Posts Tagged ‘Eman Bonnici’

• Gone but not forgotten

  “St. George Preca used to say that the cemetery is the biggest book and I had the opportunity to confirm that,” revealed a Capuchin friar who served as a custodian of the Addolorata cemetery for some years. Living among the dead, day and night, helped him to learn much about humanity and its weaknesses.

  “The Capuchin friars were selected by the British authorities to administer this cemetery because they were loved by the locals. They had always been the ones who stood by the people during the worst moments and in situations which others avoided,” explained researcher Eman Bonnici.

  “The British authorities hoped to attract people to bury their dead at the Addolorata cemetery. One of the best architects, Emanuele Luigi Galizia, was chosen to design this magnificent cemetery which took seven years to construct at the expense of £33,000. However, a well thought strategy was also required since this necessitated a considerable culture change within Maltese society.”

  “Around 150 years ago, no one was buried in a cemetery except for those who died of contagious diseases or prisoners who were hanged. People buried their loved ones within the churches, chapels and crypts of their towns and villages to keep them close and within sacred grounds. Yet authorities considered this custom as a time bomb for some epidemic catastrophe. From time to time, outbursts of plague and cholera appeared on the islands, and it took days before the malady was identified. Case in points were the first plague victims of 1675 and 1813. Both were buried at Ta’ Ġieżu in Valletta, right at the capital city which was densely populated.”

  “Initially, the Addolorata cemetery was intended to serve as a burial site for Catholics who were from Cottonera, Floriana and Valletta. As an incentive to start a new chapter in burial custom, those who had a private grave in any of these areas, were offered the possibility to choose a space in this cemetery and their grave would be dug for free. They were also given the privilege to use the cemetery’s church for burial rites and prayers before their loved ones were laid to rest. A further benefit consisted of a daily mass which was celebrated in this church and dedicated to all those who were buried within the cemetery.”

  “Although a new law passed in 1863 prohibited further burials within churches, and the Addolorata cemetery was blessed and consecrated in 1869 to be ready for use, it was not that easy to convince the local population who had very strong beliefs related to death and burial customs. No one wanted to bury their dead in the new cemetery. Until one day, a poor woman from Naxxar who lived in Mosta, 64 year old Anna Magro, died at the general hospital, and since she had no relatives, she was the first one to be buried at this cemetery. Some time later, a number of people from Cospicua decided to accept the offer to have their own graves at the Addolorata, and from then, things moved on.”

  The custodian’s role of the Addolorata cemetery was quite challenging. He had the responsibility of all the administration of the cemetery which included the registration of burials, the issuing of burial permits, the applications for new graves, the research for the public about the deceased and their graves, the maintenance of the cemetery and its church, the management of the workers, the distribuition of salaries which was still given out in money, the celebration of daily mass, and the hearing of confessions and spiritual advice. 

  “Originally the friars who acted as custodians were expected to spend the night at the cemetery. I spent around five years living at the cemetery together with a brother who was responsible to cook for me and to take care of the cemetery’s church. Although the brother resided at the cemetery for the whole year, friars alternated every week,” explained the friar.

  “I was shocked when I was requested to become a cemetery custodian. I had studied philosophy and theology, and I had no idea whatsoever about the administration of a cemetery. However, my Provincial promised me that he would provide me with all the necessary assistance and so I accepted the role.”

  “Ironically, this work was a blessing in disguise! I had never imagined that the very place connected to death would fill my life with such significant experiences. A cemetery gets you in contact with all the levels of society, from the poorest to the richest, from the average person to the most successful. You learn a lot about humanity’s weaknesses and strengths, about love and hate, about repentance and revenge, about the excruciating suffering of illnesses and death. Ultimately, when the time came, it was actually difficult to leave this role.”

  “Some of my experiences at the cemetery are simply unforgettable. Some of them fill me with distate, others chill me to the bone, while a number of them remind me of the unexplainable power of prayer, love, hope and belief. At times, the pain and suffering which I had to deal with became unbearable and I had to seek out the comfort of the convent. More than the freezing cold of the night which reigned within those historical rooms, it was the distressful questions which people confronted me with, day after day, which affected me most.”

  “Why is your God doing this to me?” asked a woman while carrying her sixth dead foetus for burial. “Her husband had brought the previous five and I had prayed with him and listened to his suffering. It was the first time that I was facing his wife and the news of yet another miscarriage was intensely sad and shocking. In moments like those, I asked God to guide me and he never failed to assist me. This is not the work of God but of nature, I told her. God would never do this to you! Give a name to each child and pray for each and to each one of them and you will find peace.”

  “Around five years passed from this incident. Then, one day, the brother informed me that a couple needed to speak to me. I went out to meet them and they reminded me of their story. ‘I did just like you advised’, the woman told me. ‘And now we have him,’ she said as she reached out to a pram with a beautiful little baby boy inside.”

  Stories poured out from the friar. He was still so emotional about them, as if they had just happenned the day before.

  “On a very cold and rainy day in February, a smart and well-dressed man came to knock at my door. He gave me a grave number and I informed him that it was located in the common graves’ area. The man asked me to accompany him with a car to see this grave and I drove him there.”

  “As soon as I pointed out the grave, the man jumped out of the car, fell to his knees on the ground and began to cry out for his mother’s forgiveness. ‘Forgive me mum! It was not my fault!’ he repeated over and over again while the heavy rain rammed on his back. I felt so distraught for him but eventually I managed to pull him back in the car and help him to calm down.”

  “He told me the story of how forty years before, his mother and his wife had a quarrel, and his wife threatened to leave him if he ever got in contact with his mother again. She even forbid him from going to his mother’s funeral, calling him twice at his office on that day to confirm that he had abided to her rules.  ‘We have four children and I did not want to mess up my family,’ he informed me, leaving me dumbfounded.”

  It was very compelling to witness such hate and thirst for revenge, even after death.

  “One day I was asked to give advice to a very affluent man who came to buy a plot to construct a chapel in the cemetery. He was insisting that only he and his wife, their children and their offsprings could be buried in this chapel, leaving out all his sons’ wives, explicitly named in a contract. I told him that this was very uncharitable on his part but he was resolute. I warned him that on knowing about this, his sons would curse him and his wife but he brushed this comment off, ensuring me that he was leaving them all well off.”

  “The old couple died and they were buried in the chapel. All went well until one of his sons was widowed. He came to us to make arrangements for his wife’s burial in the family chapel. As soon as he identified himself, I braced myself for trouble since it was clear that he knew nothing about his parents’ decision. He could not believe his ears when we informed him that he could not bury his wife in the chapel. He got so angry and swore so badly, cursing his parents over and over again, that we had to threaten him with the police. Matters worsened further when he realized that this condition affected also all his brothers. He called them all and they came to the cemetery in a frenzy, infuriated at this unexpected news.”

  “No matter how much they insisted with us to eliminate this condition, there was nothing we could do. The woman had to be buried in a new grave. All the other brothers bought a new grave too. Their parents’ richly adorned and expensive chapel now lies abandoned and in ruins.”

  Nowadays the cemetery is no longer administered by the Capuchin friars.

  (This article was published in the SENIOR TIMES – NOVEMBER issued with The Times of Malta on 15th November 2018)

  Share on Facebook

  2018.11.15 / no responses / Category: Times of Malta

• Imħabba sa wara l-mewt

  

  

  Hekk kif illum qegħdin niċċelebraw Jum l-Erwieħ kollha, deherli li għandi nippreżentalkhom ġrajja li xi ftit jew wisq, għandha x’taqsam ma’ dan il-perjodu. Madanakollu, aktar milli nikteb dwar in-niket li ġġib magħha l-mewt, permezz ta’ dan l-artiklu nixtieq nuri illi t-tmiem ta’ persuna jseħħ biss jekk din tintesa. Sakemm tibqa’ l-memorja ta’ dak li jkun almenu f’moħħ individwu wieħed, dawk li ħallewna jibqgħu ħajjin fostna daqslikieku qatt ma telqu.

  L-iskoperta ta’ din il-ġrajja seħħet bla ħsieb meta jiena mort inżur il-Mużew Nazzjonali tal-Gwerra fil-Belt Valletta. L-għan tiegħi kien li niltaqa’ mal-Kuratur Charles Debono sabiex fi ħdan iċ-ċentinarju mill-Ewwel Gwerra Dinjija li qegħdin infakkru din is-sena, nifhem aħjar x’kien li qanqal dan it-taqbid qalil.

  Il-Kuratur Debono kien infurmat sewwa dwar din l-era mdemmija u meta rani interessata biex inkun naf aktar, huwa baqa’ jdawwarni mal-mużew sabiex niddiskutu wkoll it-Tieni Gwerra Dinjija. Ma kienx hemm oġġett li ma kellimnix dwaru u b’hekk wara li lestejna, kelli materjal kemm irrid fuq xhiex naħdem.

  Iżda ġara, li fost il-memorji u l-istejjer kollha li smajt, kien hemm ġrajja ta’ mħabba li seħħet bejn il-leġġendarju Wing Commander Adrian Warburton u l-maħbuba tiegħu Christina Ratcliffe, li ma stajt inneħħija b’xejn minn moħħi. Personalment, qatt ma kont smajt b’din il-koppja u għalhekk tħajjart insir naf aktar dwarha.

  L-esebiti fil-Mużew Nazzjonali tal-Gwerra

  In-narrattiva ta’ din il-ġrajja tnisslet permezz ta’ ħames esebiti li jinsabu fil-mużew. Dawn huma: Midalja tal-Imperu Brittanniku, beritta tal-RAF, ġakketta ta’ uniformi militari, tazza tal-metall li ntrebħet waqt attività sportiva u parti minn ajruplan tat-tip P38 Lightning aircraft.

  It-tifsira ta’ dawn l-oġġetti se tifhmuha waqt li taqraw dan l-artiklu.

  Żmien li nissel l-eroj

  Hekk kif bdejt ir-riċerka tiegħi dwar Warburton u Ratcliffe, sibt li kien hemm diversi kotba miktuba dwarhom. U permezz t’hekk, bil-pass il-pass, irnexxieli nsegwi xi ftit mill-ħajja tagħhom sabiex nieħu idea dwar min kienu dawn iż-żewġ persuni u anki minn xhiex għaddew.

  Ftit ftit, ħassejtni donni miexja lura lejn is-snin erbgħin; żmien meta kemm il-pajjiż tagħna u kif ukoll niesna għaddew minn l-eħrex tbatijiet u ġew mgħasra sat-tarf tal-limiti tagħhom, sakemm finalment, minn fosthom ħarġu l-eroj.

  Adrian Warburton

  Adrian Warburton twieled f’Middlesborough, l-Ingilterra fl-10 ta’ Marzu 1918. Imma missieru Godfrey, li kien kmandat żagħżugħ tas-sottomarini u li kien diġà rċieva l-unur prestiġġjuż għas-servizz distint tiegħu (Distinguished Service Order), iddeċieda li jgħammdu ġewwa sottomarin li kien qiegħed sorġut hawn Malta.

  Jidher li bosta mill-membri tal-familja Warburton kienu magħrufa għall-atteġġjament eċċentriku tagħhom, speċjalment f’mumenti li jikkonċernaw il-gwerra. U kif kiteb l-awtur Tony Spooner, fil-ktieb tiegħu ‘Warburton’s War’, l-unuri tad-DSO kienu xi ħaġa komuni f’din il-familja.

  Infatti, akkost li Adrian Warburton ma għex ħajja twila, anki hu rċieva dan l-unur darbtejn. Fosthom, wieħed minn dawn l-unuri ngħatalu minħabba l-kuraġġ li wera waqt missjoni partikolari li suppost kellha tinvolvi t-teħid ta’ ritratti mill-ajru tal-vapuri tal-għadu. Iżda ġara li waqt din it-titjira, il-kameras ma ħadmux u meta ra hekk, Warburton niżel tant fil-baxx bl-ajruplan tiegħu minn bejn il-vapuri tal-gwerra Taljani li kienu jinsabu f’Taranto, li dawk li kienu miegħu, setgħu jaqraw isimhom u jieħdu nota tagħhom. Din l-informazzjoni wasslet biex l-armata Ingliża setgħet twettaq attakk effettiv fuq l-għadu aktar tard f’dak il-lejl.

  Warburton jgħaddi bi żbrixx bħala pilota

  It-tajba hija illi waqt it-taħriġ tiegħu biex isir pilota, Warburton ma tantx kien impressjona wisq lil dawk ta’ fuqu u għalkemm għadda mit-testijiet involuti, huwa ġab l-inqas grad possibbli. Probabbli, apparti mill-fatt li hu spiss kien jazzarda żżejjed, jista’ jkun li din kienet ir-raġuni vera l-għala huwa kraxxja kemm il-darba waqt il-missjonijiet tiegħu, għalkemm b’xi mod jew ieħor, dejjem reġa’ lura. Forsi dan kien ukoll il-mottiv il-għala meta hu baqa’ ma rritornax wara l-aħħar titjira tiegħu fl-1944, ħadd ma ried jemmen li hu kien miet….

  Warburton trasferit lejn Malta

  Kien fis-6 ta’ Settembru 1940 meta Warburton niżel fl-ajruport ta’ Ħal-Luqa wara li ġie trasferit biex jaħdem f’Malta. Huwa ma damx ma beda jiġbed l-attenzjoni fuqu minħabba li kien juri li ma jibża’ minn xejn. Ngħidu aħna, darba minnhom waqt li kien kienet fuq titjira b’missjoni li jinġibdu ritratti ta’ tkixxif fuq l-għadu, hu u żewġ suldati oħra li kienu miegħu, irnexxielhom jisparaw u jwaqqgħu ajruplan Taljan tat-tip Z.506B.

