapporti li saru dwar l-iskavar ta’ dan is-sit insibu li dawn huma difettużi ħafna għax ovvjament issa għandna ħafna aktar mezzi u informazzjoni. U ċertament għad jiġi żmien meta l-ġenerazzjonijiet ta’ warajna ser ikollhom teknoloġija ħafna aħjar minn tagħna. Issa f’Għar Dalam fadal biss roqgħa ċkejkna mmens li għadha mhiex skavata u allura jiena ma nimmaġinax li xi ħadd jista’ jmissha jekk ma jnaddafx il-ħajt kollu tal-madwar u jieħu kampjuni tal-pollinu li jsib.

Biex nagħtik eżempju ieħor nista’ nsemmilek xi rqajja ta’ ħamrija miżgħuda bi fdalijiet umani li tħallew apposta ġol-Hypogeum b’dan l-istess għan li jiġu studjati fil-futur.”

Kont kurjuża jekk matul dawn is-snin kollha jaħdem f’dan il-qasam, hu kienx qatt sab xi oġġett ta’ valur waqt l-iskavi?

“Għad hemm ċertu pajjiżi fejn għadu jeżisti dak l-element ta’ avventura u ta’ skoperti ta’ teżori, bħal ngħidu aħna fl-Eġittu. Naf ħafna bħali li jgħiru għal arkeologi li jaħdmu fl-Eġittu bħal Zahi Hawass li kapaċi jsib xi nekropoli sħiħa! Imma fir-realtà illum l-arkeoloġija hija xjenza u xi skoperta ta’ dan it-tip hija pjuttost rari u għalhekk apprezzata ferm. Waqt li kont qed niskava f’Benghazi kont kuntent ħafna meta rnexxielna niskopru l-bidu ta’ mużajk Ruman. Nixtieq li xi darba insib xi biċċa statwa jew inkella xi biċċa vażun li għandu xena sħiħa mpinġija fuqu! Min-naħa l-oħra x-xorti daħket mhux ħażin lil grupp ta’ studenti li kienu qed jiskavaw miegħi fi Brockdorff Circle meta dawn sabu numru kbir ta’ skulturi u wieħed minnhom saħansitra sab sitt figurini flimkien.”

Staqsejtu liema fl-opinjoni tiegħu huwa l-aktar sit arkeoloġiku ta’ valur f’pajjiżna?

“Naħseb li kulħadd jaqbel li l-aktar sit arkeoloġiku ta’ importanza f’pajjiżna, anki minħabba li huwa uniku, bla dubju huwa l-Ipoġew ta’ Ħal-Saflieni. Anzi nasal biex ngħid li l-valur tiegħu jkompli jiżdied jekk tikkomparah f’dik li hija x-xena internazzjonali. Tempji ssib diversi madwar id-dinja imma monument bħall-Ipoġew huwa uniku, kemm minħabba li huwa daqstant estetikament pjaċevoli u anki għar-raġuni li apparti li l-arkitettura tiegħu hija meraviljuża, minnu ħarġu wkoll numru ta’ affarijiet artistiċi.”

L-aktar pajjiżi barranin li jaffaxxinawh għall-arkeoloġija tagħhom huma l-Italja u l-Eġittu. U għalkemm dar diversi siti arkeoloġiċi madwar id-dinja, jixtieq ħafna jżur l-arkeoloġija tal-Perù. Ta’ min isemmi wkoll illi dan l-aħħar il-Prof. Bonanno irċieva żewġ unuri mprezzabbli minn żewġ pajjiżi barranin.

“Meta ġejt mgħarraf li ngħatajt l-unur bħala Corresponding Member tal-German Archaeological Institute ħassejt sodisfazzjon kbir speċjalment minħabba li minn dejjem xtaqt ninvolvi lill-Ġermaniżi f’xi skavi tagħna peress li għandhom teknoloġija serja ħafna. Apparti minn hekk apprezzajt ħafna wkoll il-privileġġ li jinvolvi unur bħal dan: l-ospitalità f’diversi biblijoteki mill-aqwa mxerrda f’diversi pajjiżi oħra.

