Walter Zahra | Fiona Vella

Posts Tagged ‘Walter Zahra’

Isn’t it time to solve some of St Gregory’s mysteries?

The old parish of St Catherine in Żejtun, popularly known as St Gregory’s, is entrenched with deep-rooted mysteries which up to date remain unsolved.

Some of these dilemmas have been discussed during the second national symposium which was organized by NGO Wirt iż-Żejtun, right in this church, particularly since it is related to the theme that was being commemorated and discussed – the 400th anniversary from the Turkish raid of 1614 on Żejtun and other areas in Malta.

The eight speakers who participated in this national symposium come from various fields of study and therefore each of them presented interesting and significant relative information from different perspectives.

Among the matters treated, one finds the old inscription which for many years was believed to represent a narrative of what took place on that eventful day of the 6th July 1614, when 60 Ottoman galleys set anchor at St Thomas’ Bay and the port of Marsascala, and from there, 6000 Turkish soldiers attacked Żejtun and the surrounding areas. According to this inscription, the Turks pillaged the villages, and the churches and chapels which they came upon, until they were finally reached by Maltese soldiers and the cavalry, and had to retreat back to their ships. Some Maltese were injured but none died, whilst some Turks were killed and others were captured as slaves. However, when referring to some local archives, and also to those who were written by Ottoman authors, one will find details which do not necessarily concur. So what is the real story?

Other curious issues relate to the 1969 discovery of three secret passages within the old church of St Gregory, wherein a number of human bones were also found. Even the discovery itself poses several questions on the true story of their revelation. Indeed, when the passages were located in 1969, right in the beginning of the third corridor, some engravings bearing initials and the date 1909 were noticed, thereby suggesting that these corridors had already been discovered before. Rumours say that after the last discovery, the parish priest had searched among the village elders who had those initials until he traced a certain Carmelo Zahra, known as ‘ir-Rangu’, who confessed that he had entered into these passages when he was a young boy together with some other individuals. He claimed that they had seen skeletons dressed as soldiers in these passages and that they had some weapons and flags with them. Moreover, he said that some people from this group removed these objects and took them away, and threatened the others in order not to mention anything. Indeed, many had been surprised at the frugal objects that were found with the bones in 1969. Could Zahra have been telling the truth?

The remains that were collected during the last discovery included a wooden shoe sole with a high heel, a small gilted wooden cross of Byzantine design, odd bits of a gilted wooden frame (perhaps an icon), three coins: two bronze with the cross of the Order, the other gold, but very worn out that it cannot be deciphered, pieces of pottery of the 16-17th century, fragments of animal bones, and a part of a chain mail armour vest. Presently these are stored in one of the rooms within the church and it seems clear, both from their state of preservation and from the display box in which they stand, that no one has bothered to look at them for whole long years. In fact, very few individuals knew about their existence. It is a pity that these objects are hidden away from researchers and from the public. Don’t they deserve to be conserved and studied and later on displayed appropriately?

Likewise, there are various versions of how and who came upon the opening to the secret passages. One of these claims that this person was none other than Ġann Mari Debono, the sacristan of the church, as published in the Times of Malta dated 15th April 1969. However in 2011, Grezzju Vella talked to journalist Fiona Vella and recounted a slightly different story wherein he declared that he had exposed the opening and entered first in the secret passages.

Certainly, the human remains have also led to another mystery since to date no one knows how and why they were found in these secret passages. A ballad written by Walter Zahra soon after the discovery of 1969 imagined these people to have been the victims of an Ottoman attack after they had gone up to hide in the secret passages and were found by the enemy. Yet by time, this invented story transformed itself into a legend and many villagers believed that this was the truth. However, in 1978, Seshadri Ramaswamy and Joseph Leslie studied these bones and presented a report on their paleopathological studies. They concluded that these bones had been buried in some other place since they had observed that some of the vertebrae had a plug of soil in the vertebral canal. Hence, according to this theory, during a particular period, the secret passages in St Gregory’s church might have been used as an ossuary. Many have asked what sense did it make to carry the bones up to these passages when they could have been stored elsewhere. Yet many more demand why a carbon dating examination has not yet been performed on these bones in order to date these remains and end some of these rumours?

In the coming months, the information that was delivered during the presentations of this national symposium will be published by Wirt iż-Żejtun in the book ‘The Turkish Raid of 1614′. Presently, one may enjoy a pre-publication offer on this book by ordering it through the NGO’s website www.wirtizzejtun.com

(This feature was published in The Sunday Times of Malta dated 24th August 2014)

Share on Facebook

2014.08.24 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
XENI ĦAJJIN TAL-PESTA TAL-1813 FIŻ-ŻEJTUN

Għal żmien twil fl-istorja tal-bniedem ma kienu jinġabru l-ebda dettalji dwar il-popolazzjonijiet tal-pajjiżi. In-nies kienu jitwieldu, jiżżewġu, imutu u jindifnu mingħajr qatt ma titniżżel nota waħda dwarhom, daqs li kieku qatt m’eżistew! Din is-sitwazzjoni nbidlet meta l-Knisja bdiet iżżomm l-ewwel tagħrif dwar il-parruċċani tagħha. F’pajjiżna nistgħu niftaħru li għandna wħud minn dawn il-ġabriet ta’ informazzjoni l-aktar bikrija, ħafna minnhom relatati mal-magħmudijiet, fejn l-eqdem fosthom huma r-reġistri tal-Magħmudija tal-Imdina li jibdew mis-sena 1539. Dan l-aħħar kelli bżonn nagħmel ftit riċerka dwar id-demografija u għaldaqstant iddeċidejt li nagħti titwila lill-Arkivji Ekkleżjastiċi Parrokkjali tal-Parroċċa taż-Żejtun. Ma kontx naf x’ser insib ma’ wiċċi u infatti dak li sibt, impressjonani ferm. Qatt ma bsart kif erbgħa numri u kemmxejn dettalji kienu kapaċi jsemmgħawlek mill-ġdid it-taħbita ta’ qalb ta’ poplu li għex u għeb tant snin ilu. Daqstant ieħor, qatt ma ħsibt li għad intiegħem il-biża’ li ħassu l-abitanti ta’ dan il-villaġġ, partikolarment waqt il-pesta li ħakmet il-pajjiż fl-1813…

