Posts Tagged ‘Imdina’

  • L-EQDEM PRESEPJU MALTI

    Dan l-aħħar ir-raġel qed jgħid li qed jinkwieta… peress li spiss sirt insib ruħi nħuf f’xi monasteru jew ieħor! Iżda xi tridni nagħmel jekk f’dawn il-binjiet li sa ftit ilu kont Il-grotta tal-presepju tal-Imdinainħares lejhom b’tant formalità, qed niltaqa’ ma’ nies interessanti ferm li jilqgħuni b’idejhom miftuħa? Min-naħa l-oħra, permezz ta’ dawn il-mawriet, qed nirrealizza kemm teżori uniċi jinsabu għas-satra u l-kenn ta’ dawn il-postijiet. U bħala kittieba, inħoss id-dmir li nibqa’ nfittex sabiex naqsam magħkom dawn l-iskoperti żgħar tiegħi.

    Did-darba l-għatx għat-tagħrif ħadni fil-qalba tal-Imdina, ġewwa l-monasteru ta’ San Pietru fejn jabitaw is-Sorijiet Benedittini tal-Klawsura. Kont ilni sena sħiħa nixxennaq biex nidħol f’dan il-post minħabba li sirt naf li hemm ġew kien hemm l-eqdem presepju eżistenti fil-gżejjer Maltin. Finalment, proprju f’dawn il-ġranet tal-Milied, irnexxieli niftiehem mal-Badessa Sr. Maria Adeodata Testaferrata de Noto OSB biex inżur dan il-presepju. Barra minn hekk, hi laqqgħatni ma’ Joseph Flask, kittieb u riċerkatur ferventi tal-ħajja u l-istorja ta’ din l-Ordni Benedittina sabiex ikun jista’ jipprovdini b’aktar tagħrif dwar il-presepju nnifsu.

    Qabel imxejna għall-presepju, Joseph beda jinfurmani ftit dwar l-Istorja tal-Monasteru.

    “L-oriġini ta’ dal-monasteru tmur lura għall-1414 meta l-patrijiet Benedittini  ta’ San Niccolo’ l’Arena ingħataw dar bħala donazzjoni. Dawn il-patrijiet kienuIt-triq għall-monasteru magħrufa sewwa fl-Imdina u matul is-snin huma rnexxielhom jakkwistaw numru ta’ proprjetà oħra li kienu jinfdu f’xulxin, fl-inħawi tal-kappella ċkejkna li kienet iddedikata lil San Pietru. Fl-1418 dan il-bini nbidel fi sptar għall-patrijiet morda jew anzjani imma meta fl-1427 dawn il-patrijiet iddeċidew li jħallu l-pajjiż, in-nobbli tal-Imdina wrew ix-xewqa li l-bini jinbidel f’monasteru għas-Sorijiet Benedittini tal-Klawsura. Għalhekk huma xtraw il-proprjetà kollha li kellhom il-patrijiet u fl-1430 ġiet stabbilita l-ewwel komunità femminili reliġjuża f’Malta. Il-grupp tas-Sorijiet Benedittini beda jitkattar ġmielu hekk kif bosta xebbiet minn familji nobbli bdew jingħaqdu ma’ dil-komunità. Dawn ix-xebbiet ġabu magħhom ġid kbir u ftit ftit il-monasteru ssawwar f’dak li nsibu llum.”

    Ħriġna f’wieħed mill-kurituri prinċipali u issa stajt nammira l-ġmiel arkitettoniku tal-post. Kont qed inħossni tassew kurjuża biex nara l-presepju L-eqdem presepju Maltiimma sadanittant, aħna u mexjin lejn il-qalba tal-monasteru, għajnejja ntlew bid-dettalji rfinati li kien mogħni bihom dal-bini. Kont tassew konxja illi hemm ġew mhux la kemm ħa toqgħod dieħla u ħierġa u allura xtaqt nieħu miegħi kemm jista’ jkun memorji. Finalment wasalna quddiem il-presepju u stennejt sakemm il-Badessa u Joseph neħħew il-purtieri u fetħu t-twejqiet tal-ħġieġ kbar li kienu qed jostruh.