L-aħbar l-oħra waslet b’sorpriża f’Jannar li għadda, fejn did-darba l-Archaeological Institute of America infurmani li kien għażilni bħala Corresponding Member tagħhom ukoll. Apprezzajtu ferm dan l-unur li jingħata lill-arkeologi li jkunu ddistingwew ruħhom barra mill-Amerika u l-Kanada għax fil-lista ta’ dawk magħżula qabli hemm ċertu ismijiet famużi bħal dak ta’ Kristos Dumas u Zahi Hawass.”

Tlabtu jsemmili liema mill-kitbiet tiegħu kienu l-aktar għal qalbu?

“Bla dubju l-aħħar ktieb Malta: Phoenician, Punic, and Roman għax fih inkorporajt ħafna mill-ideat li kienu sparpaljati u fil-passat ħarġu individwalment f’artikli. Imbagħad hemm ukoll il-ktieb Il-Preistorja li għalija kien ta’ sfida kbira minħabba t-termini bil-Malti imma deherli li kien dover tiegħi li nissodisfa ċertu bżonn tal-Maltin, espressa bil-lingwa Maltija.”

F’egħluq l-intervista semmejna wkoll l-Archaeological Society li apparti li l-professur huwa wieħed mill-fundaturi tagħha, illum huwa anki l-president ta’ din is-soċjetà.

“L-iskop prinċipali ta’ din is-soċjetà huwa li tippromwovi l-arkeoloġija ma’ kulħadd, anki ma’ min huwa dilettant. Regolarment norganizzaw numru ta’ lectures u site visits u kull min jixtieq jeduka ruħu f’dal-qasam huwa mistieden li jingħaqad magħna. Min ikollu bżonn aktar informazzjoni jista’ jikkuntattjana fuq l-email: ann.gingell-littlejohn@um.edu.mt .”

Għalkemm forsi fil-films il-ħajja tal-arkeologu hija deskritta b’ħafna aktar kulur, issa li kelli l-opportunità li nintervista lil wieħed mill-aktar arkeologi rinomati f’pajjiżna, xtaqtu jgħidli jekk jaħsibx li wara kollox l-arkeoloġija tagħtux dik il-laqta insolita f’ħajtu?

“Ċertament inti u tħaffer fl-art fl-isfond tal-għarfien tal-istudji tiegħek hemm dak l-element ta’ eċitament. U anki jekk ma ssib l-ebda oġġett tad-deheb, l-iskoperta u x-xogħol tiegħek huma ta’ valur għax qed jikkontribwixxu għax-xjenza. Jekk inħares lura nista’ ngħidlek li kienet karriera li tagħtni bosta sodisfazzjon u laqqgħatni ma’ nies kbar. Ħolqitli wkoll is-sodisfazzjon li nara l-formazzjoni tal-mentalità tal-istudenti li ġew fdati f’idejja u li narahom jirnexxu fl-istudji tagħhom.

L-arkeoloġija ta’ pajjiżna hija parti minna, hija wirt tagħna. Ma naħsibx li kont inkun daqshekk kburi li jien Malti li kieku ma kellnix it-tempji neolitiċi jew l-Ipoġew. Anzi aktarx kieku kont inħossni daqsxejn inqas. Il-fatt li għandna dak il-wirt għalija jpoġġina fuq ċertu pedestall.”

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-8 ta’ Mejju 2011)

Share on Facebook

2011.05.08 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
INTI TAFHA L-ISTORJA TIEGĦEK?

“Dawk li ma jistghux jitghallmu mill-istorja huma destinati li jirrepetuha.” George Santayana 1863 – 1952 (filosofu u kittieb)

Sa minn meta l-ġenituri tiegħi ħaduni nara l-ewwel postijiet storiċi Maltin, qalbi ntilfet wara l-istorja. Kelli xewqa kbira li meta nikber insir arkeologa sabiex b’hekk inkun nista’ ngħix ma’ din l-imħabba tiegħi. Kont ukoll noħlom li xi darba bir-riċerka u t-tiftix tiegħi, anki jiena nkun nista’ nħalli kontribut f’pajjiżi bħal kif għamlu dawk ta’ qabli u li lejhom kelli ammirazzjoni kbira. Sfortunatament meta wasal iż-żmien biex nagħżel triqti u mort nieħu parir professjonali, tawni x’nifhem illi aħjar nagħżel triq oħra għax f’Malta ma kienx hawn futur għal dak ix-xogħol. Ta’ żagħżugħa li kont aċċettajt dan ir-raġunar. Kien żball kbir! Kultant trid titgħallem taħseb b’moħħok u tagħti anki lok lill-ħsus ta’ qalbek. Fil-fatt ħdimt f’diversi oqsma oħra għal kollox differenti imma fil-fond ta’ qalbi kont naf fejn xtaqet tgħix ruħi. Meta nħobb xi ħaġa jien, diffiċli toħroġieli minn qalbi….

