IL-ĠRAJJA WARA L-QNIEPEN

F’dawn l-aħħar ġranet qed inħossni ngħix f’ħolma… Imma mhux minn dawk is-sbieħ fejn ma jkollokx aptit tqum ħalli ma jispiċċaw qatt. Jum wara l-ieħor fuq it-tv u r-radju qed nisma’ bir-rivoluzzjonijiet li qed iseħħu f’bosta pajjiżi ġirien tagħna u ma nistax ma nħossnix imqanqla minn dak kollu li għaddejjin minnu dawn il-popli. Fuq kollox, konxja ferm li bħalissa qed nara l-istorja tinkiteb, ruħi tfur bir-rabja għal min irid jgħakkes lil dawn il-popli u qalbi titriegħex għall-kuraġġ li dawn qed juru biex jakkwistaw drittijiethom. L-impotenza tiegħi bħala bniedma quddiem dan kollu sikwit iġġiegħelni nħares il-fuq lejn is-smewwiet kaħlana ta’ pajjiżi u nitlob bil-ħerqa l-interċessjoni t’Alla. U hekk, f’mument minnhom, għajnejja waqgħu fuq il-qniepen ta’ kampnar ta’ knisja u f’dak il-ħin fhimt ċar x’ried ifisser dak li darba naqqax fil-metall tagħhom: Insejjaħ għall-armi, nimmarka l-ġranet u s-siegħat, inkeċċi x-xjaten u l-maltemp, inkanta bil-ferħ u nibki lill-mejtin.

“Immaġina ż-żmien medjevali,” kien qalli ftit tal-ġranet qabel Kenneth Cauchi, kampanoloġista rinomat u llum anki ħabib tiegħi. “In-nies kienu jkunu weħidhom fi djarhom, jitrekknu mill-kesħa tal-lejl għad-dawl inemnem tal-lampa. Fuq barra l-maltemp kien jinstema’ sewwa, ir-riħ irid jaqla’ l-bibien u t-twieqi, it-tkarwit tar-ragħad irembel fis-smewwiet u ftit wara d-dawl jaħsad tas-sajjetti. U f’daqqa waħda jindaqqu l-qniepen tal-knisja, jgħollu leħinhom il-fuq lejn Alla u bil-ħoss tagħhom isikktu l-ħsejjes tal-maltemp. Daqstant kien il-wens li kienu joffru l-ewwel qniepen lill-bniedem.”

Ħadd qatt ma kien kellimni b’tant passjoni dwar dan is-suġġett u naturalment mill-ewwel tqanqlitli l-kurżità biex inkun naf aktar.

“It-tradizzjoni tal-qniepen hija antika ferm u hija mxerrda f’diversi pajjiżi madwar id-dinja. Inizzjalment bdew bħala mezz ta’ komunikazzjoni u permezz tagħhom kienu jissejjħu n-nies biex jinġabru ħalli jisimgħu xi aħbar. Maż-żmien l-użanza tagħhom ħadet sewwa, tant li f’ċertu perjodu kien hawn diversi fondituri u funderiji li kienu jfonduhom. Anki hawn Malta kienu jinħadmu l-qniepen, b’mod partikolari bejn l-1600 u l-1904. Madanakollu xi wħud minn dawn il-qniepen issawwru b’ammonti inkonsistenti ta’ metalli, partikolarment il-landa (tin) u għaldaqstant, għalkemm kellhom leħinhom sabiħ u jwassal, kienu wkoll fraġli ferm.”

Kenneth kompla jispjegali kif tinħadem qanpiena…

“Il-metall maħlul li jikkonsisti f’taħlita ta’ ramm aħmar (copper) u landa (tin), jitferra’ f’forom magħmula apposta sabiex il-qanpiena tingħata s-sura tagħha. Fl-istess waqt, fuq forma minnhom, maħduma fin-negattiv, wieħed isib xi disinji jew kitba li jiġu trasferiti fil-pożittiv fuq il-qanpiena. Il-forma bil-metall imdewweb ġo fiha titħalla tibred għal diversi jiem sakemm eventwalment din tinħareġ u titnaddaf bl-idejn permezza ta’ lima, minn xi bronż żejjed li jkun daħal f’xi xquq tal-forma. Wara dan il-proċess il-qanpiena tiġi ntunata billi titqaxxar minn ġewwa ħalli leħinha jiġi mużikalment rfinat u matematikament ikkoreġut. Din il-fażi hi proprja s-sigriet li jfassal il-valur u l-karattru ta’ qanpiena b’leħen tajjeb. L-ammont ta’ landa m’għandux ikun inqas minn 18% imma mhux iktar minn 23%. Kollox irid isir bil-qies għax wisq iżjed minn 23% landa isarraf f’leħen isbaħ imma jagħmel l-istruttura tal-qanpiena aktar fraġli. Min-naħa l-oħra, inqas minn 18% landa jirriżulta f’qanpiena li tkun aktar b’saħħitha imma leħinha jkun wieħed limitat fil-ħlewwa mużikali u fit-timbru.”