    “Mhux magħruf preċiżament kemm għandu żmien dan il-presepju u naturalment lanqas ma nafu min kien dak li ħadmu oriġinarjament. Żgur li kien diġa’ jeżisti fis-Seklu XVIII fi żmien l-Isqof ta’ Malta Fra Paolo Alpheran de Bussan (1728-1758) hekk kif jidher minn tagħrif li sibt, fejn dan l-Isqof reġa’ ġedded l-indulġenza ta’ 40 jum li kellu fuqu l-presepju lil kull min fil-lejl tal-Milied jieqaf quddiemu u jgħid Missierna, Sliema u Glorja. L-indulġenza, bl-istess kundizzjonijiet kienet reġgħet iġġeddedt  u anki miżjuda għal 200 Jum, minn Mons. Mikiel Gonzi, Arċisqof ta’ Malta fit-22 ta’ Lulju 1958.

    Barra minn hekk, minn xi kitbiet li jidhru fuq in-naħa ta’ wara tal-presepju jirriżulta li dan kien ġie restawrat iktar minn darba. L-Restawrazzjoni tal-1846ewwel restawratur aktarx ħalla ffirmat ismu bl-inizzjali G.B.G u d-data 1826 fuq ġenb minnhom ta’ kastell. Fuq il-ġenb l-ieħor dan kiteb ukoll l-ittri A.M.G.V.S. li jfissru ‘Ad Majorem Gloriam Verbi Sancti’ – Għall-akbar ġieħ tal-Iben Imqaddes t’Alla. Fl-1846 il-presepju ġie mkabbar aktar fuq in-naħa tal-lemin u dan jidher ċar minn sinjali evidenti ħafna. Min għamel dar-restawr, bħal ta’ qablu, ħalla l-inizzjali G.G. Imbagħad fl-1977 ċertu Giuseppe Sammut għamel xi rtokki fuqu li maġġorment kienu jikkonsistu fil-pittura tax-xenarju li qed naraw fuq wara.”

    Joseph fetaħli n-naħa ta’ wara tal-presepju u hemmhekk ilmaħt dawn il-firem imħażża b’żebgħa ħamra. Ħassejtni daqs li kieku kont qed inħares fuq il-passat tiegħu u nistqarr Restawrazzjonijiet tal-1826 u tal-1977magħkom li bdejt ninkedd kif fi żminijiet oħra ma kellhomx ħabta jħallu aktar dettalji speċifiċi. Meta tkun tapprezza dawn l-affarijiet, kważi kważi tħosshom li jixtiequ jkellmuk imma ma jistgħux. Il-preżenza tagħhom donnha tipprovokak biex tiskopri aktar evidenza u dak is-sens ta’ impotenza fik jifilġek. Wara li ħadt xi ritratti, erġajna mxejna len in-naħa ta’ quddiem tiegħu.

    “Il-presepju hu maħdum mill-kartapesta u mill-ixkejjer. In-naħa tax-xellug tiegħu, fejn hemm il-grotta, hija l-aktar parti antika u daqstant ieħor il-pasturi li nsibu hemm.

    Issa għandek tinnota illi dan il-presepju għandu partikolarità interessanti ħafna għax għall-kuntrarju ta’ dak li ssib fi presepji oħra, hawnhekk il-pasturi maPasturi differenti jaqblux bejniethom. Min magħmul ċkejken, min hu akbar, min bi stil, min b’ieħor. Ir-raġuni ta’ dan kollu hija illi dawn il-pasturi żieduhom is-sorijiet infushom matul is-snin. Dak iż-żmien kien hemm id-drawwa li jirregalaw il-pasturi fi żmien il-Milied u għalhekk, hekk kif xi soru kienet taqla’ wieħed, kienet tmur tħaffef issiblu post adattat fil-presepju. Iżda f’xi mumenti, mhux il-pasturi tal-Milied biss sabu ruħhom inklużi mal-popolazzjoni t’hemm ġew. Ħares sewwa fil-fond lejn il-ġenb ta’ dik id-dar. Qed taraha dik l-istatwa klassika Griega moħbija ħdejn il-kantuniera? Dik waħda minnhom!”

