Posts Tagged ‘vjatku’

  • MEMORJI TAL-MANDRAĠĠ

    Il-Malti kellu raġun biex ibiegħ meta ħoloq il-qawl ‘Tini l-fama u itfagħni l-baħar’. Fil-fatt kultant nintebħu li akkost li nkunu tħabatna biex ma niġux influwenzati mill-opinjoni ta’ ħaddieħor, b’xi mod jew ieħor xorta waħda nkunu nġarrejna ma’ kurrent li forsi seta’ kien żbaljat.

    Ngħidu aħna, kont ilni nisma’ ħafna bl-inħawi tal-Mandraġġ fil-Belt. Diversi għidut tawni x’nifhem li l-popolazzjoni tal-Mandraġġ kienet tgħix fil-faqar u fit-tbatija. Oħrajn Ralph Micallefsaħqu miegħi li ħafna min-nies t’hemm kienu ‘ta’ qattagħni’ u miskin kien ikun dak li  jispiċċa f’nofshom! Nistqarr li qatt ma kont sibt l-opportunità li nitkixxef aħjar dwar dan il-post. Għalhekk meta Ralph Micallef tarraffli li kien jiftakar sewwa l-inħawi u anki lil ħafna mill-abitanti tiegħu, ma stajtx ma naħtafx l-opportunità biex inqarreb il-boċċa aktar viċin il-likk.

    “Għalkemm jiena Belti, ma twelidx jew trabbejt fil-limiti tal-Mandraġġ tal-Belt. Madanakollu għandi esperjenza ċara ta’ dan il-lokal wisq magħruf.”

    Bdejna mexjin lejn il-lokazzjoni fejn dari kien jinsab il-Mandraġġ u mill-ewwel irrealizzajt li ma kellix idea dwar fejn kienu dawn l-inħawi.

    “Niftakar li l-Mandraġġ kien fl-ispazju ta’ bejn Triq San Patrizju, Triq San Marku, Triq Marsamxett u Triq Santa Lucija.

    Kien jinsab ġo speċi ta’ ħofra u meta kont tinżel isfel sad-djar kont issib li dawn kienu mibnija f’livell mal-baħar. Biex tinżel għall-Mandraġġ kien hemm numru ta’ bokkaturi jew daħliet. Id-dħul prinċipali kien min-naħa tas-sur ta’ Marsamxett, filwaqt li ż-żewġ entraturi sekondarji kienu jinfdu minn Triq Santa Luċija u minn Triq San Marku.

    Ġeneralment jiena kont ninżel min-naħa ta’ Triq ta’ San Marku li l-fetħa tagħha kienet tagħti proprju faċċata tal-istabbilment ta’ Delia tal-għamara, li għadu hemm sal-ġurnata ta’ llum.”

    Wasalna fil-post li kien qed isemmi iżda minflok dil-fetħa illum hemm numru ta’ djar. Madanakollu permezz tal-entużjażmu ta’ Ralph, għal dawk il-ftit mumenti li kont Faċċata ta' Delia kien hemm waħda mill-bokok sekondarji għal Mandraġġqegħdha fil-kumpannija tiegħu, l-bini l-modern bħal beda jisfuma fix-xejn u permezz ta’ naqra immaġinazzjoni, quddiemi stajt nara ċar dak li kien qed jispjegali.

    “Insa għal ftit dak li qed tara quddiemek u pprova immaġina ħnejja kbira li fuqha kien hemm niċċa tal-Madonna taċ-Ċintura. Id-daħla kienet tagħti għal taraġ dejjaq u twil ħafna… niftakarni nieżel, nieżel sakemm nasal isfel nett. Kont inħossni qisni nieżel taħt l-art biex immur f’xi dinja oħra. Iżda hemm isfel nies bħali u bħalek kienu jgħixu. Id-differenza kienet li dawn kienu jgħixu fit-tbatija minħabba ħafna nuqqasijiet ta’ bżonnijiet bażiċi.”