Skoprejt li l-qniepen f’Malta jindaqqu b’mod differenti minn kif isir f’pajjiżi oħra.

“Hawn Malta għandna t-tradizzjoni li l-qniepen ikunu marbutin ma’ travu u jindaqqu billi l-ilsien jitħabbat maż-żewġ naħat tagħhom. Iżda f’pajjiżi barranin il-qniepen iduru u b’hekk jarmu d-daqq tagħhom il-barra, b’riżultati ferm differenti. Fuq kollox, dan il-mod ta’ daqq lokali jippermetti illi l-qanpiena tkun għall-ħniena ta’ dak li jkun qed iħabbat fuqha u dan jitfagħha aktar f’riskju li ssirilha l-ħsara. Il-fonditur tal-qniepen Pierre Paccard, is-sitt persuna mid-dinastija tal-familja Paccard li huma fondituri tal-qniepen Franċiżi, qalli illi aħna l-Maltin bilfors li għandna kontroll fuq l-ilsna tal-qniepen għax kif indoqquhom huwa l-mod perfett kif wieħed  jista jaqsam qanpiena!”

L-imħabba li Kenneth għandu għall-qniepen hija anki evidenti f’daru hekk kif minn ħin għall-ieħor din l-intervista kienet imżewwqa bit-tokki ħelwin ta’ arloġġi differenti. Imma din in-namra tiegħu kif bdiet?

“Meta kont żgħir kont abbati fil-Knisja tal-Imsida u kont narahom idoqqu l-qniepen. Ta’ 7 snin tħajjart nitgħallem indoqqhom jiena wkoll u għalhekk kont nitla’ fil-kampnari biex nitħarreġ mal-kampanara responsabbli tad-daqq tal-qniepen. Ftit ftit l-interess tiegħi beda dejjem jikber sakemm ħadt dax-xogħol bis-serjetà u għalkemm żgħir fl-età kont immur indoqq regolarment biex nagħti  servizz meta jkun hemm il-festi. Bdejt ukoll indur il-kampnari ta’ bosta parroċċi differenti ħalli nosserva l-varjetà bejniethom.

Imma l-aktar kampnar li kien jiġbidni kien dak tal-Kon-Katidral ta’ San Ġwann il-Belt. Niftakarni ċar irmunkat wara ommi meta kienet titla’ għall-monti tal-Belt li kien jarma proprju quddiem dan il-post. Hi tixtri u jien b’għajnejja ‘l fuq, mitluf inħares lejn kampnar minnhom li kien jidher abbandunat. Kien jagħti fuq Triq ir-Repubblika, ħa jaqa’ u ma jaqax u bil-qniepen imniżżla fuq il-ħoġor tal-kampnar u oħrajn siekta u ma jindaqqu qatt. Kont narah kampnar tassew misterjuż u kien jaffaxxinani… niftakarni niċċassa u ntenni “kemm nixtieq indoqq hemm, kemm nixtieq indoqq hemm.” Darba minnhom ħabib ta’ missieri mill-Belt, ċertu Godfrey D’Emmanuele, qagħad ikellimni dwar dawn il-kampnari fejn spjegali illi l-kampnar li kien tant jiġbidni lejh ma kienx jintuża għax kien ikkundannat minħabba l-ħsara strutturali kbira li kellu. Iżda din l-informazzjoni flok qatgħatli qalbi aktar kebbsitieli biex xi darba nwettaq ħolmieti.