Bil-għajnuna tal-Arċipriet taż-Żejtun Rev. Fr. Eric Overend u tal-Kanonku Fr. Joe Abela, sibt ruħi qed inqalleb paġni li nkitbu mijiet ta’ snin ilu. B’paċenzja kbira Dun Joe, kif inhu magħruf iż-Żejtun, introduċini mal-post u mar-reġistri antiki u fi ftit siegħat ħarriġni kif nagħraf il-kitbiet imħarbxa jew impittra nokkli nokkli, b’linka sewda faħma. Bosta mill-kitbiet kienu bil-Latin imma hekk kif dawn jibdew jirrepetu ruħhom u jekk tkun midħla tal-lingwa Taljana, ma ddumx wisq biex issib irkaptu sabiex tifhem x’hemm imniżżel.

L-eqdem reġistru jmur lura għas-sena 1580 u jinkludi d-dettalji tal-magħmudijiet, żwiġijiet u mwiet li seħħew matul is-snin 1580 sa l-1606. Sfortunatament il-kundizzjoni tiegħu mhiex tajba ħafna. Il-qoxra hija magħmula minn kartun iebes u hi meħjuta ma’ mazz karti li jiffurmaw ir-reġistru. Laqtuni l-qfieli tal-għażel li kienu qed jintużaw bħala ċoff biex jagħlqu sewwa l-ktejjeb. Huma proprju dawn l-irqaqat żgħar li jqarrbuk bil-ħsieb lejn min seta’ għamilhom. Mur għid lil min ħadmu illi wara dawn is-snin kollha, xi ħadd ser ikun qed jgħożż u jifli x-xogħol tiegħu!

“Tieħux qatgħa!” serraħli rasi Dun Joe. “Dan l-agħar wieħed fosthom bħala kundizzjoni. L-oħrajn ma jinsabux daqshekk ħażin. Madanakollu trid tapprezza wkoll kemm għadda żmien minn fuq dar-reġistru, kemm ilu jinġarr minn hemm għal hawn u f’liema kundizzjonijiet seta’ sab ruħu. Fuq kollox, ċertu linka li ġiet użata fuqu, maż-żmien ħareġ li kienet tqatta’ l-karti u b’xorti ħażina, qed tintilef xi informazzjoni minnu minħabba dan.”

Poġġejt bil-qiegħda ħdejn skrivanija u fis-skiet apprezzajt l-opportunità li nżomm reġistru bħal dak f’idi. Hekk kif Dun Joe beda jurini l-listi miktubin fuqu, f’mument minnhom moħħi ġera lura s-snin u bħal triegħext meta rrealizzajt li l-kappillan li kien kiteb dak ir-reġistru kien għex waqt l-Assedju l-Kbir… mill-1565, ħmistax il-sena biss kienu għaddew! L-ewwel listi kienu tal-magħmudijiet u hawnhekk stajt ninnota t-tendenza li t-tfal kienu jissemmew primarjament għall-qaddisin. Rajt ukoll kif ċertu ismijiet u kunjomijiet imniżżlin hemm, illum ma nsibuhomx aktar f’pajjiżna, filwaqt li numru ta’ kunjomijiet minnhom ġew evoluti f’oħrajn magħrufa sewwa fil-preżent. L-ewwel żwieġ irrekordjat sar fis-6 ta’ Jannar 1580, filwaqt li f’Jannar tal-1583 bdew jitniżżlu wkoll id-dettalji tal-imwiet. Minn wara dar-reġistru, il-manuskritti l-oħra (kif jippreferi jsejjħilhom Dun Joe) huma kollha fl-istil skont il-Konċilju ta’ Trent.

Il-Konċilju ta’ Trent (1545 – 1563) ġie mniedi waqt il-Kontro-Riforma tal-Knisja fit-taqtigħa tagħha kontra l-Protestantiżmu. Il-Konċilju kellu l-iskop li jikkundanna t-tagħlim u l-prinċipji tal-Protestantiżmu, li jistabilixxi t-tagħlim tal-Knisja Kattolika u li jwettaq riforma fid-dixxiplina u t-twemmin, kemm tal-Kleru nnifsu u kif ukoll ta’ dawk li kienu jħaddnu l-Kristjaneżmu. Waqt żjara pastorali li saret minn Mons. Pietro Dusina fil-1575 bil-għan li jara li kulħadd kien qed isegwi d-digrieti tal-Konċilju ta’ Trent, dan ordna illi kull kappillan kellu jżomm ħames reġistri b’konnessjoni ma’ ċertu sagramenti, ħalli jkun jista’ jiġi kkonfermat illi l-parruċċani kienu qegħdin jgħixu skont ir-regoli tat-tagħlim Kristjan. Dawn ir-reġistri kellhom joħorġu taħt dawn it-titli: Baptizatorum (magħmudija), Confirmatorum (ġriżma), Matrimoniorum (żwieġ), Mortuorum (mewt) u Liber Status Animarum (qrar u tqarbin).

“Waqt din il-vista pastorali ta’ Mons. Dusina fl-1575, il-kappillan taż-Żejtun kien Dun Ġwann Mamo li kien mis-Siġġiewi u kellu 70 sena. Meta l-Monsinjur staqsa lill-kappillan jekk kienx qed iżomm ir-reġistri tal-parruċċani, dan wieġbu fl-affermattiv imma kif qed tara, hawnhekk ir-reġistri jibdew mill-1580. Jiena qed nassumi li Dusina ma kienx qagħad biss fuq il-kelma tal-kappillan imma li kien ra r-reġistri b’għajnejh u għalhekk probabbilment aktarx l-ewwel reġistri ntilfu. Ma rridux ninsew illi f’dak iż-żmien ir-reġistri kienu jinżammu fil-parroċċa ta’ Santa Katarina (illum magħrufa bħala Ta’ San Girgor) illi mhux darba u tnejn ħabtu għaliha l-furbani u ħallew ħerba sħiħa warajhom.”