    L-ewwel drabi li Ralph niżel fil-Mandraġġ kienu meta hu kien għadu tifel ċkejken.

    “Illum l-inħawi tal-Mandraġġ jagħmlu mal-Parroċċa ta’ Santu Wistin. Imma dari dawn kienu jiffurmaw parti mil-limiti tal-Parroċċa ta’ San Duminku. Kelli xi tmien snin u jiena kont inservi f’din il-parroċċa bħala abbati.

    Dak iż-żmien l-aktar mumenti mpressjonanti konnessi mal-Mandraġġ kienu meta konna ninżlu bil-Vjatku. Probabbilment minħabba li kien hemm l-użanza li l-Vjatku jkollu miegħu akkompanjament ta’ patri minn San Duminku flimkien mal-fratelli u l-abbatini. Ta’ tfal li konna, hekk kif konna nisimgħu n-nota tal-qanpiena tavża li ħiereġ il-Vjatku, erħielna nlebbtu lejn il-Knisja f’kompetizzjoni min minna ser jilħaq l-ewwel biex jieħu fanal u jmur magħhom. Konna nixegħlu l-fanal bix-xemgħa u nżommuh f’idejna tul it-triq kollha u allura meta l-Vjatku jkun sejjer sal-Mandraġġ kienet tkun triq twila u allura aktar eċċitanti!

    Konna ninżlu mill-eqreb bokka. Id-dellijiet tax-xemgħat aħna u neżlin dak it-taraġ twil kienu jqanqluk. U mbagħad kont issib ruħek hemm isfel, ġo post fejn it-toroq kienu dojoq immens tant li mhux l-ewwel darba li t-tebut bil-mejjet ma setax joħroġ mill-bieb prinċipali għax kien jaħbat mal-faċċata tad-dar l-oħra! Minflok, id-djar kien ikollhom twieqi wesgħin mhux ħażin u allura kienu jorbtu t-tebut bil-ħabel u jniżżluh il-barra minnhom, qisu nieżel għal ġol-qabar, b’tali mod li jinżel dritt għal ġot-triq ħalli jkunu jistgħu jibqgħu sejrin dritt bih wara li l-patri jkun talab fuqu u bierku bl-ilma mbierek. Imbagħad kienu jiġu r-reffiegħa li kienu jerfgħu t-tebut fuq spallejhom u jeħduh il-fuq għat-triq fejn kienu jsibu jistenniehom il-karru tal-mejtin; iddekorat bl-iswed għall-adulti u bl-abjad għat-tfal.”

    Naturalment f’dawn l-inħawi ħadd ma kellu għalfejn imur, ħlief min joqgħod hemm jew min ried jagħti xi servizz. Iżda hekk kif sar adult u daħal fid-dinja tax-xogħol, għal darb’oħra Ralph sab ruħu nieżel dawk it-turġien ‘l isfel fil-Mandraġġ…

    “Kont naħdem bħala pustier u għamilt numru ta’ snin wara l-gwerra nieħu l-ittri lill-abitanti tal-Mandraġġ.

    Ta’ min isemmi li hemm kien hemm partikolarità – ma kienx hemm toroq bl-ismijiet magħhom. Id-djar kellhom numri biss u għalhekk kien ikun ferm diffiċli biex issib lil xi ħadd mingħajr l-għajnuna tal-familji l-oħra. Però minn din, qatt ma kont nieqes hemmhekk.

    In-nies kienu ħelwin ferm miegħi u meta nasal jien, qisu nieżel xi ħaġa kbira. Kienu jieħdu pjaċir ħafna bl-ittri anki jekk qatt ma ħadtilhom xi ċekk bl-għajnuna soċjali. Infatti meta kont nasal erħilhomKif jispiċċa dal-bini min-naħa t'isfel, kien jibda l-Mandraġġ joħorġu jilqgħuni. “Ġie l-postman! Ġie l-postman!” kienu jgħajjtu t-tfal filwaqt li jistaqsuni għal min hi l-ittra ħalli jeħduni fuq il-post. Flimkien maċ-ċorma li tinġabar miegħi kont nibda nsejjaħ lil dak li għalih tkun indirizzata l-ittra, ngħidu aħna “Bonavia! Bonavia!” U f’daqqa tilmaħ xi mara jew xi tifel ħerġin minn xi dar u jiġu jeħdulek l-ittra minn idejk.