Insomma, minn hemm u minn hawn darba minnhom Godfrey rranġali biex nibda ndoqq fil-Kon-Katidral ta’ San Ġwann, ovvjament f’dak li jagħti fuq Triq Merkanti. Is-sagristan kien wissieni ħafna biex ma nidħolx fl-ieħor imma mur fiehem lit-tfal! Il-kampanari Żwieten kienu jgħallmuni kif indoqq il-qniepen tal-post imma kultant żmien, saqajja weħidhom kienu jeħduni fil-kampnar l-ipprojbit. L-ewwel darba li rajtu bqajt bla kliem. Kien jidher li kien ilu ma jintuża. Kien mimli qniepen u kollox kien wieqaf apparti mill-ħamiem li kienu qed jagħmlu festa hemm fuq. Niftakar li kien hemm żewġ qniepen kbar imniżżlin mal-art, waħda minnhom imkissra. Qalbi ngħasret u minn dakinhar mhux darba u tnejn li ħrabt bis-serqa ħdejhom u daqqejt xi tokki ħfief fuq dawk li kien ghad fadal imdendla. Biex naqtagħlek storja twila fil-qasir ħafna, wara ħafna taħbit, ġiri ‘l hemm u ‘l hawn, ittri fil-gazzetti, telefonati u laqgħat mal-arċisqof u saħansitra ma’ xi politiċi, il-kampnar ġie restawrat u l-qanpiena li kienet għadha tajba ttellgħet mill-ġdid f’postha mentri l-oħra li kellha xi ħsarat, ġie deċiż li titranġa biss b’mod estetiku u li titħalla għall-esebizzjoni ġol-mużew ta’ San Ġwann.”

Kienet tabilhaqq sitwazzjoni stereotipika mill-ktieb Great Expectations ta’ Charles Dickens meta Kenneth ġie afdat biex imexxi l-proġett ta’ restawr tal-qanpiena l-miksura ta’ San Ġwann fl-2006, kważi 20 sena minn meta kien xiref l-ewwel darba fil-kampnari tal-Katidral! Huwa lagħab ukoll parti kruċjali waqt in-negozjati li saru biex tiġi retifikata xi ħsara li nqalgħet lill-istruttura tal-ikbar qanpiena f’ Malta; dik tal-Assedju li tinsab il-Belt. Dan l-involviment tiegħu wassal biex hu jiġi mitlub li jirrappreżenta l-Funderiija rinomata ta’ John Taylor & Co. ta’ Loughborough fl-Ingilterra. Bi kburija, urieni qanpiena mdaqqsa u tqila ferm li Taylor irregalawlu bħala gratitudni lejn ix-xogħol li wettaq.

“Ma ridtx nemmen għall-ewwel meta waslitli dil-proposta. Moħħi mar lura s-snin meta ‘l ommi kont nitlobha qanpiena ta’ Taylor bħala rigal tal-Milied u llum għandi din hawn ġew! Naturalment aċċettajt li nkun ir-rappreżentant uffiċċjali tagħhom u fi ftit żmien sibt ruħi nvolut biex saru diversi qniepen fostom dawk ta’ San Bastjan f’Ħal-Qormi, l-Katidral t’Għawdex, x-Xewkija, iż-Żejtun, Santa Tereza f’Birkirkara u bosta oħrajn li mpossibbli nsemmihom kollha.”

Nadia, il-mara ta’ Kenneth, poġġiet ħdejna u bejn kelma w oħra tatni x’tifhem li l-imħabba li żewġha għandu lejn dal-qniepen kultant iġġiegħla tgħir xi ftit. Tant hu hekk illi biex jaħdem fuq dawn l-imberkin qniepen, lejliet it-tieġ tagħhom bil-mohbi kellu jisraq siegħa biex ċaqalqu l-qniepen il-ġodda tax-Xewkija li kienu mgħobbija fuq trakk f’Malta jistennew li jibdew triqithom lejn Għawdex. Dawn il-qniepen kienu wkoll il-kawża li minħabba fihom saħansitra tmexxiet id-data tal-honeymoon biex huwa jkun jista’ jlesti. Iżda dan kollu Nadia setgħet tobsru minn qabel għax Kenneth mill-ewwel kien uriha fejn kienet qalbu…

“L-ewwel darba li ltqajna konna ma’ grupp ħbieb għall-festa tal-Imqabba. Jien inzertajt li nħobb ħafna n-nar u għalhekk inxtħett ħdejn Kenneth biex nispjegalu dak li kien qiegħed isir fejn fostom wara kull raddiena kienet iddoqq il-qanpiena l-kbira tal-Imqabba. Iżda hu b’dahru lejn in-nar kien mitluf iħares il-fuq lejn il-kampnar u jlissen “illistra x’qanpiena għandkom!”. U f’qalbi għedt dal-ġuvni xejn mhu sew. Imma mbagħad meta erġajna ltqajna u fhimt li l-qniepen kellhom tifsira iktar profonda minn dik li ħsibt jien, bdejt nifhimha xort’oħra u l-istorja tkompliet minn hemm.”