L-arkivji huma ħafna għal qalb Dun Joe imma nistqarr magħkom li għandi l-impressjoni li dan il-Kanonku stess hu arkivju ieħor ukoll! Hekk kif bi kburija beda jurini xkaffa wara l-oħra ta’ reġistri, huwa spjegali kif flimkien ma’ Walter Zahra, għal bosta snin, huwa ħadem biex ikklassifika dawn l-arkivji sabiex finalment inħoloq indiċi tar-reġistri kollha.

“Għamilna anki werrej tal-indiċi nnifsu,” kompla jfehemni. “B’hekk ir-reġistri issa jistgħu jinżammu f’ordni aħjar u fl-istess ħin għamilna l-ħajja aktar faċli għar-riċerkaturi.”

Il-kwantità tar-reġistri huma bla heda, hekk kif dawn jibqgħu sejrin sal-ġranet ta’ llum. Fost id-dettalji li wieħed isib fihom hemm dawk tal-magħmudija, preċett, griżma, żwieġ, tnhedijiet taż-żwieġ, imwiet, quddies u funerali, atti notarili dwar l-oqbra, konfraternitajiet, Liber Status Animarum, amministrazzjoni finanzjarja u inventarji. Ma’ l-ewwel daqqa t’għajn kitbiethom tidher li mhiex ħlief listi. Imma fir-realtà, dawn iħaddnu fihom informazzjoni mitqla deheb dwar il-popolazzjoni tal-villaġġ. Minnhom wieħed jista’ jikkalkula bidliet fil-qies, id-distribuzzjoni u l-kompożizzjoni tal-popolazzjoni matul is-snin. Bidliet drastiċi il-fuq jew ‘l isfel fil-popolazzjoni huma indikazzjonijiet ċari li jkunu seħħu xi ċirkustanzi partikolari li jkunu laqtu sewwa lin-nies tal-post. Ngħidu aħna lejn l-aħħar tas-16-il seklu u l-bidu tas-17-il seklu naraw żieda fil-popolazzjoni taż-Żejtun li kienet ikkawżata minn livell ta’ ħajja aħjar, miżuri aħjar relatati mas-saħħa u l-ħolqien ta’ aktar xogħol permezz tal-miġja tal-Kavallieri ta’ San Ġwann f’Malta. Min-naħa l-oħra naraw tnaqqis fil-popolazzjoni wara l-epidemija tal-kolera li ħakmet liż-Żejtun fl-1887 u li kkaġunat il-mewt ta’ 4.5% tal-popolazzjoni tal-villaġġ.

Il-listi tat-twelid jagħtuk idea dwar ir-rata ta’ għajxien tat-trabi, filwaqt li juru wkoll id-daqs medju tal-familji. Madanakollu, fis-snin imbiegħda, it-trabi li kienu jitwieldu mejtin mhux dejjem kienu jiġu rreġistrati u għalhekk wieħed irid joqgħod attent għax mhux neċessarjament li jkun qed jaħdem b’dettalji preċiżi. Mid-dati taż-żwieġ u tat-twelid tal-ewwel tarbija, tista’ tifhem ukoll kemm trabi kienu jitwieldu illeġittimi u anki kemm kienet iddum koppja sakemm tasal biex ikollha l-ewwel tarbija. Mir-reġistri taż-żwieġ, wieħed jista’ jsegwi minn liema nħawi kienu l-għarajjes, ngħidu aħna jekk kienux jiżżewġu sieħeb jew sieħba mill-villaġġ stess jew minn irħula jew bliet oħra. U naturalment, ir-reġistri tal-mewt jagħtu stampa ċara tal-età medja li n-nies ta’ kull era kienu mistennija li jgħixu.

Fir-realtà, din il-lista tibqa’ sejra mhux ħażin u f’idejn espert tad-demografija, permezz ta’ dawn ir-reġistri, wieħed jista’ jikteb kotba sħaħ. Min-naħa tiegħi għażilt li nifli xi żmien partikolari li kien affetwa lin-nies tal-post. Għall-ewwel tħajjart nirriċerka dwar l-imwiet li kienu seħħu fis-sena 1614, meta t-Torok kienu attakkaw bi ħruxija kbira l-inħawi taż-Żejtun, hekk kif tindika xi kitba li hemm fil-knisja ta’ San Girgor. Iżda sfortunatament Dun Joe għarraffni illi r-reġistri tal-mewt mis-sena 1610 sas-sena 1660 huma neqsin ukoll. Għaldaqstant iddeċidejt li nistħarreġ iż-żmien tal-1813, meta Malta ġiet maħkuma minn epidemija serja tal-pesta. Biex jgħini f’din ir-riċerka rreferejt mas-sors primarju l-Liber Status Animarum li jkopri s-snin 1803 – 1822.

“Il-kitbiet kollha huma tal-kappillan Rev. Fr. D Bartholomeo Sant li kien ordnat qassis fl-24 ta’ Mejju 1769 u eventwalment kien wieħed mill-vittmi tal-kolera fl-1837,” kompla jurini Dun Joe. “Innota l-kitba. Hemm partijiet miktubin tassew puliti u mbagħad hemm oħrajn kemmxejn imħarbxa meta l-kappillan kien għamel xi żmien ma jiflaħx.” Dal-kliem laqgħatni u għajnejja ġrew biex jiflu l-kitba. Tassew! Hekk kien. Quddiem għajnejja lmaħt il-kappillan iniżżel id-dettalji tal-parruċċani tiegħu fid-dawl kiebi ta’ xemgħa tnemnem u ppruvajt nimmaġina x’kien jgħaddi minn quddiem għajnejh u x’kien iħoss f’qalbu, hekk kif f’dik il-għodwa hu jkun difen xi tarbija li ġranet qabel ikun għammed jew xi xwejjaħ li kien ilu ħabib tiegħu s-snin. U xi ngħidu għall-biża’ tal-pesta, hekk kif il-kappillan ried jikkalma lin-nies, jgħinhom jittamaw f’Alla, iqarbinhom bil-periklu li jista’ jittieħed hu wkoll filwaqt li jordna d-dfin malajr malajr ta’ oħrajn li tkun ħafnithom il-mewt qerrieda. Biex imbagħad hu stess miet f’epidemija tal-kolera. Tgħid qatt basar li għad jispiċċa hekk?