Dawn il-ħsibijiet ġrew minn quddiem għajnejja hekk kif poġġejt biex nikteb l-artiklu ta’ din il-ġimgħa. Bħali, Kenneth Mizzi għandu ħafna għal qalbu l-istorja ta’ Malta. Xhieda ta’ dan huma x-xogħlijiet numerużi li huwa ħadem kollha relatati ma’ das-suġġett.

Fil-fatt dik kienet l-ewwel mistoqsija li għamiltlu, għaliex ġeneralment xogħlijietu huma ffukati fuq l-istorja ta’ Malta?

“Għax dawn id-daqsxejn ta’ gżejjer tagħna jaffaxxinawni. Fihom daqs naqra imbagħad għandhom dak il-ġid kollu storiku li ftit issib bħalu madwar id-dinja. Tmur fejn tmur, tara l-istorja madwarek. Tidħol fil-knejjes tara dawk ir-rikkezzi kollha: l-arkitettura, l-arti, il-kultura. Li jiddispjaċini hu illi fl-opinjoni tiegħi illum iż-żagħżagħ Maltin ma tantx huma daqshekk kolti dwar is-suġġett tal-istorja ta’ pajjiżhom. Ma tantx jagħtu każ. Forsi jien żbaljat, imma hekk naħseb.

Għalhekk l-iskop ta’ dan ix-xogħol hu li nressqu aktar l-istorja lejn in-nies, speċjalment lejn il-popolin li forsi ma tantx ikollu l-opportunità li jżur u jara dawn il-postijiet jew jisma’ dwarhom. Jiena trabbejt f’Bormla man-nies tal-baċir. Kont iffortunat biżżejjed illi fil-ħajja stinkajt u rnexxejt filwaqt li uħud minn sħabi tal-iskola għadhom jitħabtu biex isibu x-xogħol. Allura nħossni obbligat li nagħti lura ftit milli naf jien.”

Kienu Ulied Maltin li ntroduċewni max-xogħol ta’ Horizons – dokumentarji ta’ ftit minuti ta’ informazzjoni storika li kienu qed jixxandru fuq stazzjon televiżiv lokali…

“Ulied Maltin kien suċċess kbir u permezz tiegħu kkonfermajna illi għal xogħol bħal dan hawn għatx kbir. L-idea tiegħu bdiet b’kumbinazzjoni. Niftakar li kien ikkuntattjani Albert Marshall u talabni nagħmillu xi fillers qosra ta’ xi tlett minuti għat-televiżjoni biex ixandarhom bejn programm u ieħor. Xi ġranet wara ġie ibni jistaqsini biex nagħtih daqqa t’id għax kellu proġett tal-iskola dwar l-istorja. Ma domtx ma ntbaħt li kienet teżisti problema kbira biex issib din l-informazzjoni. Nassumi li ħafna jiftakru ż-żmien meta kellek tmur il-librerija, tfittex qalb qabda kotba u taħli ħafna ħin biex forsi ssib xi ħaġa. Imbagħad tmur b’dawn il-mazz kotba biex tagħmel il-kopji u waħda tiġik mgħawwġa u oħra tiġik bis-sinjal iswed fin-nofs. Għedt le, m’inix ser nerġa’ ngħaddi minn dak kollu! U hekk nibtet l-idea ta’ Ulied Maltin. B’ġebla waħda lqatt żewġ għasafar.