  Kif bdiet il-ġrajja ta’ mħabba

  Il-ġrajja ta’ mħabba bejnu u bejn Christina Ratcliffe bdiet meta hi sabet ruħha maqbuda hawn Malta, peress li fl-10 ta’ Ġunju 1940, l-Italja ddikkjarat gwerra lill-Ingilterra u lil Franza. Oriġinarjament, Christina kienet ġiet Malta flimkien ma’ grupp taż-żfin sabiex jagħmlu spettaklu tal-kabaret. Però meta mbagħad sabu ruħhom f’pajjiżna bla mpjieg, dawn l-artisti qabdu u ffurmaw grupp għal rashom bl-isem ta’ Whizz Bangs u bdew joffru spettaklu għat-truppi.

  Christina ma damitx ma għamlet il-ħbieb hawn Malta. Fost dawn, kien hemm il-pilota Franċiż Jacques Mehouas li waqt il-laqgħat tagħhom, kellu ħabta jsemmilha lil Warburton fejn kien jiddeskrivih bħala pilota Ingliż formidabbli u ta’ kuraġġ kbir. Ironikament, kienet il-mewt ta’ dan il-Franċiż li ressqet lill-koppja Warburton u Ratcliffe flimkien, hekk kif Adrian, li kien ukoll ħabib ta’ Mehouas, mar jagħti l-kondoljanzi lil Christina.

  F’kitbiet tagħha, Christina tistqarr li sa minn din l-ewwel laqgħa tagħhom, hi kienet diġà ntilfet wara Adrian. Fosthom tgħid illi b’dak ix-xagħar bjond, lewn id-deheb, u b’dawk l-għajnejn koħol sbieħ, stħajjlitu xi alla Grieg.

  Koppja simbolu ħaj tal-ispirtu tal-gżejjer Maltin

  Fl-1939 Warburton kien iżżewweġ lil Eileen Mitchell wara biss ftit żmien li kien ilu jafha. Imma jingħad li hu kien telaqha minnufih wara li skopra li din kienet ħbietlu li kienet iddivorzjata u li kellha wild.

  Min-naħa l-oħra, fi Christina huwa sab is-sieħba perfetta għalih u huma ma damux ma saru waħda mill-aktar koppji popolari ta’ dak iż-żmien. Bħal Adrian, Christina kienet sabiħa, kariżmatika u avventuruża. U kif iddeskriviehom tajjeb Spooner fil-ktieb tiegħu: bil-personalitajiet, bil-kuraġġ u bid-determinazzjoni tagħhom, huma saru simbolu ħaj tal-ispirtu tal-gżejjer Maltin, li ma seta’ jiġi qatt mirbuħ.

  Fil-fatt, minbarra li għall-ewwel Christina baqgħet taħdem bħala żeffiena, wara xi żmien hija vvolontarjat ukoll bħala telefonista mal-RAF. Imbagħad bdiet tagħmel ix-xogħol ta’ plotter fil-Kwartieri tal-Gwerra l-Belt, sakemm eventwalment, hija saret l-assistenta tal-Kontrullur u b’hekk kellha tabbanduna l-grupp Whizz Bangs.

  It-tmiem ta’ din il-ġrajja ta’ mħabba

  Sfortunatament, din il-ġrajja ta’ mħabba ntemmet ħesrem meta fit-12 t’April 1944, Warburton intbagħat fuq missjoni ta’ tkixxif sabiex jieħu r-ritratti minn fuq il-Ġermanja. Imma wara dakinhar, qatt ma rritorna.

  Għall-ewwel in-nuqqas tiegħu ma ttieħedx bis-serjetà għax ma kinetx l-ewwel darba li hu waqaf x’imkien apposta bla ma qal lil ħadd, ħlief forsi lil Christina; bħal meta darba niżel il-Greċja biex jixtri l-alkoħol għax f’Malta ma kellux. Iżda meta ż-żmien beda dieħel u l-ġranet inbidlu f’xhur, kulħadd beda jispekula x’seta’ ġara. Fosthom kien hemm min qal li Warburton kien wettaq suwiċidju għax kien xeba’ f’din il-ħajja ta’ gwerra. Imbagħad, kien hemm ukoll min ġietu l-idea li dan tant xeba’ minn Christina li kien iddeċieda li jiskappa u jisparixxi, forsi anki għax kellu xi tfajla ġdida…

  Intant, wara dan l-inċident, Christina nbidlet drastikament. Il-ġirien tagħha jiftakru li kienet inqatgħet għal kollox min-nies. Bdiet tippreferi tgħix ħajja iżolata fl-appartament tagħha li kien jinsab f’7/3, Vilhena Terrace, Triq Vilhena, il-Furjana. Kull ġurnata kienet tgħaddiha tistenna li jħabbat il-bieb u li ssib lil Adrian quddiemha. Bdiet anki tagħtiha għax-xorb u ftit ftit spiċċat b’ta’ fuqha senduqha.

  Ċertament, kienet tassew ħasra li mara bħal dik, li fl-1943 kienet onorata bil-Midalja tal-Imperu Brittaniku bħala rikonoxxenza għas-sehem tagħha waqt it-Tieni Gwerra Dinjija, tiġi f’dan l-istat. Matul ħajjitha, Christina ddeċidiet li tagħti b’donazzjoni din il-midalja tagħha flimkien ma’ parti mill-uniformi u t-tazza li kienu tal-għażiż Adrian tagħha lil Mużew Nazzjonali tal-Gwerra fil-Belt Valletta, sabiex b’hekk, il-ġrajja tagħhom tingħaqad flimkien ma’ dik tal-pajjiż li huma kienu ltaqgħu u nħabbu fih.

  Warburton jinstab

  Kien biss fl-2002 meta nkixef id-destin ta’ Warburton. Dan seħħ meta Frank Dorber, riċerkatur tal-avjazzjoni, skopra l-fdalijiet ta’ dan il-pilota ġewwa kabina ta’ ajruplan imwaqqgħa, li kien midfun f’madwar żewġ metri fond, f’għalqa ġewwa l-villaġġ Egling an der Paar li jinsab fil-Bavarja, 34 mil bogħod minn Munich.

  Wara li saret eżaminazzjoni tal-ajruplan imġarraf, instabu numru ta’ toqob tal-balal ġewwa wieħed mill-iskrejjen tiegħu u dan indika li l-għadu kien spara fuq Warburton u waqqgħu. Eventwalment, minħabba l-ġrajja li semmejna hawn fuq u l-involviment tiegħu f’pajjiżna, parti minn dan l-ajruplan, ngħatat bħala donazzjoni lill-Mużew Nazzjonali tal-Gwerra fil-Belt u din ngħaqdet mat-tifkiriet li kienet ħalliet Christina.

  Sadanittant, skont ir-regolamenti tal-Commonwealth, fl-14 ta’ Mejju 2003, Warburton ġie onorat b’funeral formali u ġie midfun fiċ-Ċimiterju tal-Gwerra tal-Commonwealth f’Durnbach, fis-Sezzjoni 11, Row H, Qabar Nru. 27. Fatt kurjuż huwa li għal din iċ-ċerimonja, attendiet ukoll martu Eileen li ħafna kienu ilhom li għodduha b’mejta.

  X’ġara minn Christina?

  Naturalment, wara din is-sejba, dawk li kienu jafu bil-ġrajja ta’ din il-koppja, bdew jistaqsu x’kien sar minn Christina Ratcliffe?

  Waqt ir-riċerka tiegħi, sibt illi Christina kienet ġiet midfuna fiċ-ċimiterju tal-Addolorata u wara li kont qrajt tant dwarha, ħassejt l-obbligu li mmur inżurha.

  Għalhekk, fthemt mal-ħabib tiegħi Eman Bonnici li huwa l-Assistent Librar taċ-Ċimiterju tal-Addolorata u riċerkatur ta’ dan is-sit, sabiex jakkumpanjani sal-qabar tagħha. Miegħi ħadt ukoll bukkett fjuri sabiħ b’turija ta’ rispett lejn din il-mara li waqt din il-gwerra, apparti li ħabbet lil Warburton, ħadmet ukoll għal pajjiżi u għenet lil niesi.

  Skont in-notamenti taċ-ċimiterju, jidher li Christina Ratcliffe mietet fl-1988 u ndifnet f’qabar fis-sezzjoni tal-Commonwealth. Iżda aktar tard, fl-1993, il-fdalijiet tagħha nġabru u ndifnu mill-ġdid f’qabar privat li nxtara minn xi familjari tagħha. Dan jinsab fid-Diviżjoni tal-Lvant, Sezzjoni MA-D, Qabar Nru. 4.

  Bonnici infurmani wkoll illi skont deffien mill-Furjana li kien jgħix fl-istess blokka ta’ Christina, din il-mara tant kienet ftaqret, li l-ġirien kellhom jiġbru somma bejniethom sabiex jingħatalha funeral xieraq.

  Viċin ir-ritratt tagħha, ilmaħt il-kitba ‘Christina of George Cross Island’ u hemmhekk erħejt il-fjuri tiegħi. F’qalbi xtaqt bi ħrara kbira li hi kienet qed tarani ħalli tifhem li għadha ma ntesietx.

  Għalkemm forsi ma tantx hawn Maltin li jafu b’din il-ġrajja, Bonnici qalli li numru ta’ barranin, l-aktar mill-Ingilterra u mill-Iskozja, regolarment iżuru l-qabar tagħha bħala sinjal ta’ rispett lejn eroina li għarrfet tħobb tant anki waqt żmien daqstant turbulenti. Fuq kollox, huma sikwit jistaqsu, jekk finalment wasalx iż-żmien biex dawn iż-żewġ maħbubin, anki jekk wara mewthom, jingħaqdu mill-ġdid flimkien?

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-2 ta’ Novembru 2014)

  Share on Facebook

  2014.11.02 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Love in the time of war

  

  

  

  A century ago, many countries had to deal with the onset of World War I which was supposed to be the war to end all wars. Yet, a few years later, the reality of World War II ravaged again many people’s lives, as it devastated their motherland, their homes and their existence.

  Today, these poignant episodes are recorded in various museums around the world, including the National War Museum in Valletta, wherein one finds several objects which recall these dark periods. However a visit to this museum will reveal that its exhibits are witness to more than that, since they also display how people confronted and survived these crucial moments, and how the ugliness of war never stopped their urge to live and to love.

  During a recent visit to this museum wherein I was accompanied by Curator Charles Debono, I discovered how five particular items – a British Empire Medal, an RAF side cap, a uniform jacket, a tankard won at a sports event, and part of a manifold of a P38 Lightning aircraft – formed part of a fantastic narrative relating to a famous English couple who met in Malta and were united and separated by war. Indeed, as I followed the story of the legendary Wg Cdr Adrian Warburton and his lover Christina Ratcliffe, I was whirled back in the 1940s; a time when both the Maltese islands and their inhabitants were pushed to their limits and heroes were borne.

  Adrian Warburton was born in Middlesborough on March, 10, 1918, but his father Geoffrey, a young submarine commander who had been awarded the prestigious Distinguished Service Order, decided to christen him in a submarine which was berthed in Malta. Apparently, a good number of Warburton’s family members were renowned for their eccentric behaviour, particularly where war was concerned, and as Tony Spooner said in his book Warburton’s War, “DSO’s were fairly commonplace in the family”.

  In fact, during his brief life, even Adrian received this honour twice: one of which was awarded to him for his bravery when flying very low among the Italian battleships and cruisers in Taranto in order to read their names, after the cameras failed to work during a reconnaissance mission. This information enabled the Fleet Air Arm to dispatch an effective attack on the enemy later on that night.
  Interestingly, during his training to become a pilot, Adrian had failed to impress his seniors and even though he eventually succeeded to pass his trials, his general assessment was deemed below average. Probably, besides his dare-devil acts, this was also the reason why he crashed his planes during some of his missions. Presumably, this was also the motive for the disbelief that he was dead, after he went missing during his last flight in 1944 …

  It was on September, 6, 1940 that Warburton arrived in Luqa airfield after he was transferred on duty to Malta. Soon he distinguished himself for his fearless attitude such as when he and his two crewmen shot down an Italian Z.506B seaplane when they were only expected to shoot some photos.

  His love story with Christina Ratcliffe took place after she was stranded in Malta, when Italy declared war on Britain and France on 10th June 1940. She had come to our islands together with her group in order to perform as a cabaret dancer but when they found themselves unemployed, these artists set up an ensemble which they called the Whizz Bangs and provided entertainment for the troops.

  During her stay on the island, Ratcliffe made friends with a French pilot, Jacques Mehouas, who often spoke to her about Warburton and described him as a brave and formidable British pilot. Ironically, it was his death which brought them together, when Warburton, who was also a friend of his, approached her to give her his condolences. Ratcliffe considered this first encounter as love at first sight since in her later writings she admitted that with his golden hair and his beautiful blue eyes, Warburton resembled a Greek god.

  In 1939 Warburton had married Eileen Mitchell after a very brief courtship but allegedly he had left her at once when he found out that she was divorced and had a child. However in Ratcliffe, he discovered a soul mate and soon they became one of the most renowned couples at the time. Like the British pilot, she was beautiful, charismatic and adventurous and as Spooner described them “With their personalities, zest and determination, they were to become living symbols of the island’s unconquerable spirit.”

  In fact, besides working as an entertainer, after some time, Christina volunteered to work with the RAF as a telephonist and later as a plotter at the underground War Headquarters in Valletta. She was eventually appointed Captain of D Watch and then became assistant to the Controller, thus having to abandon the Whizz Bangs group.

  This love story came to an abrupt end when on April 12, 1944, Warburton was sent on a reconnaissance mission during which he was supposed to take some photos over Germany, but he never returned. At first his disappearance was not given much importance because workmates, friends and even Ratcliffe were expecting him to return like he always did before. Yet by time, this matter became riddled with speculation as people started to question whether he had committed suicide or whether he had simply left his girlfriend and started a new affair.