Kenneth u Nadia rħewlha jinku ftit lil xulxin sakemm wara ftit hu ftakar x’rigal sabiħ tawh il-qniepen tiegħu stess waqt it-tieġ.

“Iżżewwiġt fil-Knisja ta’ San Bastjan f’Ħal-Qormi, l-ewwel Knisja fejn nista ngħid li nstallajt sett sħiħ ta’ qniepen ġodda meta kien għad għandi 22 sena. Il-kampanara Qriema ddeċidew li jdoqquli l-qniepen li kont ġibt jien stess u ma nafx kif ser naqbad nispjegalek l-emozzjoni kbira li ħassejt hekk kif kont fil-knisja biex niżżewweġ u nisma’ l-qniepen ‘tiegħi’ isejjħuli biex noħroġ mis-sagristija ħalli tibda l-quddiesa.”

Illum Kenneth huwa gradwat fil-Konservazzjoni u r-Restawr prinċiparjament fil-ġebel u l-metall. Jiftakar iż-żmien meta kien għadu żgħir u kien jinnota li t-tagħmir tal-qniepen f’ċerti kampnari ta’ Malta ma kienux maħduma bl-aħjar mod.

“Kont insib ilsien ta’ qanpiena f’kampnar b’ċertu daqs ta’ boċċa u mbagħad immur f’kampnar ieħor u ninduna li l-istess qies ta’ qanpiena kellha boċċa ittieklet u saret qisha lasta ta’ xkupa. U kont ngħid imma għaliex did-differenza? Maż-żmien għaraft illi fil-kompetizzjoni sfieqa li kien hawn biex jinxtraw il-qniepen, ċertu funderiji kienu bagħtu qniepen b’tagħmir li għalkemm ta’ kwalita’ tajba ma kienx appropriju għall-kampnari Maltin, minħabba li minn fonda dawn il-qniepen, ma kellux idea dwar it-tradizzjoni partikolari Maltija. Għal kull tip ta’ moviment li jagħmlu l-qniepen hemm ukoll tip ta’ lsien adattat u kull wieħed jipproduċi tonalità u timbru mużikali differenti. Għalhekk il-qniepen tagħna li jibqgħu fi stat statiku, kienu jirrikjedu ċertu tip ta’ lsien. Infatti matul is-snin għamilt numru ta’ rakkomandazzjonijiet biex isiru t-tibdiliet adegwati ħalli joħroġ il-karattru veru tal-qniepen lokali tagħna u llum is-sitwazzjoni hija mużikalment ferm aħjar.”

Meta titgħallem iddoqq qanpiena, tkun taf iddoqq l-oħrajn kollha?

“Iva fit-teorija hekk kif titgħallem iddoqq qanpiena waħda tkun kapaċi ddoqq l-oħrajn ukoll imma l-istorja ma tieqafx hemm. Il-qniepen iż-żgħar huma iktar diffiċli mill-kbar u għaldaqstant wieħed għandu jħalli l-qniepen iż-żgħar f’idejn il-kampanara li huma mħarrġa sew. F’kull knisja hemm l-użanza partikolari tal-post dwar kif jindaqqu l-qniepen u ma tistax tkun żatat u tmur u taqbad iddoqq. Trid issegwi l-istruzzjonijiet tal-kap tal-kampanara tal-qniepen li jkun hemm f’kull knisja u timxi minn hemm. Ngħidu aħna fil-Kottonera għandhom it-tradizzjoni li jibdew bl-ikbar waħda l-ewwel, mentri n-naħa ta’ Tas-Sliema dejjem jibdew u jispiċċaw biż-żgħar.  Is-sekwenzi jinbidlu wkoll skont it-tip tal-okkażżjoni li tkun, per eżempju fil-Milied il-qniepen jindaqqu b’mod differenti minn kif jindaqqu fil-festa tar-Rużarju, dan qed ngħiduh mill-aspett tan-numru tal-moti li jitfasslu.”

Kenneth kellu x-xorti li jaħdem fuq għadd ta’ qniepen inkluż dik l-aktar antika f’Malta – Petronilla li ssawret fl-1370.