Fil-fatt Ulied Maltin huwa l-ewwel enċiklopedija bil-Malti tan-natura tiegħu. L-ewwel pakkett fih ħames volumi u jikkonsisti fi ktejjeb u f’DVD li jwasslu informazzjoni qasira imma konċiża dwar personalitajiet Maltin, monumenti Maltin, politiċi Maltin u dwar l-arkeoloġija tal-gżejjer tagħna. Peress illi d-DVD huwa maħdum b’reżoluzzjoni għolja, ir-ritratti li fih jistgħu jiġu pprintjati faċilment. Biex nagħtik eżempju, jekk qed tfittex dwar Dun Karm Psaila ser issib ir-ritratt tiegħu, tal-ġenituri tiegħu, tal-bieb fejn kien joqgħod u nformazzjoni bażika oħra importanti. Minn hemm imbagħad, jekk wieħed irid, jista’ jkompli jfittex u jistħarreġ f’postijiet oħra.

Għalkemm nemmen illi hemm bżonn ta’ dokumentarji ta’ dan it-tip biex jixxandru fuq l-istazzjonijiet tagħna, jkolli nammetti illi ma tantx issib interess min-naħa tal-istazzjonijiet. Fil-fatt kemm naraw programmi dwar dawn is-suġġetti? Ftit li xejn. Meta tmur tippreżentahom għand xi stazzjon, jgħidulek biex tixtri l-airtime u ddur għar-riklami. Imma d-dokumentarji mhux popolisti bħal xi drama. Jolqtu biss ċertu settur ta’ nies.”

Kenneth dawwarni mal-uffiċċju tiegħu u beda jurini aktar xogħlijiet b’tema storika. Kont kurjuża għala l-maġġoranza tagħhom għandhom l-istess preżentazzjoni: dik ta’ ktejjeb u CD jew DVD?

“Il-pubblikazzjonijiet tagħna huma mmirati biex jolqtu lil kulħadd… ibda mit-tfal tal-iskola, ibqa’ tiela’ sa dak l-anzjan li forsi qatt ma tgħallem jaqra u asal anki sat-turist li jixtieq jiskopri aktar dwar pajjiżna. Fl-istess ħin inżommu dejjem f’moħħna illi ġeneralment il-paċenzja tal-maġġoranza tan-nies li joqogħdu bil-qiegħda u jisimgħu jew jaqraw xi ħaġa hija pjuttost qasira. Għaldaqstant naraw illi l-informazzjoni li tingħata dejjem tkun preżentata b’mod dirett u nformattiv imma fil-qosor. Nafu wkoll illi l-viżwal huwa ħafna aktar effettiv fuq il-memorja tan-nies. Għalhekk il-kotba kollha jkunu akkompanjati minn DVD li jieħdok fuq il-post u jurik sal-inqas dettalji li tkun qed tisma’ dwarhom.

Ngħidu aħna bħalissa għaddej id-dokumentarju tagħna Katakombi fuq wieħed mill-istazzjonijiet lokali. Fih għandna filmati li ħadd qatt ma rahom bħal ngħidu aħna ċertu graffiti li kien skopra Temi Zammit waqt l-iskavi tiegħu u li issa permezz tad-dawl u t-teknika moderna stajna nwasslu lill-pubbliku. Hemm ukoll filmati ta’ kollezzjonijiet privati li nstabu waqt xi skavar li sar taħt id-djar tan-nies.

Fuq din l-istess linja għandna wkoll Raħal Twelidi li huwa sett ta’ kotba u DVDs li jipprovdu tagħrif siewi dwar lokalitajiet differenti bħal Qrendi, r-Rabat u Marsaskala. Ikolli ngħid illi permezz ta’ dan ix-xogħol aħna stess nitgħallmu ħafna wkoll. Biex nagħtik eżempju, bosta jaħsbu illi Marsaskala huwa post pjuttost modern li għadu qed jinbena. Fir-realtà iġġib għajnejk wara widnejk meta tagħraf kemm iħaddan storja fih.”

Uħud minn dawn id-dokumentarji huma preżentati b’żewġ lingwi: Malti u Ingliż. Xtaqt inkun naf kemm huwa mfittex prodott simili barra minn pajjiżna?