    Ix-xogħol beda jiżdied aktar il-quddiem meta bdiet l-emigrazzjoni għall-Awstralja u l-Mandraġġari kienu jirċievu aktar ittri peress li wħud minn uliedhom bdew jemigraw.”

    Id-deskrizzjoni tan-nies tal-Mandraġġ kienet ferm differenti mill-impressjoni li kien tani ħaddieħor; li wara kollox aktarx qatt ma kien iltaqa’ magħhom!

    “Sfortunatament l-istigma tagħmel ħafna ħsara. Ċertament in-nies kienu jgħixu f’faqar kbir fejn il-mezzi tas-sanità ma kienux jeżistu.

    Id-djar aktar stajt issejjħilhom kmamar u fihom kienu jgħixu familji sħaħ fi skumdita kbira. Servizz ta’ ilma fid-djar ma kellhomx u minflok kienu jużaw l-ilma ta’ funtani pubbliċi. Kienu jaqdu l-bżonnijiet tagħhom fid-djar u wara jmorru jarmu kollox fit-triq f’lok apposta.

    Kaġun t’hekk, il-Mandraġġari kienu magħrufa bħala nies li baqgħu lura u xi wħud kienu jistmerruhom. Kellhom ukoll il-fama li kienu nies tal-ġlied imma jiena qatt ma kelli nkwiet magħhom. Xi ġlieda ‘l hemm u ‘l hawn bejniethom kont tismagħha. Imma dak ma kienx hemm bżonn li tkun il-Mandraġġ għax xi tilwima kullimkien stajt taraha.

    Personalment jiena ngħidlek li kienu nies ġentili u tar-rispett. Kont nammirahom li dejjem kienu bit-tbissima avolja kienu jgħixu f’dawk il-kundizzjonijiet.

    Niftakar li kienu wkoll nies devoti ħafna u infatti mal-faċċati tad-djar kont tara bosta niċeċ l-aktar tal-Madonna taċ-Ċintura u tal-Madonna tal-Karmnu. Ħafna mill-Mandraġġara kienu jattendu għall-quddies fil-Knisja ta’ Santu Wistin jew f’dik tal-Karmnu peress li kien hemm żewġ telgħat li jwasslu direttament għalihom.”

    Kelli kurżità x’xogħol kienu jagħmlu l-Mandraġġara?

    “Il-biċċa l-kbira minnhom kienu barklori peress li mill-inħawi viċin kienu jivvjaġġaw ħafna laneċ minn Marsamxett għal tas-Sliema. Kien hemm oħrajn li kienu mużiċisti u oħrajn dulċiera mill-iprem. Madwar dal-moll bosta Mandraġġara kienu jaħdmu bħala barkloriNaturalment kont issib ukoll ħafna li ma setgħux isibu xogħol.”

    It-tmiem tal-Mandraġġ seħħ hekk kif il-Partit Laburista rebaħ għall-ewwel darba l-elezzjoni ġenerali.

    “Il-mexxej tal-Partit Laburista, it-Tabib Pawlu Boffa, ħatar lill-Perit Duminku Mintoff bħala l-Ministru tax-Xogħolijiet Pubbliċi u r-Rikostruzzjoni. Mintoff mal-ewwel tefa’ għajnejh fuq it-tbatija li kienu qed jgħixu fiha l-Mandraġġara u ħalef li joħroġhom minn hemm ħalli eventwalment ikun jista’ jipprovdielhom djar moderni bil-faċilitajiet kollha neċessarji.