“Petronilla kienet tinsab fil-Katidral tal-Imdina u dwarha kelli nieħu deċiżjoni ferm diffiċli. Kien każ uniku fejn l-antikità tagħha wasslet biex din il-qanpiena titniżżel minn fejn kienet ħalli ma ssiriliex aktar ħsara. Il-valur ta’ Petronilla huwa ta’ livell ta’ patrimonju dinji u għalhekk li kieku kellha tinqasam u titlef it-tonalità tagħha, d-dinja tkun tilfet parti mill-wirt storiku tagħha. Għaldaqstant l-istess raġuni żammitna milli nippruvaw nirrestawrawha. Fl-istess ħin il-karattru ta’ dil-qanpiena medjevali, tant kien uniku li kien jistona mal-bqija tal-qniepen. Idealment leħen qniepen bħal dawn jiġi rrekordjat qabel ma jitniżżlu ħalli jibqa’ jitgawda. U wara, preferibilment dal-qniepen għandhom jiddendlu f’post adattat fejn forsi jkunu jistgħu jindaqqu almenu darba f’sena. Impoġġija mal-art, qanpiena bħal dik, tkun fgatha.”

L-informazzjoni li għandu Kenneth dwar is-settur tal-qniepen, speċjalment dak lokali, huwa bla tarf. Bosta minn dawn id-dettalji ġew miġbura fit-teżi tiegħu li fiż-żmien li ġej huwa ttamat li għandhom jiġu ppubblikati fi ktieb.

“Meta tibda taħdem fuqhom dawn l-affarijiet issib li ma tista’ tispiċċa qatt. Waqt ir-riċerka tiegħi biex bnejt dit-teżi ltqajt ma’ bosta tagħrif interessanti u ta’ kull xorta. Ngħidu aħna l-mod ta’ kif dari l-ilsien tal-qniepen kien jiddendel permezz ta’ numru ta’ organi sesswali tal-barri mnixxfin u mmaljati. Darb’oħra fl-arkivji ta’ John Taylor & Co fl-Ingilterra, sibt dokumenti antiki li kienu jiddeskrivu x’kien hemm miktub fuq qniepen lokali li minħabba l-ħsara li sofrew ġie deċiż li jitkissru għat-tidwib u allura llum m’għadhomx jeżistu. Ġbart ukoll informazzjoni vasta minn sorsi primarji dwar il-qniepen kollha lokali fostom dwar min ħadimhom, min ħallas għalihom, x’tip ta’ ħsarat kellhom u liema interventi saru fuqhom.

Permezz ta’ dax-xogħol xtaqt ukoll nitfa’ dawl dwar kif dawn il-qniepen jiffurmaw parti mill-identità kulturali tagħna. L-istorja tal-kampanoloġija Maltija teħodna lura sal-1370 u tinfurmana dwar min kienu n-nies prominenti tar-raħal jew belt ta’ dawk iż-żminijiet li ffinanzjaw dawn il-qniepen. Jissemma l-kappillan, l-isqof u l-Papa u allura għandek ukoll ġabra ta’ tagħrif dwar l-istorja tal-Knisja. Ir-rilievi tal-qniepen juruna l-livelli differenti tal-arti u l-artiġġjanat matul is-snin. F’kelma waħda nistgħu ngħidu li l-qniepen tagħna huma teżori storiċi li ironikament qegħdin impoġġija ‘l fuq fil-kampnari u l-bqija tan-nies bilkemm taf bihom.”

Fil-fatt sfortunatament Kenneth ma tantx jara futur sabiħ għal dawn il-qniepen.

“Futur imċajpar nara għax naħseb li fi żmien mhux daqstant imbiegħed ħafna mill-qniepen tagħna ser ikunu qed jaħdmu b’mod awtomatiku u mhux b’mod manwali, li hija ħasra kbira. Id-daqqa tal-bniedem hija dejjem unika b’kuntrast ma’ dik tal-martell kontrollat elettronikament li kull darba ser idoqqlok bl-istess mod u fuq naħa waħda biss tal-qanpiena. Imma l-interess fil-qniepen qed jonqos wisq u t-triq li mexjin fiha ‘l hemm qed teħodna.

Xorta waħda jiena ma rridx naqta’ qalbi u kull min jixtieq aktar informazzjoni lest li ngħinu kif nista’. Fuq kollox, dawk li huma mħajjra jidħlu f’did-dinja tal-qniepen huma mistednin jikkuntattjawni sabiex flimkien naqsmu l-ġmiel li dawn kapaċi joffru.”

Ma kellix qalb inwaqqfu jkompli jgħidli dwar il-qniepen li Kenneth tant iħobb imma l-ħin hu l-għadu ta’ kulħadd. Xorta waħda jkolli nistqarr li miegħi xogħlu kien wettqu sewwa għax ċertament qatt aktar mhu ser nisma’ qanpiena ddoqq b’widnejn torox!

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-27 ta’ Frar 2011)

Share on Facebook