  After this incident, Ratcliffe changed drastically. Her neighbours recall that she became a recluse, preferring to live in isolation in her apartment at 7/3, Vilhena Terrace, Vilhena Street, Floriana, and forever waiting for her Warby to return to her. In his book Women of Malta, Frederick R Galea, states that “her last few years were unhappy ones, trying to drown her loneliness in alcohol; she became withdrawn and impoverished.” Certainly this was a pitiful end to a woman who in 1943 was awarded the British Empire Medal in recognition of her work during World War II. During her lifetime, Ratcliffe donated this medal together with the uniform and the tankard which belonged to her beloved Warburton, to the National War Museum in Valletta.

  It was finally in 2002 when Warburton’s fate was identified, after Frank Dorber, a Welsh aviation researcher, discovered his remains in the cockpit of his wrecked plane, buried about two metres deep in a field near the Bavarian village of Egling an der Paar, 34 miles west of Munich. An examination of his aircraft showed that one of the propellers had bullet holes in it, thus indicating that Warburton had been shot down. Part of this plane was donated to the National War Museum in Valletta and now forms part of the exhibits which reflect this story.

  Meanwhile, according to Commonwealth regulations, Warburton was given a formal funeral on May 14, 2003 and he was buried at the Durnbach Commonwealth War Cemetery. Curiously, this ceremony was attended also by his wife Eileen whom many believed to have been dead. After Warburton was found and buried, many sympathizers of the couple Warburton – Ratcliffe demanded whether it was time for these two lovers to be re-united, even if after death? But where is Ratcliffe?

  A visit to the Addolorata cemetery in Paola where I was accompanied by Eman Bonnici, who is the cemetery’s assistant librarian and a researcher of this site, led me to the resting place of ‘Christina of George Cross Island’. He explained to me that the cemetery’s records show that Ratcliffe was originally buried in the common area of the Commonwealth section in 1988. According to a grave-digger from Floriana, Ratcliffe had become so poor that the neighbours had collected the necessary funds to provide her with a proper burial. Then, in 1991, an individual bearing the surname Ratcliffe, bought a grave for her so that her remains will not be lost in the common ossuary. This grave, marked no. 4, is situated in the East Division, Section MA-D. Bonnici informed me that Ratcliffe’s grave is regularly visited by foreigners, particularly from England and Scotland, who come to this cemetery in order to pay their tribute to a heroine of such a turbulent but fascinating love affair.

  (This article was published in ‘Man Matters’ Supplement in The Times of Malta dated 20th September 2014)

  Share on Facebook

  2014.09.20 / 5 responses / Category: Torca - Features & Articles

• Stilla Maltija f’Hollywood

   

  

  Kull meta nsemmi lill-artist Malti Joseph Calleia, kważi kulħadd jaħseb li qed nirreferi għat-tenur lokali ta’ fama internazzjonali, Joseph Calleja. Imma dan tal-aħħar twieled tliet snin wara li miet l-attur Malti li f’Hollywood irnexxielu jikseb suċċess kbir, hekk kif hu ħadem aktar minn 55 film. Min-naħa l-oħra hija tassew ironika li ħafna minna jafu u probabbli jammiraw lill-artisti Charlton Heston, Jerry Lewis, Dean Martin, Marlene Dietrich, Rita Hayworth u Jane Russell, iżda fl-istess ħin, m’għandhomx l-iċken idea li dawn kollha deheru f’xi film mal-attur Malti Joseph Calleia. Għaldaqstant dil-ġimgħa ddeċidejt li niddedika dan l-artiklu għalih għax naħseb li dan l-individwu jixraqlu li jkun magħruf ħafna aktar mal-poplu tagħna. U min jaf? Forsi fl-aħħar xi stazzjon lokali jitħajjar jagħmel il-pass li jurina xi film minn tiegħu u mhux dejjem nirrepetu u nhedew b’films fejn jidhru biss atturi barranin. Meta se jitgħallem jirrispetta aktar lil niesu dan il-poplu tagħna?

  Naturalment, la ħadd qatt ma kien wera interess biex jinfurmana dwar dan l-attur, anki jiena sirt naf bih wara ħafna snin. U kien għall-ħbieb tiegħi Eman Bonnici, Andrew Borda u Joseph Borda li finalment ġejt mgħarrfa b’din l-istilla Maltija f’Hollywood. Kull wieħed minn dawn il-ħbieb kellu storja differenti x’jirrakkuntali dwar Joseph Calleia fejn saħansitra wieħed minnhom kien ħabib tiegħu. Imma ejja nibdew il-ġrajja ta’ dan il-personaġġ mill-bidu…

  Joseph Calleia twieled fl-4 t’Awwissu 1897 fl-inħawi tas-Saqqajja, ir-Rabat Malta. Missieru Pasquale oriġinarjament kien minn Bormla u kien perit. Meta ibnu kiber, huwa insista ħafna fuqu sabiex isir inġinier u b’din il-mira, Joseph beda jattendi l-Kulleġġ ta’ San Alwiġi f’Birkirkara. Min-naħa l-oħra, ommu Elena neè Falzon, kienet mill-Belt u din mill-ewwel intebħet li binha kien maqtugħ għal xorta oħra ta’ xogħol, partikolarment meta nnutat li Joseph kellu talent naturali għall-palk. Infatti, kienet hi li rawwmitu u għenitu biex jiżviluppa din il-kapaċità hekk kif hu beda jieħu sehem b’ruħu u b’ġismu f’kull attività tad-drama li kienet tittella f’dak il-kulleġġ. Hawnhekk ta’ min ikun jaf li fil-Kulleġġ ta’ San Alwiġi għad hemm rikordju sabiħ ta’ Joseph Calleia bħala student, hekk kif ikkonfermali Joseph Borda, ammiratur kbir tiegħu, meta huwa żar dan il-post u b’sorpriża kbira, lemaħ lil Joseph flimkien ma’ sħabu f’ritratt tal-klassi tal-1912.

  Sfortunatament, fl-1906, omm Joseph mietet fl-età ta’ 37 sena u t-telfa tagħha binha ħassha ħafna. Min jaf jgħidilna jekk din kinetx waħda mir-raġunijiet għala fl-1914, fl-età ta’ 17 il-sena, huwa ddeċieda li jħalli lil Malta sabiex jipprova jsib xortih fil-qasam tal-ispettaklu f’pajjiż barrani? Li hu żgur kien li missier Joseph oġġezzjona ferm għal din l-għażla ta’ ibnu, anki minħabba li f’dak il-perjodu, ix-xogħol tal-ispettaklu kien meqjus bħala dnub. Tant hu hekk, li meta l-ġuvni baqa’ jinsisti li ried jitlaq, missieru wissieħ biex ma jużax kunjom il-familja. U Joseph ma ħasibhiex darbtejn biex minflok adotta kunjom nanntu, li kien Spurin.

  Irridu niftakru li fl-1914 kienet tqanqlet l-Ewwel Gwerra Dinjija u infatti xi wħud mill-bliet kapitali tal-Ewropa kienu diġà sofrew id-danni tagħha. Imma lanqas din it-theddida ma qatgħet qalb Joseph Calleia hekk kif hu ħolom u xtaq bis-sħiħ li jagħmel xi ħaġa sinifikanti b’ħajtu. Possibilment huwa kien diġà nnota li kellu potenzjal qawwi u li leħnu kien jipprometti għall-affarijiet akbar meta f’età tant żagħżugħa, huwa kien diġà bena esperjenza fuq il-palk Malti, l-aktar fil-kant liriku, fejn hu saħansitra serva bħala tenur fit-Teatru Rjal.

  Intant, in-namra tiegħu għall-qasam artistiku ħadet lil Joseph l-Ingilterra fejn hu ngħaqad ma’ grupp mużikali li beda jdur f’diversi ħwienet u swali biex joffri spettaklu ta’ daqq u kant. Wara sentejn jagħmel dan ix-xogħol, huwa kien ħabat jikseb kemmxejn popolarità iżda d-destin kellu ppjanat għalih opportunità ferm akbar. Ir-riċerkatur Eman Bonnici stqarr li x-xorti tajba li laqtet lil Joseph waslet għandu f’forma pjuttost stramba, hekk kif dan il-personaġġ kien qed jivvjaġġa fuq bastiment li ħabta u sabta għereq f’nofs ta’ baħar u b’xorti tajba, il-bastiment l-ieħor li ġabar lis-superstiti, ġarr lil kulħadd sa l-Istati Uniti – l-art tal-ħolm fejn ħafna jemmnu li kollox hu possibbli!

  B’ta’ fuqu senduqu, Joseph sab ruħu f’pajjiż ieħor u hemm mill-ġdid kellu juri kuraġġ u perseveranza. Huwa ma damx ma sab xogħol bħala wejter u fl-istil uniku tiegħu, kien joqgħod ikanta waqt li jservi lill-klijenti. U eventwalment din it-tattika ħadmitlu għax darba minnhom, fost il-klijenti nzerta kien hemm wieħed li kien jorganizza l-ispettakli fi Broadway u meta sema’ leħen Joseph, dan offrielu x-xogħol minnufih.

  L-ewwel xogħol teatrali ta’ Joseph deher fl-1926 taħt l-isem ta’ ‘Broadway’ u minn hemm huwa beda karriera ġdida. Skont Eman Bonnici, jidher li kien ix-xogħol ‘The Broken Wing’ li wassal lil Joseph għal aktar suċċess hekk kif dan l-ispettaklu ntalab biex jintuża għall-ftuħ tat-teatru Duke of York fl-Ingilterra. Diversi gazzetti f’dan il-pajjiż barrani bdew jiktbu dwar dan il-ġuvni Malti ta’ talent kbir u din l-aħbar waslet anki Malta. Dan qanqal lil missieru Pasquale sabiex jagħraf li wara kollox ibnu kien għamel għażla tajba meta ddeċieda li jidħol fid-dinja tal-ispettaklu u għalhekk huwa kkuntattjah u qallu li minn dakinhar ‘l hawn, kien qed jagħtih il-barka tiegħu biex juża kunjomu proprja. Joseph xtaq jikkuntenta lil missieru u b’hekk huwa beda jsejjaħ lilu nnifsu Joseph Spurin Calleja.

  Minħabba d-dehra Mediterranja tiegħu, b’dak il-wiċċ mislut u b’dawk l-għajnejn skuri u profondi, Joseph ma damx ma beda jingħata rwoli ta’ gangster fix-xogħolijiet teatrali, hekk kif fis-snin tletin fl-Amerika bdiet tgħolli rasha l-Mafja. Din ir-realtà bdiet tiżvolġi anki fil-qasam tal-films, tant li l-kumpanija Warner Brothers Pictures kienet ħadet magħha l-aqwa atturi ta’ dik l-epoka biex jaħdmu partijiet ta’ gangsters, fosthom lil James Cagney, George Raft u Humphrey Bogart. Il-pubbliku beda jfittixhom ħafna dawn it-tip ta’ films u għalhekk il-kumpanija l-oħra tal-films, Metro Goldwyn Mayer, xtaqet ħafna li tidħol ukoll f’dan is-suq. Hi ma damitx ma tefgħet għajnejha fuq Joseph, l-aktar wara s-suċċess ġdid li kellu fil-parti tal-gangster Tony Mako fix-xogħol teatrali ‘Small Miracle’. U fi ftit taż-żmien Joseph sab ruħu jaħdem f’Hollywood u jidher fuq il-liżari taċ-ċinema.

  Għall-ewwel film tiegħu ‘My Sin’, fl-1931, Joseph Calleia Spurin irċieva 8000 dollaru. Iżda taħt dak l-isem, ħadem biss film ieħor wieħed biss ‘His Woman’ peress li mbagħad hu ntalab iqassar ismu għax hekk kien twil wisq. B’hekk, Joseph reġa’ lura għall-isem oriġinali tiegħu, Joseph Calleia, fejn aktar kmieni kien diġà bidel l-ittra j ma’ l-ittra i, sabiex l-Amerikani jkunu jistgħu jlissnu kunjomu kif suppost.

  Fis-sentejn li għamel mal-MGM huwa ħadem għaxar films fosthom il-film ‘Tough Guy’ (1936) fejn ħadimha ta’ Joseph ‘Joe’ Calerno. Ta’ min isemmu illi fl-1935 daħlet iċ-ċensura f’Hollywood u b’hekk il-gangsters ma setgħux jibqgħu jidhru aktar bħala eroj fil-films. Allura, għalkemm naraw lil Joseph jaħdimha mill-ġdid ta’ kriminal, fl-aħħar tal-film huwa jipiċċa maqtul. Madanakollu, għalina l-Maltin dan il-film għandu tifsira kbira ħafna għax nistgħu ngħidu li għall-ewwel darba, bis-saħħa ta’ dan l-attur, tlissnet il-lingwa Maltija waqt film li nħadem f’Hollywood. Dan ġara meta Joseph ġie mqabbad ikanta xi ħaġa biex jimla l-ħin waqt xena partikolari u f’dak il-mument, ġietu f’moħħu għanja folkloristika Maltija.

  Meta l-kuntratt mal-MGM għalaqlu, dan l-artist ħa deċiżjoni riskjuża oħra hekk kif huwa għażel li jibda jaħdem għal rasu. Imma bħas-soltu, Joseph kien jaf sewwa x’inhu jagħmel għax ix-xogħol tiegħu bħala attur xorta waħda baqa’ għaddej qatiegħ. Fl-1938 huwa ħadem waħda mill-partijiet l-aktar għal qalbu – dik fi rwol ta’ pulizija Tuneżin fil-film ‘Algiers’ li għaliha huwa rebaħ il-Best Actor Award mill-kritiċi tal-Amerika.