“Ħafna! L-emigranti Maltin ikunu qegħdin bil-ħerqa jistennew xi ħaġa ġdida minn għandna. Għat-turist dawn il-pubblikazzjonijiet huma tifkira tal-kultura Maltija. Ngħidu aħna l-kotba bid-DVD tal-Vari u ta’ L-Assunzjoni ta’ Marija joffru spettaklu mill-isbaħ tal-vari Maltin, tal-fided tal-knejjes u tal-arti li fihom. Issib ukoll informazzjoni dettaljata dwar il-fratellanzi Maltin, il-bidu tal-knejjes infushom u l-artisti li ħadmu fihom.”

Lil Kenneth sibtu mħabbat qed jipprepara ktieb ġdid L-Istejjer tal-Istorja b’kitba ta’ Ġorġ Peresso li proprju l-Ħadd 15 ta’ Novembru 2009 fil-5:30pm ser issir il-preżentazzjoni tiegħu waqt il-Fiera Nazzjonali tal-Ktieb f’Dar il-Mediterran. Tlabtu jagħtini aktar informazzjoni dwaru…

“L-Istejjer tal-Istorja ser ikun sett ta’ erbgħa kotba li jirrakkuntaw l-istorja ta’ Malta minn Żmien il-Ħaġar sa meta Malta ssieħbet fl-Unjoni Ewropea. Huwa proġett edukattiv u divertenti mhux biss għat-tfal imma anki għal dawk li jħobbu jisimgħu l-istejjer. Dan għaliex il-ktieb għandu miegħu wkoll CD b’mużika komposta apposta sabiex wieħed ikun jista’ jimmaġina aħjar x’inhu jinqara. Ngħidu aħna tisma’ t-tinqix fuq il-ġebel, iż-żiemel jiżgħer u l-mewġ iħabbat. L-istejjer huma ppreżentati b’mod sempliċi, fil-fatt minn għajnejn it-tfal, li fl-istorja jkunu qed jgħixu f’dawk iż-żminijiet. Huma stejjer fittizji iżda li jirrakkuntaw fatti veri u allura min jismagħhom awtomatikament ikun qed jitgħallem ukoll dwar l-istorja ta’ pajjiżna.”

Fl-isfond ta’ din il-kamra, jiena u nikteb, qed nisma’ s-CD ta’ dan il-ktieb tant interessanti. Proprju kif qalli Kenneth stajt insegwi t-tinqix tat-tempju hekk kif it-tfal kienu qed jirrakkuntaw dwar ix-xogħol ta’ nannuwhom li kien naqqax tat-tempji. L-istorja l-oħra ħaditni nisma’ l-ġrajja tan-nawfraġju ta’ San Pawl u kif it-tfal ta’ ċenturjun li kien jgħix f’Malta ta’ dawk iż-żminijiet, għen lil San Pawl jgħix f’pajjiżna. Ikolli nammetti illi l-maltemp li għaddej bħalissa qed ikompli jgħin biex idaħħalni fl-atmosfera tal-ħsejjes tas-CD bir-riħ ivenven, ix-xita tfaqqa’ u l-baħar isabbat bla ħniena…

Qabel tlaqt xtaqt nisma’ minn fomm Kenneth għala jemmen illi wieħed għandu jagħti importanza lill-istorja ta’ pajjiżu?

“Għax l-għarfien ta’ l-istorja ta’ pajjiżek tagħmlek persuna sħiħa. X’jagħżel poplu minn ieħor? Mhux il-lingwa, l-istorja u l-kultura tiegħu? Il-poplu Malti, bit-tajjeb u l-ħażin tiegħu huwa riżultat ta’ dak kollu li għadda minnu matul iż-żminijiet. Huwa wkoll riżultat tal-ħakmiet ta’ ċiviltajiet differenti li wħud mix-xogħlijiet li ħadmu dawn f’pajjiżna għadna nistgħu ngawduhom sa llum. M’għandix dubju illi kieku aħna ma ġejnix influwenzati minn dawn in-nies b’kulturi oħra, il-poplu Malti kien ikun ferm differenti minn kif nafuh illum. Għalhekk tajjeb li tkun taf dwar l-istorja ta’ pajjiżek… għax turik għaliex int dak li int illum.”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-15 ta’ Novembru 2009)

Share on Facebook

2009.11.15 / no responses / Category: Torca - Perspettivi