Stinkajt biex immur lura għal preżent hekk kif Dun Joe kien għadu għaddej jispjegali, “Fil-ġranet tal-Għid f’ċerti snin, hekk kif kien mistenni minnu, il-kappillan kien idur bieb bieb id-djar kollha li kienu jiffurmaw parti mill-parroċċa tiegħu. Kif qed tara hawnhekk, Dun Sant kien qasam iż-Żejtun f’erbgħa distretti: Casal Pasqualino, Casal Bisbut, Casal Gwiedi u Casal Ħerba u kien jinnumera kull dar li kien iżur fuq dan ir-reġistru peress li f’dawk iż-żminijiet id-djar ma kellhomx numri u t-triqat ma kellhomx isem. Infatti l-kappillan kien ‘isemmi’ t-triqat jew għal xi individwu magħruf li kien joqgħod fl-inħawi, inkella għal xi binja importanti bħal xi kappella. Tista’ tgħid li kien qisu speċi ta’ ċensiment fejn jitniżżlu d-dettalji ta’ dawk kollha li kienu joqogħdu f’kull dar, iżda b’żieda partikolari. Qed tinnota l-ittri c.c ħdejn l-ismijiet ta’ ħafna mill-adulti? Dawk l-ittri jfissru confessato e communicato, jiġifieri ‘ġie mqarar u mqarben’. Minn dawn in-noti, il-Kurja kien ikollha idea ta’ kemm in-nies kienu qed jobdu r-regoli tagħha.”

Permezz ta’ dan ir-reġistru stajt nara illi bejn is-snin 1810 sal-1813, il-popolazzjoni taż-Żejtun kienet qed tiżdied b’rata regolari, sakemm fl-1813 din ir-rata medja ta’ żieda waqfet ħesrem u l-effetti jidhru li baqgħu jinħassu saħansitra sas-sena 1818.

B’dawn id-dati imxejt fuq reġistru ieħor li kien juri l-magħmudijiet li saru bejn l-1807 u l-1818. Hawnhekk innutajt żewġ noti partikolari: waħda minnhom datata 20 ta’ Mejju 1813 kellha ddiżinjata pala ta’ id tipponta lejn kitba qasira li kienet tgħid li t-tarbija ta’ Antonij Seychell kienet mietet, filwaqt li n-nota l-oħra datata 23 t’Awwissu 1813 kienet tindika li dakinhar mietet tarbija infettata bil-pesta. L-istess reġistru wera illi bejn is-snin 1810 sa 1812 ir-rata medja tat-twelid kienet qed tiżdied iżda din waqfet bejn l-1813 u l-1814 fejn anzi naraw ir-rata tat-twelid tonqos speċjalment fit-trabi bniet. Madanakollu, kif sikwit jiġri wara epidemiji bħal dawn, hekk kif il-pajjiż ġie dikjarat ħieles mill-marda tal-pesta, sena wara, fl-1815 ir-rata tat-twelid splodiet il-fuq sakemm reġgħet lura għan-normal fl-1816.

Naturalment idejja ġrew dritt għar-reġistru taż-żwiġijiet li saru bejn l-1806 u l-1822. Sibt li fl-1812 kien hemm imniżżel li saru 39 żwieġ, liema total niżel għal 13 fl-1813, biż-żwiġijiet jieqfu ħesrem f’Ġunju 1813 hekk kif il-pesta serqet l-ewwel vittma tagħha miż-Żejtun. Għalhekk kont sorpriża meta sibt nota ta’ żewġ żwiġijiet li seħħu f’Awwissu 1813 u ieħor f’Diċembru. Dan kollu jaqbel mad-direttiva li kien ħareġ l-Isqof ta’ dak iż-żmien fid-29 ta’ Mejju 1813 sabiex jingħalqu l-knejjes kollha bit-tama li jiġi evitat aktar tixrid ta’ mard. Bħal kif semmejt qabel, hekk kif il-periklu tal-epidemija għadda, fis-sena 1814 iż-żwiġijiet laħqu l-ammont ta’ 72.