  Il-films li ħadem fihom dan l-artist Malti bdew deħlin anki f’pajjiżna. Imma mhux kollha għax uħud minnhom ġew iċċensurati. Fosthom kien hemm il-film ‘Full Confession’ (1939) fejn Joseph kellu l-parti ta’ qassis li ried jikkonvinċi qattiel sabiex jagħti ruħu f’idejn il-pulizija ħalli jeħles bniedem innoċenti li kien ser jieħu l-ħtija minfloku. Kien iċċensurat ukoll il-film ‘Valentino’ (1951) fejn l-attur Malti ħadem ir-rwol tal-manager ta’ Valentino. Film ieħor li nżamm kien ‘The Iron Mistress’ (1952) fejn f’waqt minnhom, Joseph jidher ibus lill-attriċi Mae West li dak iż-żmien kienet waħda mill-aktar nisa seduċenti ta’ Hollywood. Min jaf jekk din iċ-ċensura qattx nislet xi diżappunt f’qalb l-attur Malti? Iżda ċertament, skont Andrew Borda, Joseph Calleia kien ħassha ħafna meta ħuħ, Dun Anton Calleja, irrifjuta l-flus li bgħatlu bħala rigal peress li dan saħaq li dawk kienu flus id-dnub u li għalhekk l-artisti ta’ Hollywood kienu ser jispiċċaw kollha l-infern!

  Fir-realtà qatt ma nstema’ xi skandlu dwar dan l-attur. Anzi, fl-agħar waqtiet tat-Tieni Gwerra Dinjija, bħal ħafna atturi oħra, Joseph ngħaqad bħala membru mal-United States Organizations sabiex joffri spettaklu lit-truppi bil-għan li jgħollulhom il-moral. Minn ritratti li rnexxielu jakkwista Joseph Borda naraw illi Calleia kien ġie jagħti dan is-servizz anki f’Malta fl-eqqel żmien tal-gwerra u meta ra l-bżonn tal-poplu Malti, huwa daħħal idejh fil-but u għen personalment.

  Għalkemm Joseph kien jgħix l-Amerika f’dar lussuża flimkien ma’ martu Eleonora nee’ Vassallo, li kienet bint emigrant Malti, huwa qatt ma nesa lil Malta, lil niesha u l-lingwa tagħha. Infatti, mhux darba u tnejn li l-familjari tiegħu kienu jsibuh ma’ wiċċhom għall-għarrieda kull darba li kien ifettilu jżur lill-gżejjer tagħna. U meta huwa rtira minn Hollywood, fl-età ta’ 66 sena, awtomatikament qalbu ġibditu lura lejn art twelidu fejn mar joqgħod f’dar bl-isem ‘Joel’ fi Triq Imrabat, tas-Sliema. F’din id-dar, Joseph installa l-istess sistemi li kellu fl-Amerika bħal ngħidu aħna l-intercom, il-lift u l-arja kkundizzjonata – oġġetti li f’pajjiżna l-Maltin qatt ma kienu raw. Iżda min-naħa l-oħra, Joseph baqa’ pjuttost bniedem sempliċi għalkemm riservat u lil ħbiebu kont tgħoddhom fuq is-swaba ta’ jdejk.

  Fost dawn kien hemm Andrew Borda li rnexxielu jsir jafu billi kien midħla tat-tenur Oreste Chircop; ħabib antik ta’ Calleia. Andrew ma jinsa qatt l-ewwel darba li daħal fid-dar ta’ dan l-attur li tant kien ilu jammira, fejn tul l-indana tat-taraġ huwa jilmaħ salt ritratti li kienu juru lil Joseph fil-partijiet differenti li kien interpreta matul is-snin. L-istess jiftakar il-mumenti ħelwin li huwa qatta’ flimkien ma’ dan l-attur, kemm f’daru fejn spiss dan kien iħobb joqgħod ikanta u jdoqq il-pjanu, kemm il-knisja peress li Joseph kien bniedem reliġjuż ħafna u anki waqt id-dawriet sbieħ fil-kampanja, speċjalment lejn l-inħawi tal-Madliena li kienu l-favoriti tiegħu.

  Andrew lmenta miegħi li akkost li Joseph Calleia kellu fama internazzjonali, meta dan l-attur kien ikun għaddej mit-triqat Maltin, ftit li xejn kienu jgħarfuh nies. Min-naħa l-oħra huwa baqa’ miftakar sewwa f’Hollywood, tant li fis-snin 70, Joseph irċieva telegramma mingħand il-produttur tal-films Francis Ford Coppola, fejn dan kien qed joffrielu l-parti prinċipali ta’ Don Vito Corleone fil-film li kien ser jaħdem – ‘The Godfather’. Imma nzerta li Joseph kien għaddej minn mumenti ta’ swied il-qalb minħabba li fl-1967, huwa tilef lil martu Eleonora u ma ried jaf b’xejn aktar. Infatti huwa ma aċċettax din il-parti li eventwalment ngħatat lil Marlon Brando u għaliha dan irċieva l-ġieħ ta’ Best Actor fl-Academy Awards.

  Joseph Calleia ħalla din id-dinja fil-31 t’Ottubru 1975, fl-età ta’ 78 sena. Eman Bonnici spjegali kif f’pajjiżna ma tħabbar l-ebda avviż u ma saret l-ebda ċerimonja biex tinforma lill-poplu Malti li konna tlifna lil wieħed minn tagħna. Deheret biss xi informazzjoni qasira u ritratt tat-tebut tiegħu dieħel fl-Addolorata segwit minn korteo żgħir ta’ nies, l-għada tal-funeral fil-ġurnal Times of Malta. Minflok, ironikament, minħabba li dan l-artist sikwit ħadem il-parti ta’ Sqalli, bi żball, l-istazzjon televiżiv Taljan RAI ħabbar bi prominenza li f’Malta, kien miet l-attur Taljan Joseph Calleia. Lanqas il-lapida ta’ l-irħam fiċ-ċimiterju, fejn hemm ismu minqux flimkien ma’ dawk ta’ familjari oħra tiegħu ma jindika l-kobor ta’ dan il-Malti u ftit ftit dan il-bniedem intesa mal-mogħdija taż-żmien.

  Kien biss fl-1997 meta bħala memorja tal-100 sena minn twelidu, nħarġu żewġ bolol kommemorattivi ta’ Joseph Calleia. U kellhom jgħaddu ħafna aktar snin sakemm fl-2005, Eman Bonnici, li kellu biss 15 il-sena, irnexxielu jħajjar lill-iskultur famuż Rabti Anton Agius sabiex jaħdmu bust għal dan l-attur, liema xogħol Anton wettqu bla ħlas. Intant, fir-raħal tal-Imtarfa hemm ukoll triq imsemmija għalih. Imma niddubita kemm mir-residenti jafu tassew min kien Joseph Calleia. Tgħid għad jasal iż-żmien meta dan il-personaġġ kbir jingħata rikonoxxenza nazzjonali?

  Aktar informazzjoni dwar dan l-artist issibuha fuq Facebook: Maltese Hollywood Star Joseph Calleia.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (2 parti) fit-Torċa tal-11 ta’ Mejju 2014)

  Share on Facebook

  2014.05.11 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• DFIN JEW KREMAZZJONI?

  Iż-żieda konsiderevoli fil-prezzijiet tal-oqbra li ġiet imħabbra dan l-aħħar qanqlet reazzjoni fost numru ta’ individwi. Uħud tkażaw kif anki meta tiġi biex tagħlaq għajnejk trid tħabbel rasek minħabba l-finanzi. Oħrajn staqsew il-għala l-kremazzjoni għadha qatt ma ddaħħlet f’pajjiżna? Individwi oħra saħqu illi la jkunu mietu, jista’ jsir li jrid minn ġisimhom għax ma jimpurtahomx. Rajt li kien il-mument li nħoss ftit il-polz tal-perspettiva tas-soċjetà tagħna dwar dan is-suġġett u malajr ikkonfermajt li hekk kif tmiss mal-kwistjoni tal-mewt, bħal donnok tbexxaq l-għatu tal-kaxxa ta’ Pandora. Elf emozzjoni joħorġu għalik…. uħud tilmaħhom f’għajnejn in-nies hekk kif tarahom jitħabtu biex jispjegawlek fehmithom, oħrajn tinnutahom mill-ġibda subkonxja fiżika hekk kif jingħalqu fihom infushom kważi jixtiequk tibdel is-suġġett, nies oħra jaqbdu jiċċajtaw bil-goff biex jagħtuk x’tifhem li ma jimpurtahomx, filwaqt li ma’ wħud ikollok tagħlaq is-suġġett malajr għax tinduna li qed tkiddhom wisq. Eventwalment meta ġbart il-kummenti kollha ntbaħt li kien hemm element prinċipali li ħafna kienu qed jaħarbu minnu. Għax veru li meta tmut jistgħu jagħmlu bik li jridu. Imma dan mur spjegah lil min tkun ħallejt warajk mgħobbi bir-responsabbiltà ta’ x’għandu jagħmel bik!

  DR MICHAEL GALEA: Psikologu Kliniku u Terapista tal-Familja

  Il-mewt hija tema universali fil-ħajja tal-bniedem. Imma psikoloġikament din teffetwa lil kulħadd bl-istess mod? Stħarriġt dan mal-Psikologu Kliniku u Terapista tal-familja Dr. Michael Galea.

  “Minkejja kull ktieb li jinkiteb u kull kliem li jista’ jingħad, xejn ma jħassar l-esperjenza qarsa tal-mewt. Int kemm int persuna soċjali, l-esperjenza tal-mewt hija realta’ li jkollok tiffaċċjaha waħdek. Il-proċess tan-niket huwa proċess li jeħtieġ iseħħ, u  jseħħ sew, jekk irridu nimxu lil hemm mill-mewt b’mod san u pożittiv. Minkejja d-differenzi bejnietna, hemm xi reazzjonijiet universali għan-niket ta’ mewt, li jinkludu sintomi fiżiċi, emozzjonijiet, ħsibijiet u azzjonijiet differenti bħal rabja, sens ta’ ħtija, anzjeta’ u oħrajn.

  Kull telfa hi unika daqs ir-relazzjoni personali li aħna kellna mal-persuna li mietet. Telfa ta’ xi ħadd familjari hi differenti minn dik ta’ ħabib, għalkemm wieħed ma jistax  jiġġeneralizza. Mill-banda l-oħra, telfa ta’ ġenitur hi differenti minn dik ta’ partner jew ta’ ulied. Meta aħna nitilfu xi ġenitur, nitilfu l-passat tagħna. Meta nitilfu l-partner tagħna, nitilfu l-preżent. U meta nitilfu xi ħadd minn uliedna, nitilfu l-futur.

  Kull persuna għandha l-personalita partikolari u speċjali tagħha u l-metodu individwali kif tiffaċċja r-realta’ li tgħaddi minnha. Xi wħud huma kapaċi iktar minn  oħrajn quddiem ċerti kriżijiet, u inqas kapaċi quddiem kriżijiet oħra. Issib min quddiem il-mewt jidħol għal iktar  xogħol, oħrajn ifittxu iktar ma’ min jitkellmu, filwaqt li individwi oħra jinqatgħu għal kollox minn kuntatti soċjali. Ħafna drabi n-niket se jkun jirrifletti kif ngħixu ħajjitna u allura jekk is-soltu naħarbu permezz ta’ iktar xogħol jew ningħalqu fina nfusna, quddiem telfa emozzjonali kbira, hekk ukoll nagħmlu quddiem il-mewt.

  X’jgħin l-iktar quddiem din t-tbatija? Patricia Murphy, counsellor li tispeċjalizza fuq il-proċess tan-niket, tistqarr li x-xogħol involut fin-niket huwa wieħed mill-iktar xogħlijiet emozzjonali iebsin li persuna tista’ tagħmel. Li tibni relazzjoni ma’ xi ħadd huwa proċess li jieħu ż-żmien u enerġija twila. Hekk ukoll fit-telfa. Dan il-proċess, li fih taċċetta t-telfa (letting go), huwa spiss kumplikat u jinkludi attenzjoni u ħidma fuq diversi livelli kemm emozzjonali u intellettwali kif ukoll fl-atteġġjament.

  Quddiem il-mewt kulħadd jipprova b’xi mod ibiegħed ruħu minn din r-realta’ bit-tama li jtaffi xi ftit mit-tbatija li ġġorr magħha din it-telfa. Sinjal importanti li persuna qiegħda tirkupra huwa meta tibda tirrikonoxxi li seħħet it-telfa. Ritwali funebri jgħinuna biex naċċettaw ir-realta’. L-istess meta naslu li nkunu nistgħu nitkellmu dwar it-telfa. Minkejja li sikwit nixxukkjaw ruħna quddiem xi emozzjonijiet li jista’ jkollna, tajjeb nifhmu li dawn huma normali u parti naturali tal-proċess tat-telfa. Hawnhekk ta’ min isemmi li xi kultant, nidħlu f’dubji meta nħossu li forsi l-proċess tan-niket tagħna għadu mhux komplut. Importanti li naslu għal konklużjoni fil-proċess naturali tan-niket  tagħna. Konklużjoni partikolari tista’ tkun ukoll personali, bħal xi ritwal żgħir u privat, ngħidu  aħna, iddoqq diska favorita tal-mejjet quddiem ritratt jew tifkira tal-persuna għażiża li tlift. Il-proċess tan-niket allura hu kemm uniku għalik, u wkoll ma jistax jiġi mgħaġġel.”

  RUTH ZAMMIT: Favur il-Kremazzjoni

  Nistqarr li anki lili jkiddni ħafna das-suġġett. Qatt ma fhimt għala kreatur jista’ joħloq xi ħaġa għal qalbu u magħha jwaħħal anki data ta’ skadenza. Inħoss li Alla għażlilna tmiem kiefer wisq li tagħmel x’tagħmel ma tistax tiskappah! Barra minn hekk, jekk toqgħod taħseb, jiġuk ħafna dubji oħra li jekk ma teħlisx minnhom malajr jaslu biex jifnuk. Bħal ngħidu aħna, x’inhu l-aħjar: li tixxennaq li tmut int qabel il-maħbubin tiegħek ħalli ma ssofrix it-telfa tagħhom imma b’hekk iġġarrab lilhom, jew li tarahom jitilqu qablek u ssofri t-telfa int? Għal nies oħra, anki l-ħsieb li għad iridu jindifnu jew jidfnu lil xi ħadd joħolqilhom ħafna tensjoni. Fost dawn hemm Ruth Zammit li f’dawn l-aħħar snin qiegħda tipprova toħloq kuxjenza dwar id-dritt li tiddaħħal il-kremazzjoni f’Malta.