    Il-Mandraġġara ngħataw data speċifika sakemm kellhom joħorġu mill-inħawi peress li kien ġie deċiż li kellu jinħatt kollox. Uħud mill-abitanti ħadu pjaċir illi finalment kienu ser jaraw id-dawl ta’ futur aħjar. Iżda oħrajn, li kienu draw u rabtu qalbhom mal-post, sabuha diffiċli ferm biex iħallu kollox warajhom u kien hemm sitwazzjonijiet fejn kellha tindaħal il-pulizija biex inħarġu minn hemmhekk.

    Intant in-nies tal-Mandraġġ ġew trasferiti fid-Depot l-antik tal-pulizija fi Triq Merkanti. Hemmhekk xorta waħda ma kienx xi żmien faċli għax il-Mandraġġara sabu ruħhom jgħixu ġo speċi ta’ gabubi. Imma Mintoff wegħedhom li hekk kif kien ser jitlesta l-bini l-ġdid tal-appartamenti li kienu telgħin flok il-Mandraġġ, huma kien ser ikollhom id-dritt tal-ewwel għażla biex jgħixu fihom.

    Hekk kif il-Mandraġġ tbattal min-nies, inħatt kollox. Imbagħad il-ħaddiema komplew jordmu l-ħofra bil-ġebel tad-djar li kienu ġġarrfu waqt il-gwerra sakemm finalment waslu livell mat-triq. Ix-xogħol tħaffef kemm seta’ sabiex in-nies ma jibqgħux jgħixu fl-iskumdità u hekk kif il-bini tlesta, kif kien imwiegħed, ħafna mill-Mandraġġara għażlu li jmorru joqogħdu hemm.”

    Sibna ruħna fil-pjazza ta’ Mattia Preti fejn illum hemm il-bandli.

    “It-tfal u ż-żgħażagħ ta’ llum ma jiftakru xejn minn dan. Mur għidilhom x’kien hawn qabel taħt dawn il-bandli! Imma dawk kbar fl-età bħali, hekk kif issemmilhom l-inħawi tal-Mandraġġ, ħsiebhom mill-Il-bini l-ġdid u l-bandli fejn qabel kien hemm l-inħawi tal-Mandraġġewwel hawn jiġi għax akkost li għadda ż-żmien, hekk għadna nsibuh.”

    Qabel infridna, Ralph xtaq jurini parti ċkejkna mill-oriġinali li tħalliet bħala tifkira tal-Mandraġġ.

    “Din il-mina kienet tagħti dritt għall-Mandraġġ għalkemm ovvjament ma kinetx kif qed taraha illum. Qed tarah dak il-kwadru tal-Madonna mwaħħal hemm fuq? Hekk kienu jkunu mpoġġija x-xbiehat reliġjużi matul id-daħliet lejn il-Mandraġġ. Minn hawn kont tibqa’ nieżel ‘l isfel ‘l isfel minn taraġ li donnu ma kien jipiċċa qatt…”

    Matul il-laqgħa tiegħi ma’ Ralph ma stajtx ma ninnutax illi das-suġġett kien għall-qalbu ferm. Xtaqt inkun naf x’kienet ir-raġuni li wasslitu biex jiġi jurini fejn kienu dawn l-inħawi u għaliex dal-post kien ifisser tant għalih?

    “L-ewwel nett hawnhekk għandi l-memorji personali tiegħi u allura nħoss ċertu nostalġija. Barra minn hekk, ormaj dawn l-inħawi jiffurmaw parti mill-Istorja tagħna lkoll. Fuq kollox ridt naqsam miegħek u mal-qarrejja din l-informazzjoni sabiex ma ninsew qatt kemm għal żmien twil dawn in-nies għexu f’miżerja kbira filwaqt li fil-preżent qed igawdu minn kwalità ta’ ħajja ferm aħjar. Biex nagħlaq nixtieq infakkar ukoll illi akkost l-istigma li batew minnha l-Mandraġġara, minn hawnhekk irnexxielhom joħorġu individwi b’talenti kbar li għadhom magħrufa sal-llum.”

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-31 t’Ottubru 2011)

    2010.10.31 / no responses / Category: Torca - Perspettivi