Ma stajtx nonqos li nifli r-reġistru tal-imwiet li kien ikopri s-snin 1802 sa l-1827. Bejn l-1810 u l-1812 innutajt rata medja ta’ mwiet, b’dik tat-tfal dejjem aktar għolja minn dik tal-adulti. Rata għola ta’ mwiet, kemm fl-adulti u kemm fit-tfal kienet evidenti fis-sena 1813, li mbagħad bdiet tonqos gradwalment fis-snin ta’ wara sakemm irritornat għan-normal fl-1816. L-ewwel vittma adulta suspettata li mietet bil-pesta fiż-Żejtun seħħet fil-31 ta’ Mejju 1813 u kienet Gratia Bonavia fl-età ta’ 85 sena. Tlett ijiem wara, did-darba b’mewt kawżata ċertament mill-pesta kien Joseph Vella fl-età ta’ 40 sena. Jidher li dan l-individwu miet fil-Forti Manoel hekk kif dan beda jilqa’ ġewwa fih il-vittmi tal-pesta meta l-Lazzaretto imtela’. Kien żmien tal-waħx hekk kif meta l-marda ħraxet, il-morda kellhom jintefgħu kollha flimkien indipendentement mill-età jew is-sess tagħhom. Kif ikomplu jispjegaw in-notamenti antiki, il-vittmi bdew jindifnu f’ċimiterju apposta ‘għall-infetti’, probabbilment dak ta’ San Rokku li llum qiegħed biswit il-knisja ta’ San Girgor. Irnexxieli nsib madwar 20 individwi li jidhru li mietu kawża tal-pesta. Mid-dati tal-mewt tagħhom tifhem mill-ewwel kemm il-marda kienet tittieħed u kemm kienet fatali. B’għafsa ta’ qalb sibt koppja miżżewġa li mietu f’temp ta’ ftit jiem il-bogħod minn xulxin u anki żewġ familji partikolari fejn bosta mill-membri tagħhom, fosthom ġenituri u tfal inħasdu qatta’ bla ħabel minn wiċċ did-dinja. Ksaħt meta ftakart li kien hemm ordni ċivili li kienet tirrikkjedi li wieħed jirrapporta immedjatament dawn il-każi ta’ mard. Għiduli intom x’sofrew dawn in-nies hekk kif kellhom jinfurmaw lill-awtoritajiet biex jiġu jieħdu lill-uliedhom infettati sabiex dawn jittieħdu f’dak l-infern ta’ morda oħra jmutu kuljum madwarhom? U fl-istess ħin kif qatt tista’ tifhem dak it-terrur li ġġarrab hekk kif tiġi konxja li la kont qrib dawn il-familjari, anki inti jista’ jiġrilek l-istess? Min-naħa l-oħra kif tista’ qatt tagħżel li tabbanduna lil dawk li tħobb f’mumenti bħal dawn? Ċertament huma esperjenzi li jekk ma jeħdulekx ħajtek, almenu żgur li jqattgħuk minn ġewwa. Min jaf kemm kien hemm min siket u pprova jfejjaq lil xi membru tal-familja tiegħu biex imbagħad spiċċaw mejtin it-tnejn!

Kelli nagħlaq il-kotba f’salt għax ma flaħtx naħseb u nħoss aktar. L-aħħar vittma tal-pesta fiż-Żejtun mietet fil-25 ta’ Settembru 1813. B’xorti tajba fis-7 ta’ Marzu 1814, Malta ġiet meħlusa minn dil-pjaga, għalkemm imbagħad inħakmet il-gżira t’Għawdex. Minn popolazzjoni ta’ madwar 100,000 ruħ, din l-epidemija ħadet magħha madwar 4500 persuna. Kien fit-8 ta’ Settembru 1814 li ż-żewġ gżejjer ġew dikjarati salvi minn din l-epidemija qerrieda. Issa stajt nisma’ l-briju tan-nies f’widnejja hekk kif b’din l-aħbar, f’qalbhom reġgħet bdiet tħabbat it-tama għall-ħajja aħjar.

Dik ma kientx l-aħħar darba li Malta ġiet maħkuma minn din l-epidemija. B’xorti tajba illum il-mikrobu tal-pesta jista’ jiġi megħlub għal kollox permezz tal-penicillin. Meta tkellimt ma’ Dr Etienne Grech huwa spjegali kif il-mikrobu Yersinia Pestis jikkawza il-bubonic plague. Dan il-mikrobu jinġarr mill-ġrieden u jsib ambjent adegwat biex jixtered meta jsib livell baxx ta’ sanità. Għalkemm forsi hemm min jaħseb li l-pesta spiċċat għal kollox, sfortunatament għad hemm popli li għadhom qed jgħixu f’faqar kbir u f’kundizzjonijiet mill-agħar ta’ saħħa. Ħafna minnhom jgħixu f’pajjiżi tropikali b’nuqqas ta’ ilma biex tinżamm l-indafa, mingħajr sistemi ta’ refriġerazzjoni biex iżommu l-ikel f’kundizzjoni tajba u eternità l-bogħod mill-mediċini adegwati. Bqajt issummata meta Dr Grech infurmani li dawn in-nies għadhom jgħaddu mit-tbatijiet u l-kefrija tal-pesta meta ironikament din tista’ titfejjaq b’sempliċi kaxxa penicillin li aħna nistgħu nixtru mingħand l-ispiżjar ta’ ħdejna!

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-10 ta’ Lulju 2011)

Share on Facebook

2011.07.10 / 4 responses / Category: Torca - Perspettivi
WIRT IŻ-ŻEJTUN

Kull meta nċempel lill-ġenituri tiegħi, tiġri ħaġa partikolari – awtomatikament naqleb l-istil tal-lingwaġġ għad-djalett Żejtuni u hekk kif naqta’, nerġa’ lura għal Malti tas-soltu. Ma nagħmiliex apposta imma nieħu gost meta xi ħadd jiġbidli l-attenzjoni għal dan il-fatt għax fir-realtà nħossni kburija li jiena waħda minn dawk il-ftit li għadni kapaċi nitkellem bid-djalett Żejtuni. U akkost li llum mort noqgħod f’post ieħor, li huwa għall-qalbi ħafna wkoll, belt twelidi ż-Żejtun hija bħal dik l-ewwel imħabba, li trid jew ma tridx, ma tneħħiha qatt minn qalbek!

Għalhekk meta dan l-aħħar sirt naf li kienet ser titwaqqaf l-għaqda Wirt iż-Żejtun, dlonk ikkuntattjajt lill-moħħ wara l-ħolqien tagħha, il-perit Żejtuni Ruben Abela.

“Peress li minn dejjem kont kburi li jien Żejtuni, niftakar li meta kont għadni tifel u kont nattendi fi skola primarja tas-sorijiet, spiss kienu jħobbu jaqbdu miegħi għax kont miż-Żejtun. Aktar tard meta kbirt u bdejt naħdem, kienu joqogħdu jinkuni b’Santa Katarina u jsostnu miegħi li mhiex qaddisa. Imma jien qatt ma ħallejt lil ħadd b’xejn taf!”

Illum Ruben jaħdem bħala Manager ma’ Heritage Malta fil-qasam tal-konservazzjoni u dan l-aħħar ġie nkarigat mill-proġetti kollha tar-restawr. Kelli kurżità jekk il-fatt li trabba’ f’belt tant storika bħal mhu ż-Żejtun, kellux sehem biex hu jaqbad din il-linja tax-xogħol?