  “Minn dejjem kienet tkiddni din li f’pajjiżna m’għandnix l-għażla tal-kremazzjoni. Personalment il-ħsieb li xi darba jiena jew l-għeżież tiegħi għad irridu nsibu ruħna taħt l-art biex nispiċċaw ikel għall-insetti, tnikkitni. Biżżejjed li l-mewt iġġib il-problemi tagħha. Nixtieq li almenu jkolli s-serħan il-moħħ li ġismi għad jinħaraq u nevita dak it-tmiem li jiena nemmen li hu degradanti għall-bniedem.

  Forsi ssib min jgħaddik biż-żmien għax jgħidlek li la tkun mejjet, mhu ser tħoss xejn. Imma jiena naf x’inġarrab meta jkolli nattendi għal xi funeral hawn Malta u jkolli ngħix il-mumenti orribbli li nara t-tebut ta’ familjari jew ħbieb tiegħi nieżel taħt l-art. Uħud minnhom ġieli jkunu individwi li kienu jikkuraw ruħhom ferm f’ħajjithom u nitkexkex meta nirrealizza kif ser jispiċċaw. Nemmen li l-kremazzjoni toffri tmiem aktar dekoruż milli wieħed jitħalla jiddeterjora biż-żmien.

  Ma nistax nifhem għala l-kremazzjoni għadha ma ddaħħlitx f’pajjiżna. Kull fejn nistaqsi, ħafna jaqblu miegħi illi li kieku kellhom l-għażla, jippreferu li jiġu kkremati milli jindifnu. Uħud jgħidulek li l-proċess tal-kremazzjoni huwa għali wisq u allura l-ebda kumpannija mhu ser tinteressa ruħha biex tidħol għalih lokalment. Mela xi ngħidu għall-prezzijiet li qed jitħallsu għall-oqbra, u dan meta kulħadd jaf ukoll li hemm lista pendenti twila ta’ nies li jixtiequ li jkollhom il-qabar tagħhom? Oħrajn isostnu li bil-kultura tagħna fejn dejjem konna mdorrija biss bid-dfin, ftit li xejn ser ikun hemm interess. Imma jiena apparti minn dak li nisma’ madwari, ftaħt ukoll Facebook page taħt l-isem Let’s introduce cremation in Malta u fi ftit taż-żmien daħlu aktar minn 1000 membru. Jiġifieri l-interess hemm qiegħed.

  Il-kremazzjoni hija wkoll proċess aktar nadif u bla dubju iżjed effiċjenti hekk kif tirrikjedi ħafna inqas spazju. Toffrilek ukoll diversi għażliet ta’ x’tista’ tagħmel bl-irmied ta’ qrabatek, għalkemm il-Knisja ma taqbilx li l-irmied jinħareġ miċ-ċimiterju nnifsu. F’pajjiżi oħra, l-irmied jitpoġġa f’urna u n-nies tingħata diversi għażliet: tista’ tidfen l-urna f’post apposta, tista’ tieħu l-urna d-dar miegħek u b’hekk ikollok dak is-sentiment aktar pożittiv li l-għeżież tiegħek għadhom miegħek u mhux mitluqin f’post stranġier, imbagħad hemm ukoll min jiddeċiedi li jferrex l-irmied f’xi post li kien għal qalb il-mejjet.

  Jiena mhux qed ngħid li d-dfin għandu jieqaf għax naċċetta li kulħadd għandu l-fehma tiegħu. Imma fl-istess ħin jidhirli li mhux xieraq li f’Malta m’għandnix il-possibilità li nagħżlu bejn id-dfin u l-kremazzjoni. Ħafna mill-membri tal-Facebook u xi nies li jafuni qed iħajjruni biex norganizza demostrazzjoni sabiex nuru kemm hawn nies tal-fehma li l-kremazzjoni għandha tiddaħħal f’pajjiżna. Jiena nemmen illi fl-aħħar mill-aħħar pajjiżna minn hemm għad irid jgħaddi għax ma nistgħux inkomplu nkabbru ċ-ċimiterji tagħna għal dejjem. Nittama li sakemm jasal il-mument tiegħi, din il-bidla tkun saret realtà.”

  Min stħarriġ li għamilt, ikkonfermajt li minn dawk li wieġbu għall-mistoqsija tiegħi jekk jippreferux id-dfin jew il-kremazzjoni, il-maġġoranza għażlu l-kremazzjoni. Dawn huma wħud mill-kummenti tagħhom:

  “Nippreferi li jaħarquni milli  nirriskja li jniżżluni taħt l-art!”

  “Nagħżel li nagħti l-organi li jkunu tajbin u mbagħad li jikkremawni.”

  “Il-kremazzjoni aħjar, aktar indafa.”

  “Nagħżel il-kremazzjoni għax b’hekk intaffu l-problema tal-ispazju.”

  “Il-kremazzjoni hija ħafna orħos. F’pajjiżi oħra jeżistu kumpanniji li saħansitra jikkrulek it-tebut u għalhekk tħalli inqas piż finanzjarju fuq dawk li tħalli warajk.”

  “Kieku nista’ nagħżel, nixtieq li wara li jikkremawni jxerrduni fil-baħar.”

  “Kremazzjoni! Il-ħsieb biss li ġismi jintefa’ biex jagħmel festa minni l-wirdien iwaħħaxni.”

  Terz ta’ dawk li wieġbu għażlu d-dfin u dawn kienu wħud mill-kummenti tagħhom:

  “Nippreferi li nindifen għax nemmen li xi darba l-ġisem jerġa’ jieħu l-ħajja u għalhekk ma jixraqlux li jiġi maħruq.”

  “Nindifen. Il-memorja tal-mejjet tkun ferm isbaħ. Dik li tkun taf li fil-qabar hemm il-kadavru sħiħ huwa ferm aħjar milli jibqagħlek biss l-irmied.”

  “Nagħżel li nindifen għax jiena nirrispetta lil ġismi anki wara l-mewt! Anki dik li l-familja tiegħek tista’ tiġi fuq qabrek biex titlob għal ruħek, nippreferiha…. forsi għax din hi parti mill-kultura tagħna.”

  “Kieku nista’ nagħżel nippreferi li jidfnuni, idealment jimmumifikawni. Jidhirli illi l-proċess biex jaħarquni u finalment biex ikissru l-għadam tiegħi sakemm iġibuh irmied huwa spiża inutli għax dan jista’ jitwettaq xorta b’mod naturali matul iż-żmien. Fl-istess ħin, ejja ma ninsewx li n-nar dejjem ikkawża t-telf tal-Istorja, tal-evidenza u tal-memorji. B’kuntrast, ċiviltajiet li ppreservaw il-ġisem, akkost li għaddew snin kbar, għadhom qed jipprovduna b’informazzjoni dwar l-oriġini tagħhom u dwar skoperti u tagħrif li kienu ntilfu mal-medda taż-żmien.”

  “Nindifen għax ma rridx ninħaraq fin-nar tal-infern!”

  Numru żgħir ieħor ħallew din id-deċiżjoni skabruża f’idejn dawk li ser iħallu warajhom:

  “Jagħmlu li jridu għax jien mhux ser inkun hawn.”

  “Jidhirli li għażla bħal din tiddependi ħafna mir-reliġjon ta’ dak li jkun. Personalment nemmen li l-ispirtu huwa dak li jibqa’ ħaj u l-ġisem imut. Għalhekk inħalli din id-deċiżjoni f’idejn min għad irid jieħu ħsiebi.”

  “Ma jinteressanix! La nkun mejta?!”

  “Għalija difna jew kremazzjoni ma tagħmilx differenza, la nkun tlaqt, tlaqt. Jagħmlu li jridu bil-fdalijiet tiegħi. Jekk xejn, il-kremazzjoni ma tikkunsmax iktar mill-art limitata li għandna. Bil-kremazzjoni l-qraba jistgħu jieħdu wkoll parti mill-irmied tagħna u jgħożżu t-tifkira tagħna, jekk iridu, iktar milli jħallu għadamna jitmermer fl-umdita’ taħt l-art. Għal min ma jridx ikun ikkremat, naħseb li jeżistu oqbra biżżejjed u ma jkollniex għalfejn nestendu ċ-ċimiterji li għandna kważi f’kull raħal.”

  Imma l-istorja inbidlet drastikament hekk kif il-mistoqsija tbiddlet ħarira u minflok staqsejt dwar xi tkun l-għażla ta’ dak li jkun meta dan ser jiġi biex jiddeċiedi jidfinx jew jikkremax lill-għeżież tiegħu? Rajt uħud mill-istess nies li qabel weġbuni f’ħakka t’għajn u bi tbissima li la jkunu mejtin, jagħmlu bihom li jridu, issa jisserjaw u jitħassbu. Ir-risposta ma baqgħetx faċli, tant li wħud qatt ma waslu biex jirrisponduni. Il-maġġoranza waqqgħu l-għażla fuq il-mejjet innifsu fejn qalu li idealment dan ikun qalilhom x’jippreferi hu minn qabel. Oħrajn qaluli li ż-żewġ għażliet huma kiefra u koroħ. Żewġ kummenti partikolari kienu dawn:

  “Marti għandha biża’ esaġerata mill-wirdien u ġegħlitni nwegħedha li jekk tmut qabli u jkun hemm il-kremazzjoni, ġisimha għandu jintemm hekk. Naturalment jiena m’għandi l-ebda oġġezzjoni jekk dik hi x-xewqa tagħha. Imma sinċerament li kieku kellu qatt jiġri hekk, troffa minn xagħarha nżommha żgur.”

  “Idealment wieħed għandu jħalli bil-miktub fit-testment tiegħu dwar il-fehma tiegħu ta’ x’irid li jsir mill-katavru tiegħu wara mewtu. Li kieku kelli nagħzel jien wara l-mewt ta’ xi qraba u l-mejjet ma jkunx ħalla istruzzjonijiet, nikkonsulta mal-qraba l-oħra u nislet fehma ġenerali ma’ tiegħi u nieħdu d-deċiżjoni. Mhux ħafif twieġeb iva jew le għal mistoqsija bħal din, għax l-għażla timmatura matul iż-żmien bil-mod kif tkun drat il-komunità tul snin sħaħ ta’ tradizzjoni. Barra minn hekk qed nirreferu hawnhekk għal deċiżjoni li trid tittieħed f’inqas minn 24 siegħa u f’dik l-għaġġla mhux hekk ħafif tmur kontra l-kurrent tat-tradizzjoni ġenerali u tal-familja partikulari…..”

  EMAN BONNICI: Favur id-dfin u tagħrif ieħor

  Il-ħabib tiegħi Eman Bonnici li huwa intiż ħafna f’dal-qasam taċ-ċimiterji u l-funerali insista miegħi illi ħafna Maltin jgħidu li jippreferu l-kremazzjoni għax fir-realtà qatt ma raw il-proċess tagħha kif isir. Huwa wieħed minn dawk li jippreferi d-dfin għax jisħaq illi dan huwa l-aktar metodu rispettabbli ta’ kif wieħed għandu jintemm. Fuq nota aktar leġġera huwa bagħtli xi informazzjoni dwar numru ta’ personalitajiet famużi li ġew ikkremati.

  Anthony Perkins: Tilef lil missieru l-attur James Ripley Osgood Perkins meta kellu biss 5 snin. Aktar tard f’ħajtu jirrakkonta kif darba minnhom bla ma qaltlu għaliex, ommu ħaditu magħha, kriet dgħajsa bl-imqadef, ħarġet il-barra mix-xtajta tax-xmara u bla kliem u bla sliem mill-basket tagħha ħarġet vażett mimli bil-fdalijiet ta’ missieru u żvujtatu fl-ilma. Bħala tifel jgħid li kien baqa’ xxukkjat b’dan l-għemil tagħha għax ħass is-sensazzjoni daqs li kieku ommu fflaxjat lil missieru fit-toilet. Ironikament anki Anthony Perkins ġie kkremat filwaqt li martu mietet xi snin wara meta kienet bħala waħda mill-passiġġieri tal-ajruplani li ntużaw waqt l-attakk terroristiku tal-11 ta’ Settembru fl-2001.

  Marlon Brando: Meta ġie ikkremat, il-fdal tiegħu inġabar flimkien ma’ dak ta’ ħabib ta’ tfulitu Wally Cox u anki ma’ dak ta’ ħabib ieħor. Parti mill-fdalijiet tagħhom tferrex f’Death Valley filwaqt li l-kumplament intefa’ fuq gżira f’Tahiti li darba kienet tal-attur.

  Gene Rodenberry: Huwa kiteb is-sensiela ‘Star Wars’. Miet fl-1991 u ġie kkremat. Parti mill-irmied tiegħu ġie sparat fl-ispazju xi snin wara l-mewt tiegħu.

  Fredric Baur: Kien il-fundatur tal-Pringles. Skont ix-xewqa tiegħu, meta miet ġie kkremat u filwaqt li parti mill-irmied tiegħu tpoġġa f’urna u ngħata lill-familjari tiegħu, parti oħra ngħalqet f’bott tal-Pringles u ndifen fil-qabar tiegħu fi Springfield.

  (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-13 ta’ Novembru 2011)

  Share on Facebook

  2011.11.13 / no responses / Category: Torca - Perspettivi

• ARTI BL-GĦADAM UMAN

  L-ewwel darba li rajt ritratt tal-Kappella tal-Għadam li kien hemm il-Belt tkexkixt! Ma stajtx nifhem xi jwassal biex bniedem jibni xi ħaġa makabra bħal dik. Kien għalhekk li xtaqt nara l-perspettiva ta’ ħaddieħor dwarha. Intant, ftit tal-ġranet ilu nirċievi telefonata mingħand wieħed li xtaq jagħtini intervista proprju dwar din il-kappella. Laqgħatni ħafna l-fatt illi rrefera għaliha bħala kappella mill-isbaħ u aktar minn hekk meta qalli illi fi ċkunitu hu kien daħal fiha u kien għadu jiftakarha sewwa. Din kienet ix-xoqqa f’moxta biex finalment insir naf iżjed dwar din il-binja stramba. Stajt nobsor illi hekk kif kont ser niftaħ l-għatu fuqha kont ser niltaqa’ ma’ bosta rakkonti, esperjenzi u ġrajjiet uniċi u forsi wkoll xi ftit grotteski…

  Iltqajt ma’ Ralph Micallef quddiem il-bini tal-Evans il-Belt, eżattament ħdejn is-sit fejn illum jinsabu l-fdalijiet tal-Kappella tal-Għadam. Miegħu hu ġab kartolina antika li turi l-intern ta’ din il-kappella bil-ħitan u s-soqfa mżejjna bl-għadam uman.

  “Id-dehra tagħha kienet isservi ta’ attrazzjoni qawwija kemm għall-poplu Malti u kif ukoll għal numru kbir ta’ turisti. Fiha kienu jsiru wkoll diversi pellegrinaġġi ta’ devozzjoni speċjalment fix-xahar ta’ Novembru li huwa ddedikat għall-erwieħ.”

  Imma kappella hekk ma tarahiex makabra?

  “Le, lanqas xejn. Anzi jiena kont naraha sabiħa, sinifikanti u ta’ devozzjoni. Dħalt fiha għall-ewwel darba meta kelli xi sebgħa snin. Sħabi kienu ilhom jgħiduli biha u darba waħda tlabt lil ommi biex teħodni. Ma niftakarnix nibża’ jew nipprendiha, iktar nista’ ngħid li affaxxinatni fir-realtà. Minn dakinhar jiena u sħabi konna bqajna inżuruha xi kultant speċjalment peress li fil-viċin kien hemm ukoll l-iskola tagħna, dak iż-żmien magħrufa bħala Ta’ Sant’Iermu.”

  Imma possibbli ta’ età daqshekk tenera, affarijiet bħal dawn ma kienux ibeżżgħuk?

  “Ta’ tfal li konna, konna naħsbu li hekk jew hekk il-mewt ma kinetx ser tiġi għalina f’dak iż-żmien. Jista’ jkun ukoll li l-mewt ma kinetx timpressjonani daqshekk peress li   jiena kont abbati u mhux l-ewwel darba li akkompanjajt il-mejtin bil-karrijiet tagħhom.”

  X’memorji għandek ta’ dan il-post?

  “Kif tista’ tara mill-fdalijiet tal-bini, il-kappella kienet pjuttost żgħira. Kienet qisha kappella kwalunkwe iżda minflok l-ornamenti tas-soltu, l-ħitan tagħha kienu kollha miksija bl-għadam uman u stajt tagħraf sewwa l-partijiet tal-iskeletru; bħall-għadam tas-saqajn, il-qafas tas-sider, ir-ras eċċ. Kienu stivati b’mod tant pulit li letteralment kienu jidhru sbieħ u partikolari ħafna.

  In-nies ma kienux jiddejjqu minnha għax min kien imur hemm kien ikollu devozzjoni kbira lejn l-erwieħ. Kien anki jitqaddes il-quddies fiha għalkemm ħafna min-nies kienu jispiċċaw barra minħabba ċkunitha. Bħala parti mid-devozzjoni, in-nisa kellhom użanza li jiġu lebsin l-iswed akkost li ma kienx ikollhom vistu.

  Xi drabi ġieli attenda fiha wkoll San Ġorġ Preca fejn kien jagħti konferenzi dwar is-suġġett favorit tiegħu – dak tan-novissmi. Hu kien iħeġġeġ lin-nies biex jagħmlu meditazzjoni dwar il-mewt, il-ġudizzju, l-infern u l-ġenna u naturalment kien isib l-ambjent tal-kappella addattat ferm għal-laqgħat tiegħu. Kien jgħidilna “Ħuti, tafu li xi darba bħal dawn għad irridu nsiru, għadam. Għalhekk tajjeb li wieħed jgħix ħajja tajba għax il-ġisem jispiċċa u r-ruħ tmur tgawdi lil Alla jew tintilef fl-infern. ”

  Tiftakarha tiġġarraf il-kappella?

  “Jien niftakar l-aħħar gwerra mill-bidu tagħha sal-aħħar imma meta waqgħet dil-kappella aħna konna diġà tlaqna mill-Belt bħal kif kienu għamlu għadd ta’ Beltin oħrajn.

  Għall-ewwel konna bqajna noqogħdu f’darna l-aktar minħabba li missieri kellu ħanut il-Belt fejn kien jaħdem bħala skarpan. Iżda darba minnhom id-dar intlaqtet waqt attakk u kellna mmexxu kollox għall-ħanut. Meta l-ħanut tfarrak ukoll kellna nagħmlu xi ġranet ngħixu fil-kannierja ta’ taħt il-Knisja ta’ San Duminku li dak iż-żmien kienet tintuża bħala xelter u anki bħala abitazzjoni temporanja sakemm wieħed isib post ieħor fejn joqgħod. Finalment l-Uffiċċju tal-Protezzjoni kienu sabulna post fil-mina tal-vapur li tiġi eżatt taħt Kristu Re fil-mall tal-Furjana. Hemmhekk konna norqdu fuq il-krucjetti li kienu sodod jibdew mill-art impoġġijin waħda fuq l-oħra u titla għalihom b’sellum. Minn hemm morna noqogħdu f’mezzanin f’ċertu Sqaq numru 2 f’tal-Pietà imma anki hemm intlaqat bil-bombi! Din kienet qed tiġri lil bosta familji oħra u mhux lilna biss. Trid tarana kull darba nfittxu taħt it-tifrik tal-ġebel biex naraw x’nistgħu nsalvaw, niġbruhom fil-boroż tal-plastik  u nġorruhom magħna. Darba minnhom ġarrejna kollox ġo dar f’Birkirkara sakemm oħt patri Dumnikan saret taf bl-istorja tagħna u offritilna kamra kbira ġewwa dar fil-pjazza quddiem San Duminku fir-Rabat. Xelters kien hemm ftit li xejn u għaldaqstant meta kien isir xi attakk mill-ajru, konna nidħlu nistkennu taħt il-mejda. Fortunatament la Birkirkara u lanqas hawn ma ntlaqtu l-postijiet fejn konna noqogħdu. U niżżu ħajr ‘l Alla, il-membri kollha tal-familja tagħna għaddew il-gwerra qawwijin u sħaħ. Iżda kienu żminijiet koroh ferm fejn il-poplu Malti sofra ħafna minħabba l-barrani. Żgur li kien jistħoqqlu trattament ħafna aħjar minn sempliċi George Cross!”

  X’sinifikat ikollu r-reliġjon waqt il-gwerra?

  “Fil-gwerra r-reliġjon kien fl-aqwa tiegħu tant li ġieli anki għamilna purċissjonijiet bis-sagrament akkost il-biża’ tal-attakki mill-ajru u t-tifrik fit-toroq. Niftakar illi fil-festa ta’ San Duminku l-patrijiet kienu joħorġu bir-relikwa flok bl-istatwa. Ta’ min isemmi illi l-patrijiet Dumnikani ma kienux ħarġu mill-Belt u kienu baqgħu jassistu lill-ARP li kienu nies li jieħdu ħsieb lil dawk li jintradmu taħt il-ġebel. Il-feruti kienu jġorruhom biex jiddewwew fil-Liċeo li kien qed iservi bħala klinika. Imbagħad kienu  jittieħdu fl-isptar ċentrali l-Furjana li dak iż-żmien kien fejn hemm id-depot tal-pulizija llum.”

  Minn dawk l-inħawi għaddejt bosta drabi imma qatt ma ntbaħt bil-preżenza tal-fdalijiet ta’ din il-kappella. L-isem tagħha ‘The Chapel of Bones’ jinsab moħbi bejn il-friegħi ta’ siġra kbira. Akkost li xi snin ilu s-sit ġie studjat u kkurat mill-arkeoloġisti tal-Archaeology Services Co-op Ltd, illum dan jinsab ittraskurat u abbandunat għal kollox u pjuttost qisu miżbla bl-imbarazz li rmew fih. Ma nafx x’ġara mill-pjanijiet li kien hemm dwaru biex il-fdalijiet jinfetħu għall-pubbliku bħala parti mill-proġett tar-riabilitazzjoni tal-Belt Valletta!

  “Hija ħasra li dil-kappella spiċċat f’din il-kundizzjoni. Sal-lum għadhom jiġu t-turisti jistaqsu għaliha peress li kienu jsemmuhielhom il-ġenituri tagħhom li kienu jiftakruha.

  Nixtieq ħafna li nerġa’ nara dil-kappella tinbena għax kieku żgur li terġa ssir attrazzjoni kemm għall-poplu Malti u kif ukoll għat-turisti. Faċli biex tinbena għax il-kappella ċkejkna ħafna. Mhux qed ngħid illi għandha terġa’ ssir eżatt kif kienet imżejjna bl-għadam għax nifhem illi llum diffiċli. Imma almenu nemmen li għandha tittella’ kappella fuq il-pedamenti l-oriġinali u ġewwa fiha titpoġġa l-informazzjoni kollha dwar l-istorja kollha tagħha. Ikun xieraq li kieku d-Dipartiment tal-Kultura flimkien mal-Kunsill Lokali tal-Belt jerġgħu jqajjmu l-interess f’din il-kappella għax hija parti mill-patrimonju antik ta’ Beltna u ta’ pajjiżna.”

  Komplejt nistħarreġ ftit aktar u sibt li l-istorja ta’ din il-kappella tmur lura saħansitra sa żmien il-kavallieri. Fil-fatt fl-1583 kienet ittellgħet kappella flimkien ma’ ċimiterju biswit il-bini tas-Sagra Infermerija fil-Belt u fl-1619 il-Kavallier Fra Giorgio Nibbia ħallas għall-bini ta’ kappella oħra fil-viċin. Din kienet iddedikata lill-Madonna tal-Ħniena għalkemm kienet ukoll magħrufa bħala “Ta’ Nibbia” u kienet isservi biex fiha jsir il-quddies għal ruħ dawk li jmutu fl-Infermerija. Meta fil-5 ta’ Settembru 1730 din il-kappella kienet qegħdha tinħatt, infetaħ il-qabar tal-fundatur tagħha u nstab illi l-katavru tiegħu kien għadu mhux mimsus. Fl-1731 l-kappella nbniet mill-ġdid u kien fiha żewġ artali. Fl-1776 iċ-ċimiterju tas-Sagra Infermerija mtela’ u għalhekk ġie mnaddaf u l-għadam tqiegħed f’ossarju. Fl-1852 il-Kappillan tal-Isptar, ir-Rev. Sacco iddeċieda li jżejjen il-kappella bl-għadam tal-mejtin li kien hemm midfuna fiċ-ċimiterju u minn dakinhar ‘l hawn il-kappella saret magħrufa bħala l-“Kappella tal-Għadam”. Din il-kappella ġġarfet fl-aħħar gwerra fl-14 ta’ Frar 1941 u mid-dehra l-għadam li kien fiha nġabar u ndifen f’xi post ġewwa ċ-ċimiterju tal-Addolorata.

  Mit-tiftix tiegħi sibt illi din l-użanza tat-tiżjin bl-għadam uman kienet imxerrda wkoll f’diversi pajjiżi oħra. F’moħħi baqgħet tbherren il-mistoqsija dwar kif setgħet twieldet drawwa bħal din.  Jidher illi waħda mir-raġunijiet kienet il-marda qalila tal-pesta li matul diversi snin ħasdet il-ħajja ta’ eluf ta’ individwi madwar id-dinja kollha. In-nies bdew imutu bil-gzuz, iċ-ċimiterji mtlew u anki l-għelieqi tal-madwar. Inħolqu l-ossarji imma anki dawn bdew ifuru u minn hemm ħarġet l-iktar idea bizzarra ta’ riċiklar – l-arti bl-għadam uman!

  Ma setax jonqos illi fuq suġġett bħal dan inkellem ukoll lill-ħabib tiegħi u riċerkatur Eman Bonnici. Kont deċiża li did-darba ma nħallihx iwaħħaxxni għax deherli li ormaj kont naf x’isarraf. Imma mort imqarrqa għax mid-dehra għadni ma nafux biżżejjed! Fil-fatt għażel li niltaqgħu proprju fiċ-ċimiterju ta’ Wied Għammieq, fir-Rinella l-Kalkara u f’dak l-ambjent kelli nkompli nisma’ dak kollu li kellu x’jgħidli…

  “Snin ilu hawnhekk kien jintuża biex jindifnu dawk li mietu bil-pesta. Jingħad li Malta tant kienet intlaqtet b’din il-marda, li kien hemm żmien meta ġabu anki priġunieri minn Sqallija biex jidfnu lill-mejtin peress li ħadd aktar ma ried jagħmel dak ix-xogħol. Iżda sfortunatament mhux il-mejtin biss kienu jindifnu f’dan il-post! Il-biża’ li l-marda setgħet tkompli tixtered waslet biex uħud minn dawk li ġew infettati, ndifnu ħajjin flimkien mal-katavri l-oħra. Kienet mewta twila, tremenda u ddisprata u kien hemm min isostni li f’dawk iż-żminijiet, min kien jgħaddi bis-serqa mill-inħawi, kien jisma’ lil dawn l-imsejkna jitolbu bil-ħniena għall-ajjut mill-qiegħan ta’ qabarhom.”