“Meta kont qed nistudja għall-perit, l-għan tiegħi dejjem kien li xi darba għad nagħti kontribut liż-Żejtun. Il-wirt storiku in ġenerali u l-protezzjoni tiegħu minn dejjem kienu l-linja tiegħi imma naturalment il-postijiet fiż-Żejtun niffoka fuqhom aktar. Infatti jiena l-perit responsabbli mir-restawr tal-Knisja ta’ Santa Katarina fiż-Żejtun, għalkemm dan l-aħħar dax-xogħol kellu jieqaf peress li m’hemmx fondi biżżejjed biex inkomplu.”

Kif nibtet l-idea ta’ din l-għaqda Wirt iż-Żejtun?

“Lejn l-aħħar tas-sittinijiet u l-bidu tas-sebgħiniejat kienet teżisti għaqda simili bl-isem Żejtun Historical Society li kienet immexxijja minn Walter Zahra.

Nistqarr li kont ilni ħafna naħseb kif nista’ nagħmel biex noħloq aktar kuxjenza u interess dwar il-valur tal-wirt kulturali taż-Żejtun. Imbagħad is-sena l-oħra nnutajt fenomenu jseħħ dwar il-futbol, fejn iż-Żejtun Corinthians irnexxielhom joħolqu sapport kbir għat-tim tagħhom. Bejni u bejn ruħi għedt, jekk dawn irnexxielhom joħolqu xi ħaġa daqstant b’saħħitha, għaliex m’għandux jirnexxieli jien ukoll li nibni xi ħaġ’oħra simili imma dwar il-wirt storiku Żejtuni li jagħtina l-identità tagħna?

Stħarriġt diversi ideat speċjalment permezz tal-facebook fejn bdejt intella’ xi paġni li kienu jinkludu vidjows u informazzjoni interessanti dwar iż-Żejtun. Xtarrejt il-possibilità li nwaqqaf fondazzjoni imma wara xi żmien deherli li jekk minflok noħloq għaqda, inkun qed inqarreb ħafna aktar lejn l-iskop aħħari tiegħi; dak li nqajjem kuxjenza dwar il-wirt kulturali taż-Żejtun. Minn hemm ħareġ l-isem Wirt iż-Żejtun u hekk kif ftaħt paġna fil-facebook taħt dan it-titlu u rajt li fi żmien sena, l-membri telgħu għal aktar minn 1300, ikkonfermajt li finalment kien wasal iż-żmien li nagħmel l-ewwel pass biex din l-għaqda ssir realtà.

Inizzjalment bżajt li qed nimmira fl-għoli żżejjed u meta fit-3 t’Ottubru 2010 saret l-ewwel laqgħa, ma stennejtx aktar minn 20 persuna. Iżda minflok attendew 65 u l-entużjażmu tan-nies għamilli kuraġġ u wrieni biċ-ċar li dakinhar twieled Wirt iż-Żejtun. Infatti waqt l-istess laqgħa ġiet approvata r-riżoluzzjoni minn dawk preżenti u twaqqaf kumitat ad hoc li l-membri tiegħu huma Dr Malcolm Borg, Dr Joe Buttigieg, is-Sur Jesmond Cutajar, is-Sinjura Ninette Sammut, il-Perit Audrey Testaferrata de Noto u Dr Nadia Theuma. Dawn kienu ta’ għajnuna kbira b’mod speċjali fit-tfassil ta’ l-istatut ta’ l-għaqda.

Fit-30 ta’ Jannar 2011 ser issir l-ewwel Laqgħa Ġenerali Annwali ta’ Wirt iż-Żejtun fejn dawk li jkunu ssieħbu bħala membri, jkunu jistgħu jikkontestaw jew jivvutaw għal diversi ħatriet konnessi mal-għaqda.”

Intant bħalissa Wirt iż-Żejtun qed tilqa’ l-applikazzjonijiet mingħand dawk li jixtiequ jissieħbu f’din l-għaqda. Tlabt lil Ruben jikkonfermali jekk il-membri kellhomx ikunu Żwieten biss?

“Assolutament li le! Wirt iż-Żejtun mhiex għaqda ta’ grupp partikolari għax nemmen li l-wirt storiku huwa ta’ kulħadd. Ovvjament qed nistenna li l-maġġoranza ser ikunu Żwieten imma l-għaqda hija miftuħa għal kulħadd.

Bi pjaċir ngħidlek li diġà għandna membri minn postijiet oħra li ngħaqdu magħna sempliċiment għax jinteressaw ruħhom fil-qasam tal-wirt storiku u għax raw xi ħaġa pożittiva f’din l-inizzjattiva. Sinċerament għalina, aktar ma jkun hemm diversità fil-membri, tant l-aħjar, għax jekk jissieħbu magħna nies li qed japprezzaw il-wirt taż-Żejtun u mhumiex minn din il-belt, allura dawn ikunu qed jagħtu eżempju lil dawk iż-Żwieten li forsi ma jkunux qed japprezzaw daqshekk.”

X’ser ikun mistenni mill-membri ta’ Wirt iż-Żejtun?

“Mill-membri ser ikun mistenni li jipparteċipaw fl-attivitajiet tal-għaqda u li jaqsmu l-esperjenzi tagħhom magħna. Finalment l-iktar kontribut importanti tagħhom ikun dak li jwasslu l-messaġġ lill-oħrajn dwar il-valur tal-wirt kulturali Żejtuni.”

X’tip ta’ attivitajiet beħsiebkom torganizzaw?

“Għal dis-sena diġà għandi programm t’attivitajiet imma naturalment irid jitwaqqaf il-kumitat l-ewwel.

Nibda biex ngħidlek li nixtieq ħafna li niffukaw fuq it-tfal Żwieten sabiex nibdew inrawwmu fihom l-imħabba lejn belt twelidhom u ngħallmuhom japprezzaw is-sabiħ tal-post li jgħixu fih. Dan hu possibbli billi nersqu aktar lejn l-iskejjel u norganizzaw attivitajiet relatati mat-tfal u l-wirt kulturali. Meta kont kunsillier fil-Kunsill Lokali taż-Żejtun, kont diġà bdejt xi ħaġa simili u nista’ ngħid li t-tfal ta’ dak iż-żmien telgħu b’ċerta mħabba lejn belt twelidhom. Huwa għalhekk illi f’Wirt iż-Żejtun ftaħna applikazzjonijiet b’rati speċjali għall-membri tfal.

Ħsieb ieħor tiegħi huwa li kull sena norganizzaw symposium ma’ grupp ta’ esperti sabiex finalment minnu tinħareġ pubblikazzjoni. Idealment das-symposium ikun marbut mal-attivitajiet ta’ Żejt iż-Żejtun.

Attivitajiet oħra ser jinkludu t-twaqqif ta’ numru ta’ heritage trails madwar inħawi differenti fiż-Żejtun. Ta’ min isemmi li l-Kunsill Lokali taż-Żejtun diġà fassal xi ħaġa simili f’forma ta’ fuljett maħdum f’diversi lingwi.”

X’funzjoni ser ikollha Wirt iż-Żejtun?

“Eventwalment l-iskop tal-għaqda huwa illi flimkien inkattru l-interess u r-rispett lejn il-wirt naturali, kulturali, ambjentali, storiku, etnografiku u arkeoloġiku kemm tanġibbli kif ukoll intanġibbli li għaddewlna ż-Żwieten ta’ qabilna biex inħarsuh, nivvalorizzawh, inkattruh u ngħadduh liż-Żwieten ta’ warajna fl-aħjar stat possibbli, f’kull livell tas-soċjeta’ u fl-isfond ta’ żvilupp sostenibbli.

Jiena nemmen li kull lokal għandu jkollu NGO simili. Din L-Art Ħelwa u Fondazzjoni Wirt Artna jagħmlu ħafna xogħol siewi madwar Malta kollha imma dawn ma jistgħux jagħtu l-attenzjoni diretta lil kull lokal. F’dan il-punt ma nistax ma nsemmix ukoll ix-xogħol impekkabbli li għamel il-Kunsill Lokali taż-Żejtun fejn permezz tas-sottokumitat tal-arti u l-kultura, huwa għamel ġid kbir f’dik li hija ħolqien ta’ kuxjenza dwar il-wirt kulturali tal-lokal. Dan kollu sar permezz tal-organizzazzjoni ta’ diversi attivitajiet fostom fil-promozzjoni tad-djalett, l-għana u l-poeżija. Iż-żmien meta kien hawn min jistħi li hu miż-Żejtun issa għadda u mar, grazzi għall-kampanja sħiħa li għamel il-Kunsill Lokali biex titneħħa l-immaġni negattiva li nħolqot minħabba parti mill-istorja tal-post. Tant hu hekk illi illum kunsilli oħrajn iħarsu lejn il-kunsill taż-Żejtun bħala suċċess.

NGO bħal Wirt iż-Żejtun tista’ tkompli tibni fuq dan kollu. Kunsill lokali huwa marbut bil-liġijiet tiegħu u għandu ċertu limiti sa fejn jista’ jasal, bħal ngħidu aħna ma jistax jagħmel inizzjattivi f’qasam privat, mentri NGO tista’. Anki f’dak li jirrigwarda fondi mill-Unjoni Ewropea, biex tingħata għajnuna f’dan il-qasam, jeħtieġ li jkun hemm NGO fil-lokal u bħalissa fiż-Żejtun m’hemmx NGO relatata.”

Il-ħerqa u l-entużjażmu ta’ Ruben flimkien mal-ideat interessanti tiegħu ċertament ser isarrfu f’ġid kbir għal-lokal taż-Żejtun hekk kif jiġu attwati. Tkellimna dwar diversi proġetti li għandu ppjanati…

“Forsi ftit jafu li ċ-ċangatura taz-zuntier tal-Knisja ta’ Santa Katarina fiż-Żejtun hija l-istess ċangatura li kien hemm fl-art tal-barracks tal-kavallieri ta’ Forti Rikażli. Sabu ruħom iż-Żejtun meta fi żmien l-Ingliżi, kuntrattur Żejtuni ġie mqabbad jaqla’ ċ-ċangatura tal-forti u dan wara ħadem bihom iz-zuntier tal-knisja. Xi snin ilu kien hemm lapida tal-irħam taħt il-bieb prinċipali tal-knisja li kienet tixhed din l-istorja. Sfortunatament xi vandali kissru din il-lapida u minflok ġiet irrestawratha, intremiet! Qed nittamaw li erbgħa snin oħra, Wirt iż-Żejtun jkun jista’ jikkommemora l-100 sena anniversarju taz-zuntier billi fostom nerġgħu nagħmlu lapida ta’ tifkira.

Każ ieħor li ilu ħafna fuq moħħi hija l-Knisja ta’ San Girgor li ċertament hija waħda mill-akbar teżori li għandna ż-Żejtun. Hija magħrufa fost l-oħrajn bħala enċiklopedija tal-arkitettura peress li fiha għandek l-istili kollha tal-arkitettura, ibda mill-perjodu sikolo-normann u ibqa’ sejjer sal-perjodu neo-klassiku. Iżda barra minn hekk din il-knisja antikissima tħaddan potenzjal kbir storiku u arkeoloġiku. Ngħidu aħna, taħt dil-knisja qatt ma ġie skavat b’reqqa u dan meta viċin sewwa tagħha, fl-inħawi tal-iskola sekondarja taż-Żejtun, instabu fdalijiet arkeoloġiċi ta’ villa Rumana. Infatti waslitli informazzjoni illi meta attwalment saru xi skavi żgħar taħt iz-zuntier, kien instab xi fuħħar li llum jinsab fil-mużew tal-knisja.”