  Hemm aħna! Daqshekk għamilt nies! Qalbi għamlet tikk u bdejt inħares madwari biex nipprova nifhem fejn seħħ dan kollu.

  “Illum l-oqbra huma vojta għax kif turi din il-lapida fl-1881 il-fdalijiet tal-midfunin inqalgħu kollha u tpoġġew kollha f’ossarju taħt dan is-salib. Ta’ min isemmi illi sal-ġurnata ta’ llum għadhom jiġu diversi nies biex jitolbu għal dawn l-erwieħ li mietu mewta daqshekk kiefra.”

  Il-kliem dar għal fuq l-użanzi tal-immummifikar u t-tiżjin bl-għadam uman.

  “Hemm min jgħid illi kienu l-patrijiet Kapuċċini li bdew dawn id-drawwiet. Huma kienu jagħtu ħafna importanza lill-mewt tant li kienu jirreferu għaliha bħala “oħthom”. Għidut ieħor jirrakkonta illi San Franġisk t’Assisi kien irnexxielu joħloq ir-riċetta għall-mummifikazzjoni perfetta, xi ħaġa li ma tantx tinżilli għax nemmen li dan il-bniedem kellu ħafna aktar affarijiet x’jagħmel.

  Bejn l-1725 u l-1730 taħt il-knisja u l-kunvent tal-Patrijiet Franġiskani Minuri Kapuċċini l-Furjana, fuq idea ta’ Patri Ġużepp Grech, tħaffret kripta sabiex tilqa’ fiha l-membri ta’ din l-Ordni u anki lil xi membri ta’ familji nobbli. Il-kannierja kienet imżejjna b’bosta niċeċ u fiha kienu jitqiegħdu l-iġsma mqaddgħa – użanza li x’aktarx inġiebet mingħand il-Kapuċċini ta’ Palermo. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija l-kripta sofriet bosta danni waqt attakk mill-ajru u kien biss wara diversi snin illi ġiet restawrata, għalkemm did-darba l-għadam tpoġġa’ ġo ossarju.

  F’pajjiżi oħra fadal numru ta’ postijiet bħal dawn li għadhom intatti sal-lum u fihom imorru għadd kbir ta’ turisti. Waħda mill-aktar magħrufa hija l-kripta li tinsab maġenb il-Knisja ta’ Santa Maria della Pace f’Palermo. F’din il-kripta li tħaffret madwar 500 sena ilu, tpoġġew l-iġsma mmuffikati ta’ bosta persuni li llum huma mqassmin f’diversi kategoriji bħal: familji, xebbiet, trabi, kleru u uffiċċjali. Ħafna minnhom huma lebsin l-aħjar ilbies u jiġbdu ħafna l-għajn imma probabbilment l-aktar mummja mfittxija mill-viżitaturi hija dik ta’ Rosalia Lombardo; tifla ta’ sentejn li mietet fl-1920. Isejjħulha “La bella addormentata” peress li ġisimha wara dawn is-snin kollha baqa’ perfett daqs li kieku għadha tieħu n-nifs.

  Kripta oħra simili tinsab fil-Knisja ta’ Santa Maria della Concezione f’Ruma. Saret fl-istess żminijiet u fiha jinsabu l-fdalijiet ta’ 4000 patri li ndifnu bejn l-1500 u l-1870. Il-ħitan tal-kripta huma kollha miżgħuda bl-għadam uman u jistrieħu magħhom hemm ukoll xi patrijiet immumifikati.

  Post ieħor famuż u mfittex minn bosta turisti li jinteressaw ruħhom f’dawn il-lokalitajiet huwa l-ossarju ta’ Sedlec fir-Repubblika Ċeka. Dan jiġbor fih daqs 70,000 skeletru li l-għadam tagħhom iżejjen il-lok b’mod tassew artistiku. Jingħad li ndifnu tant nies f’dan il-post minħabba d-devozzjoni li nħolqot wara li l-Abbati Enriku ta’ Ċisterċensi għamel żjara fl-Art Imqaddsa, ġab miegħu ponn trab minn fuq il-Golgotha u xerrdu fuq iċ-ċimiterju ta’ l-Abbazija. Dan l-ossarju huwa mpressjonanti ferm speċjalment minħabba li anki l-ornamenti bħal-linef u l-armi tal-familji huma kollha kemm huma maħduma mill-għadam uman.”

  Il-lista li ġab miegħu Eman kienet ferm itwal. Spikka l-fatt illi f’uħud minn dawn il-postijiet wieħed isib frażijiet bħal “Dan l-għadam tagħna. Tiegħek qed jistenna.” jew “Dak li inti int illum, xi darba konna aħna; dak li aħna aħna, xi darba għad tkun int.” Ovvjament Eman ġieli żar postijiet bħal dawn u għalhekk xtaqt inkun naf x’jidhirlu dwarhom?

  “Ma tridx tħares lejhom b’għajnejn moderni biss għax inkella tarahom makabri. Trid tiftakar li dan hu fenomenu li seħħ fil-Medju Evu fejn in-nies kellha kultura differenti peress li l-mewt kienet xi ħaġa ta’ kuljum u n-nies ma setgħetx ma tibnix kult madwarha.

  Fl-istess ħin, għalkemm nistqarr li l-użu tal-għadam uman għad-dekorazzjonijiet ta’ dawn il-postijiet hu eċċentriku, jirnexxieli xorta waħda nammira l-artistrija li dawn inħadmu biha. Għall-ewwel meta tisma’ l-frażi “kappella tal-għadam” jiġik f’moħħok ċimiterju u mewt. Imma meta tidħol f’dawn l-ossarji, l-kripti u l-kappelli u tara dak li l-bniedem kien kapaċi jagħmel b’sempliċi għadam uman, ma tistax ma tistagħġibx bis-sengħa użata għal dax-xogħol.

  Hemm min xorta waħda jsostni li postijiet hekk huma makabri filwaqt li oħrajn jgħidulek li huma artistiċi. Imma finalment naħseb li s-sinifikat tagħhom huwa wieħed spiritwali u li wara kollox dik kienet ir-raġuni prinċipali għala bdiet din l-użanza.”

  (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-27 ta’ Ġunju 2010 u ġie wkoll magħżul minn Din L-Art Ħelwa għall-premju Prix D’Honneur fil-kompetizzjoni tal-Wirt Kulturali Mibni tal-2010)

  Share on Facebook

  2010.06.27 / no responses / Category: Torca - Perspettivi

• IĊ-ĊIMITERJU B’GĦAJNEJN OĦRA

  Ara ġejja l-mewt għalik, biex tixwik, biex taqlik. Ara ġejja! Ara waslet! Din id-daqqa min tahielek?

  Din il-kantaliena konna ngħodduha b’logħba meta konna żgħar. L-inqas ħsieb fuq dak li konna qed ngħidu. Iżda hekk kif nikbru ftit u naraw u nifhmu xi tfisser il-mewt, din issir l-aktar oġġett mistkerraħ f’ħajjitna. Preferibilment lanqas naħsbu dwarha u wisq inqas insemmuha, daqs li kieku qatt mhi ser tasal.

  Daqshekk ieħor tista’ tgħid għad-dehra taċ-ċimiterji. Postijiet sinonimi mal-mewt, mat-tmiem, mal-firda. Uħud jaħilfu li ma jidħlux ġo ċimiterju, oħrajn lanqas biss iħarsu lejh ma jridu. Imma finalment in-nuqqas ta’ xi qarib tiegħek jew ta’ xi ħadd għal qalbek iwasslek biex tagħmel anki dak li ma tridx jew li qatt ma ħsibt li ser ikollok il-kuraġġ tagħmel.

  Dan l-aħħar dehru xi ritratti taċ-ċimiterju tal-Addolorata li qanqlu ħafna diskussjoni. Fl-istess ħin iżda tinduna illi ħafna min-nies ikunu jridu jaqtgħu fil-qasir dwar dan is-suġġett. Donnu kulħadd jipprova jmewwet il-mewt. Forsi bit-tama li jekk tħallieha bi kwietha, tinsik.

  “Il-mewt taħsibx fiha inti, ħalliha taħseb fik hi,” qalli l-ħabib tiegħi Eman. “Inti m’għandikx għalfejn taħseb fiha għax trid jew ma tridx hi ser taħseb fik żgur. M’għandikx dubju! Allura li toqgħod taħseb fil-mewt kollu ħela ta’ ħin.”

  Kliem minnu u għaqli imma jkexkxek fl-istess ħin l-aktar jekk tkun għaddej tippassiġġa f’xi ċimiterju. Mort għax stedinni hu.

  Bħal bosta minnkom, il-mewt tifxilni. Nippreferi ma naħsibx fuqha. Ma tagħmilx ħafna sens għalija. Insibha iebsa biex nifhem għala toħloq xi ħaġa u mbagħad magħha tassenjalha wkoll il-mewt. Għaldaqstant ċimiterju jqanqalni ferm. Dawk ir-ritratti ta’ bnedmin iħarsu lejja, jnikktuni. Kollha ħajjiet mitfija. Min ħabrek, min tgħażżen, min kien iffortunat, min le, min kien marradi, min b’saħħtu … finalment l-istess tmiem kien qed jistenniehom. Iva, nevita li nidħol f’ċimiterji jekk nista’. It-togħma tal-mewt fihom tinħass wisq.

  “Jiena nurik perspettiva differenti taċ-ċimiterju” qalli Eman. “Jien ma narax il-mewt fih. Anzi! Jiena nara t-trankwillità, is-silenzju, ix-xogħlijiet tal-arti, il-ħmieġ u l-abbandun.”

  Eman, żagħżugħ interessanti ferm. Għandu ħafna għal qalbu r-riċerka. Tieħu gost titkellem miegħu għax jinteressa ruħu fil-fond dwar diversi suġġetti. Iżda mbagħad għandu drawwa li għall-ewwel ixxukkjatni. Jehda jdur maċ-ċimiterji, l-aktar dak tal-Addolorata.

  Għala għandek drawwa daqshekk makabra u grotteska, staqsejtu?

  “Lili jinteressawni ħafna tipi ta’ affarijiet u dan wieħed minnhom. Ma naqbilx miegħek li din tiegħi hija drawwa grotteska. Darba staqsew din l-istess mistoqsija lill-artist u kittieb, illum mejjet, il-Kavallier Raphael Bonnici Cali’ li kien irrisponda illi għalih iċ-ċimiterji ma jirrapreżentawx dwejjaq. Anzi, iċ-ċimiterju tal-Addolorata b’mod partikolari, kien ixebbħu mal-isbaħ villa bl-aqwa xogħlijiet tal-arti. L-iskulturi li hemm maħduma fil-ġebla Maltija u fl-irħam huma biċċiet tal-arti mill-isbaħ u jistħoqqilhom ammirazzjoni.”

  Mit-tikmixa ta’ xufftejja, Eman intebaħ li ma tantx kien ikkonvinċini u għalhekk stedinni biex meta rrid immur dawra miegħu fiċ-ċimiterju tal-Addolorata ħalli jurini x’ried jgħid eżatt. “Mhux l-ewwel darba li nieħu lil xi nies li naf għal xi dawra maċ-ċimiterju. Naf l-oqbra b’għajnejja magħluqa. Uħud ġieli jistaqsuni nurihom il-qabar ta’ xi personaġġ magħruf u jiena neħodhom fil-post bil-qalb kollha.”

  Aċċettajt! Jiena sfida nikolha. Malli wasalna mill-ewwel intbaħt illi għal Eman dan il-post għandu tifsira differenti. Iġib ruħu daqs li kieku qiegħed fi kwalunkwe post ieħor komuni. Ma flaħtx ma nistaqsihx…

  Għaliex tiġi hawn? Xi tħoss meta tidħol hawnhekk? Meta tara dawn l-oqbra madwarek x’effett jagħmlulek?

  “Ma jagħmluli l-ebda effett,” weġibni. “Il-mewt ma timpressjonanix. Jiena cold-blooded bħall-vampiri…”

  M’hawnx għalina! Bdejna bit-tajjeb. Bi kliemu aktar tregħixt. Hu nduna u daħak, “Jiena ġebel biss nara. Ġebel, xogħlijiet ta’ arti u stejjer ta’ nies. Niġi hawn b’rispett. Għall-bidu, meta kont żgħir, kont niġi hawn biss għal xi funeral. Id-drawwa li nżuru aktar sikwit bdiet meta mietet iz-zija ta’ nannti. Kienet sorju missjunarja li għexet ħajja ta’ tbatija kbira imma fl-istess ħin kellha ħajja interessanti immens. Għamlet ħamsin sena tgħix fil-Ġappun u l-Korea. Kienet Hiroshima waqt il-gwerra u ħarġilha ħafna mard minħabba r-raġġi li għaddiet minnhom. Kienet il-Korea fi żmien l-invażjoni tal-Korea ta’ Fuq. Kienet tidħol ġo rħula u ma ssib xejn. Kullimkien maħruq u mbagħad tilmaħ munzell ta’ tfal għarwenin, kollha maħruqa fuq xulxin. Rat ħafna ma’ wiċċha u batiet iżda mbagħad mietet fl-irqad hawn Malta u wara li dfinniha bqajt inżur qabarha u mbagħad inżur tal-oħrajn.”

  Taf kif beda hawnhekk?

  “Iċ-ċimiterju tal-Addolorata ġie mibni fuq l-għolja magħrufa bħala tal-Ħorr għall-ħabta tal-1862. L-arkitett tiegħu kien il-Kavallier Emanuele Luigi Galizia. Ix-xogħol dam sejjer sebgħa snin sħaħ taħt id-direzzjoni tal-Perit tal-Gvern Mikiel Busuttil. Ġie mbierek u kkonsagrat fl-1869 iżda għall-ewwel ħadd ma ried jidfen fih.

  F’dawk iż-żminijiet kienet għadha teżisti d-drawwa li n-nies jidfnu lill-egħżież tagħhom fil-knejjes jew min kien ikollu, fiċ-ċimiterju tal-belt jew raħal tiegħu. Iżda ġara illi fl-1863 il-gvern ippubblika liġi li kienet tipprojbixxi d-dfin fil-knejjes tal-ibliet. Fis-sena ta’ wara din il-liġi ġiet estiża wkoll għal kwalunkwe lok fil-limiti tal-Belt Valletta, il-Furjana, il-Birgu, l-Isla u Bormla. Fl-istess sena il-Vigarju Ġenerali Mons. Carmelo Scicluna ntbagħat mill-Isqof Pace Forno biex ibierek iċ-ċimiterju. Madanakollu l-fehma tan-nies mhux la kemm iddawwarha.

  Hawn Malta minn dejjem kien jeżisti kult qawwi tal-mewt u r-reliġjon tagħna jkompli jsaħħu. Jitlob rispett lejn il-mejjet; li nagħmlulu quddiesa, li nidfnuh u li nitolbu għalih. Iċ-ċimiterju u l-ġisem tal-mejjet huma meqjusa bħala sagri. Affarijiet tal-mejjet nikkonsidrawhom bħala relikwa. Nilbsu l-vistu u nibnu l-isbaħ monumenti fiċ-ċimiterji tagħna. Kienet diffiċli biex tikkonvinċi n-nies tibdel drawwietha. Hekk jew hekk l-Addolorata kienet imbiegħda wisq minn bosta postijiet u żjara lill-qraba kienet ser tkun diffikultuża.

  Iżda ġara illi fit-22 ta’ Jannar 1872, mietet Anna Magro, armla u tallaba mwielda n-Naxxar u li kienet toqgħod il-Mosta. L-anzjana ta’ 64 sena mietet fl-isptar ġenerali ta’ Malta u peress li ma kellha lil ħadd, hi ndifnet fiċ-ċimiterju tal-Addolorata. Kienet l-ewwel waħda li ndifnet hemm.

  Xi ftit taż-żmien wara, il-Bormliżi ftehmu biex jibdew jidfnu l-mejtin tagħhom f’dan il-post u hekk sar. Fil-fatt fuq in-naħa t’isfel taċ-ċimiterju, issib għadd ta’ oqbra tal-Bormliżi. Huwa nteressanti li wieħed isemmi ġrajja li donnha li llum intesiet…. F’dawk iż-żminijiet, bħala gratitudni għall-ko-operazzjoni tal-Bormliżi f’dan il-proġett, skont il-Kanonku u riċerkatur, Dun Giuseppe Bonello, meta n-nies ta’ Bormla aċċettaw li jkunu l-ewwel nies li jidfnu n-nies tagħhom hawnhekk, inħarġilhom digriet li għadu japplika sal-lum li kien jgħid illi l-Bormliżi għandhom il-privileġġ illi jdaħħlu lill-mejjet tagħhom fil-Kappella tad-Duluri li hawn fiċ-ċimiterju sabiex jgħidu l-aħħar talb qabel id-dfin. Iżda illum naħseb illi dan id-digriet intesa għax għaddew bosta snin u qatt aktar ma użah, sa fejn naf jien.

  Bil-mod il-mod imbagħad id-drawwa li jidfnu f’dan il-post bdiet tindara.”

  Ftit ftit bdejna deħlin il-ġewwa…

  “Ara. Dawn huma oqbra tas-suldati li  kienu fil-commonwealth u li mietu hawn Malta waqt il-gwerra. Innota kif kull wieħed minnhom għandu qabar għalih waħdu. Ħela meta llum rari jiġi jżurhom xi ħadd u meta hawn talba tant kbira għall-oqbra.”

  “Trid nurik aktar ħela?” staqsini. Matul triqitna ġibidli l-attenzjoni lejn diversi oqbra illi kien jidher biċ-ċar li ħadd m’għadu jieħu ħsiebhom. L-aħħar dfin li sar fihom kien snin twal ilu u jidher li qatt ma ntmessu minn dak iż-żmien ‘l hawn. Min-naħa l-oħra kien hemm ċertu oqbra li għalkemm kienu jidhru li ilhom hemm, il-ġebla tagħhom ma kinetx mimsusa, qishom qatt ma ntużaw. F’postijiet oħra, kien hemm irqajja vojta kollha ħaxix u fjuri. Lanqas xorok biss ma kien hemm. Eman qalli li jista’ jkun li dawn kienu xi partijiet li ntlaqtu bil-gwerra.

  “Dan l-aħħar il-gvern kien qed isemmi li ser jagħti oqbra ġodda. Imma jaħasra dak kollu ħela. Jekk ser nibqgħu nibnu fih, dan iċ-ċimiterju ser jasal sa Santa Luċija. Jien għandi suġġeriment ieħor – nużaw dawk l-oqbra li llum jinsabu abbandunati.

  Kieku jien nagħmel Family Plan ta’ kull qabar li hawn fiċ-ċimiterju. Ħaddiema hawn kemm trid li jistgħu jgħinu f’dan il-proġett. Kull min għandu qabar hawn, jintalab jikkonferma li l-qabar hu tiegħu sa ċertu data partikolari. L-oqbra l-oħra, dawk li huma abbandunati, għax il-linja ta’ dik il-familja mietet kollha, għandhom jiġu mibjugħa bi prezz speċjali lil dawk li għandhom bżonn qabar għall-familja tagħhom. Ma’ dan il-kuntratt ta’ bejgħ, nagħmel ukoll numru ta’ kundizzjonijiet fosthom illi dan il-qabar jibqa’ jappartjeni wkoll lis-sidien oriġinali. Il-fdalijiet tagħhom għandhom jitpoġġew fil-qiegħ tal-istess qabar u jiġu ssiġillati b’sodda tal-konsos biex la jitħalltu u wisq anqas jintmessu. Is-sid il-ġdid ikun ukoll marbut li jieħu ħsieb l-irħam jew il-monument li jsib fuq dan il-qabar. Kulħadd jaf x’jiġri inkella – l-ewwel naċċettaw il-kundizzjonijiet u mbagħad l-affarijiet tas-sidien ta’ qabel jisparixxu. Bi pjan bħal dan, kieku jintlaqtu żewġ għasafar b’ġebla waħda. L-ewwel nett ma jkollnix għalfejn inkabbru ċimiterju li diġà huwa kbir ħafna. It-tieni, dawn l-oqbra ma jibqgħux abbandunati u tingħata aktar dinjità lill-mejtin tagħhom.”

  Il-kundizzjoni taċ-ċimiterju tal-Addolorata tbikkik. Mogħdijiet mfarrka u maqlugħa, bosta minnhom minħabba l-friegħi kbar tas-siġar li jdawwru l-inħawi. Ħaxix ħażin ħiereġ minn kullimkien. Oqbra u kappelli mifqugħa. Saħansitra f’post minnhom sibna siġra mwaqqgħa fuq numru ta’ oqbra li apparti li kienet tkerrah u qed tagħmel il-ħsara, kienet f’nofs il-passaġġ li trid tgħaddi minnu. Funtana b’arkitettura mill-isbaħ kienet mimlija bl-ilma qiegħed. Il-ħmieġ u t-telqa evidenti kull fejn tmur. Abbandun totali.

  “Ara dawk in-nies x’jaqalgħu l-ħaxix ħażin minn fuq il-qabar ta’ qrabathom,” qalli Eman. “Mhux għarukaża din? Mhux tal-mistħija? Anzi ejja ħa tara dan,” qalli filwaqt li ħadni ħdejn taraġ mikul waħda u sew. “Spjegali naqra kif ser jgħaddu b’tebut minn fuq dan. Ara veru ma nafx kif ma ndaħħkux waqt id-dfin aħna! Dawn mhux kundizzjonijiet xierqa kemm għal min jaħdem hawn u wisq anqas għall-qraba tal-mejta li biżżejjed ikunu mnikkta.”

  Ħasra! Għax dan iċ-ċimiterju huwa magħruf bħala wieħed mill-isbaħ fid-dinja proprju minħabba t-tqassim meqjus tiegħu u anki għax-xogħlijiet artistiċi li fih. Eman dawwarni maċ-ċimiterju daqs li kieku kien f’daru. Bqajt skantata b’ċertu monumenti li rajt. Ftit ftit bdejt nara b’għajnejh u għal xi mumenti irnexxieli ninsa li qegħdha f’post il-mejtin u jkolli nammetti li bdejt nieħu gost indur hemm ġew.

  L-aktar monument li laqgħatni għandu storja ħelwa ħafna miegħu u jmur lura għall-1904…

  “Dan qabar ta’ negozjant Taljan u ġie maħdum f’funderija f’Ruma,” spjegali Eman. “Kien jismu Attilio Micari u kellu ommu anzjana ħafna tgħix Malta. Darba minnhom ġie lura għall-għarrieda u ommu Giovanna tant ferħet bih li mietet f’idejh. L-iben tant ħassha l-mewt tagħha li bnielha dan il-qabar imponenti b’rispett lejha. Innota l-ġmiel tad-dettalji mirquma: is-siġġu, l-imħadda, il-ħwejjeġ, il-fattizzi. Hu miet fl-1915 u ndifen hawn magħha. Iżda dan il-qabar jixhed ukoll storja oħra. Ara d-daqqiet li fih. Dawk toqob kkawżati mix-xrapnel għax daċ-ċimiterju ġieli ntlaqat waqt il-gwerra. Sfortunatament illum huwa abbandunat għal kollox.”

  Impressjonanti u mill-isbaħ. Inti u tħares lejhom, omm u iben mgħannqin f’tgħanniqa eterna, jagħtuk l-impressjoni li imħabbithom saħansitra rebħet fuq il-mewt u ma tantx trid wisq biex timmaġinahom ħajjin hemm quddiemek.

  F’mumenti hekk tapprezza s-serenità u l-ħemda tal-post. Jirnexxielek tibda tinnota is-sema kaħlana, il-fjuri u s-siġar u l-agħsafar jgħannu fil-friegħi tagħhom.

  “Dan il-post huwa sagru u jixraqlu r-rispett u l-kura. Hija għarukaża kif tiġi hawn u ssib dan l-abbandun kollu. Ilni niġi hawn is-snin u ftit li xejn nara xi tibdil. Il-post minsi għal kollox. Dawn il-monumenti li urejtek huma xogħlijiet imprezzabbli. Uħud minnhom qed jittieklu minħabba l-elementi u ż-żmien li għadda minn fuqhom. Jekk ser jibqgħu jitħallew għal rieħhom, il-ħsara li ser issirilhom ser tkun irreparabbli. Għaliex f’dan il-pajjiż ma nafu napprezzaw xejn? Mhux talli, niftaħru b’li ser isir ġdid u nitilqu dak li diġà hawn. Ħela, nuqqas ta’ ppjanar u mmaniġġjar ħażin tal-ħaddiema. Messu hawnhekk jintefgħu erbgħa min-nies li xogħolhom ikun il-manteniment tal-post. Biex ma nsemmux ir-restawraturi li huma meħtieġa.”

  Domna ħafna nduru madwar dan iċ-ċimiterju li donnu m’għandu l-ebda tarf. Aktar ma beda jgħaddi l-ħin, aktar bdejt inħossni qed nifhem x’jiġbed lil dan iż-żagħżugħ lejn dan il-post. Mhux il-mewt imma l-preżenza tal-arti u tal-arkitettura li jżommu ħajja l-memorja ta’ min ikun ħadimhom u ta’ dawk li l-arti tkun qed tirrapreżenta. U fuq kollox l-istorja tan-nies li jinsabu hemm.

  “Jiena nammira ħafna l-bniedem li ħadem fis-silenzju u b’sagrifiċċju imma imbagħad illum huwa minsi. Għalhekk nieħu pjaċir nintroduċi dan il-post lil nies oħra… biex nibqa’ nfakkarhom. Qed tifhem għala niġi hawn issa?” qalli Eman bi tbissima hekk kif bdejna ħerġin mill-kanċell il-barra. “Dik kienet biss togħma żgħira tal-post. Meta trid, nerġgħu niġu u nurik aktar.”

  Din id-darba ma nħsadtx. It-togħma tal-mewt għal dan il-post kienet marret. Tiskanta kemm il-perspettiva ta’ bniedem ieħor kapaċi tiftaħlek bibien li forsi inti b’forza tkun qed iżżomm magħluqa.

  Forsi anki min suppost qed jieħu ħsieb dan il-lok qed jagħmel l-istess. Forsi hu ż-żmien li anki hu jiftaħ għajnejh…

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-24 ta’ Mejju 2009 u ġie wkoll magħżul minn Din l-Art Ħelwa biex jiġi ppremjat bil-ġieħ ta’ Prix D’Honneur fil-kompetizzjoni ta’ kitba dwar il-wirt kulturali mibni fl-2009)

  Share on Facebook

  2009.05.24 / no responses / Category: Torca - Perspettivi

• A MATTER OF FATE
• MALTA’S PREHISTORIC TREASURES
• THE MAGIC IS IN THE DETAIL
• THE SELLING GAME
• NEVER FORGOTTEN
• Ġrajjiet mhux mitmuma – 35 sena mit-Traġedja tal-Patrol Boat C23
• AN UNEXPECTED VISIT
• THE SISTERS OF THE CRIB

• Pauline Harkins on Novella – Li kieku stajt!
• admin on IL-KARNIVAL TRAĠIKU TAL-1823
• Albert on IL-KARNIVAL TRAĠIKU TAL-1823
• Martin Ratcliffe on Love in the time of war
• admin on 24 SENA ILU: IT-TRAĠEDJA TAL-PATROL BOAT C23