Marbuta wkoll mal-Knisja ta’ San Girgor hemm diversi kurżitajiet u misteri oħra li personalment nixtieq ħafna li xi darba narahom solvuti. Għaldaqstant ħassejtni tassew fuq ix-xwiek meta Ruben żerżaqli din l-informazzjoni…

“Waħda mill-kurżitajiet li Wirt iż-Żejtun jista’ jixħet dawl fuqha hija l-ġrajja tal-passaġġi sigrieti li jinsabu fil-knisja ta’ San Girgor fejn ġew skoperti għadd ta’ skeletri umani. Sal-llum ħadd ma jaf eżatt kif dawn sabu ruħhom hemm imma jiena nħossni determinat biex niċċara din l-istorja darba għal dejjem. Jinħtieġu ħafna xogħol u fondi biex din il-mira ssir realtà fejn fostom għandi ppjanat li dan l-għadam jitpoġġa għal analiżi xjentifika.”

Hija eċċitanti u sabiħa ferm is-sensazzjoni li tiltaqa’ ma’ xi ħadd li jħaddan l-istess valuri u mħabba lejn xi ħaġa li tgħożż int. U ma ridtx wisq biex nifhem kemm Wirt iż-Żejtun ser tkun kapaċi tagħti das-sodisfazzjon lil dawk li jissieħbu magħha.

“Permezz ta’ Wirt iż-Żejtun nixtieq naqsam dak kollu li naf u dak kollu li niskopri dwar dal-lokal. Naħseb li ormaj dħalt f’kull rokna possibbli tat-triqat taż-Żejtun biex inħuf u nsib ċertu dettalji prezzjużi li wħud miż-Żwieten stess tant drawhom li bilkemm jafu bihom. Fil-fatt ngħir ħafna għall-kappillan, għall-arċipriet, għall-qassisin u għall-politiċi li jistgħu jidħlu fid-djar tan-nies għax m’għandix dubju li hemm teżori ferm isbaħ wara l-ħitan ta’ bosta djar! Mhux darba u tnejn li ġew xi studenti li jkunu qed jagħmlu xi teżi partikolari u ħadthom jaraw xi eżempji, bħal ngħidu aħna numru ta’ muxrabiji li jinsabu ż-Żejtun.”

Qabel nagħlaq din l-intervista tlabt lil Ruben jgħidli xi jfisser iż-Żejtun għalih?

“Iż-Żejtun huwa l-post li trabbejt fih u għalhekk huwa marbut wisq ma’ qalbi. Huwa post li minnu ħarġu wħud mill-personalitajiet li nisġu parti mill-istorja u l-kultura Maltija. Barra minn hekk, il-postijiet differenti li jħaddan ġewwa fih huma xhieda tal-antenati tagħna li matul is-snin għoġobhom jibnu dawn il-binjiet u jieħdu ħsiebhom biex illum nistgħu ngawduhom aħna.

Hija ħasra li ċertu nħawi lanqas iż-Żwieten stess ma jafu bihom, bħal ngħidu aħna lok partikolari li jinsab fit-tarf tar-raħal t’isfel, minn Villa Cagliaris il-fuq lejn il-Ħofra. Hemmhekk hemm l-unika parti taż-Żejtun li ma nbenix bini modern fiha u għandek letteralment ħajt iffortifikat fejn il-parti ta’ wara tad-djar kollha m’għandhom l-ebda aperturi jagħtu għal fuq l-egħlieqi ta’ faċċata. Dan is-sit nistħajjlu mument maqtugħ fil-passat fejn permezz tiegħu nistgħu naraw kif kienet il-ħajja fiż-Żejtun fiż-żmien medjevali – raħal introvert, protett minn barra b’qoxra ta’ ħajt għoli żewġ sulari. Imbagħad għandek rixtellu antik li donnu serva bħala l-bieb tal-belt, fejn wieħed jista’ jara ċarament it-tranżizzjoni bejn iż-żona rurali u dik urbana.

Huma dawn il-karatteristiċi partikolari li jagħtu dik l-identità unika lil kull post f’dinja globalizzata bħal ta’ llum. U l-idea ta’ Wirt iż-Żejtun hija propju li tiġbed l-attenzjoni għal dawn il-karatteristiċi. Biex nagħtik eżempju, dan l-aħħar jiena u wieħed minn uliedi konna qed induru n-noti tal-istudju soċjali fejn fostom kien trattat is-suġġett tal-logħob tat-tfal. Sentenza minnhom kienet issemmi t-tajra u inkludiet ukoll li hemm min isejjħilha ħamiema, naturalment għax f’Għawdex jafuha hekk. Imma anki aħna ż-Żwieten għandna kelma apposta għaliha – manuċċa. U għalhekk lil ibni għedtlu biex fl-eżami, apparti milli jniżżel il-kliem li għandu fin-noti tiegħu, iniżżel dik ukoll.

Huma affarijiet li ninsisti ħafna fuqhom. Forsi jidhru bħala aspetti u karatteristiċi żgħar imma huma dawk li jagħtuk l-identità partikolari tiegħek bħala Żejtuni. Jiena nemmen li kollox huwa katina: il-ġenerazzjonijiet ta’ qabilna, il-wirt li ħallewlna – kollox ma kollox jagħmlek dak li int. U finalment jidhirli li aħna obbligati nipproteġu dak li tħalla lilna u possibilment nħalluh f’kundizzjoni aħjar biex ikun jista’ jitgawda minn dawk li ġejjin warajna.”

Għal aktar dettalji wieħed jista’ jikkuntattja lil Wirt iż-Żejtun permezz tal-facebook Wirt iż-Żejtun jew bl-email wirtizzejtun@gmail.com inkella jista’ jattendi għal-laqgħa li ser issir fl-10:00am, il-Ħadd 30 ta’ Jannar 2011.

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-16 ta’ Jannar 2011)

Share on Facebook

2011.01.16 / no responses / Category: Torca - Perspettivi