    Iva! Hekk kien. Tbissimt. Minn quddiem għajnejja għaddiet bħal leħħa x-xena ta’ soru minnhom li minn hemm u minn hawn irnexxielha tħalli proprju lil dik l-istatwaL-istatwa klassika hemmhekk. Issa stajt nara dan il-presepju minn perspettiva oħra u dlonk daħal ftit aktar f’qalbi. Għax allura fhimt li hemmhekk, f’dik ir-rokna mdaqqsa tal-monasteru, kien hemm aktar minn sempliċi presepju antik. Infatti kien hemm ukoll il-memorji personali ta’ numru kbir ta’ sorijiet li qattgħu ħajjithom jgħixu hemm. U waħda minn dawn ma kienet ħadd għajr il-Beata Maria Adeodata Pisani OSB.

    “Fis-16 ta’ Lulju 1828 hija daħlet bħala postulanta f’dan il-monasteru u għexet hawn għal diversi snin fejn fostom serviet anki bħala Badessa. Dan il-presepju kien għal qalbha ħafna u kellha devozzjoni kbira lejh. Xhieda ta’ dan hija s-sensiela ‘Fioretti in onore del Divino Bambino Gesù’  li tikkonsisti f’21 fjurett li hija kitbet meta ġiet ispirata minn dix-xena tat-twelid ta’ Ġesù Bambin.  Oriġinarjament il-fjuretti kienu miktuba bit-Taljan imma biex ikunu aktar aċċessibbli għall-pubbliku, jiena ttraduċejthom għall-Malti taħt it-titlu ‘Il-Fjuretti tal-Milied’. Speċjalment tul in-Novena tal-Milied, il-Beata Maria Adeodata Pisani kienet tħobb tiġbor lil ħutha s-sorijiet quddiem dan il-presepju sabiex joqogħdu jitolbu u jimmeditaw quddiemu. Il-Beata mietet proprju f’dal-monasteru fl-età ta’ 48 sena, fil-25 ta’ Frar 1855.”

    B’sorpriża kbira, hekk kif konna qed induru mal-presepju, Joseph intebaħ b’firma oħra li qatt ma kien ra qabel! Kienet tinsab fuq in-naħa ta’ waraInizzjali skoperti ġodda ta’ bini li hemm fil-parti ta’ quddiem tal-presepju. Bi tbatija, daħħalna l-kamera biex nifhmu x’kien hemm miktub. Ir-ritratt żvela tħarbixa b’żebgħa ħamra li kienet iġġib l-inizzjali G.G. u oħrajn inqas ċari, aktarx G.I. Evidentement il-presepju għandu ħafna aktar x’jgħidilna… Il-Badessa preżenti qaltli illi f’lejlet il-Milied is-sorijiet żammew id-drawwa tradizzjonali li jagħmlu purċissjoni madwar il-monasteru li tispiċċa quddiem dan il-presepju fejn imbagħad jitqiegħed l-inċens u jsir xi talb u kant.

    “Presepju bħal dan għandu valur storiku qawwi imma fih ukoll sinifikat purament spiritwali. Għax għalkemm dawn is-sorijiet qed jgħixu fil-klawsura u kif ngħidu huma maqtugħin mill-ħajja tad-dinja, però huma qegħdin jgħixu f’dinja. Għaldaqstant bħal bnedmin l-oħra kollha għandhom bżonn dik ix-xi ħaġa materjali u tanġibbli li tgħinhom jifhmu l-importanza ta’ dan il-misteru tat-twelid ta’ Ġesù Bambin fid-dinja.”

    Wara li ħadt xi ritratti tiegħu u tajtu l-aħħar titwila, il-presepju reġa’ ngħalaq f’postu u nsatar mill-ġdid. Sellimna lil xulxin u l-bieb il-kbirPasturi antiki fil-presepju tal-Imdina tal-monasteru ngħalaq warajja. Bqajt wieqfa fuq il-bankina għal ftit tal-ħin. In-nies, ħafna minnhom turisti, kienu għaddejjin iħaffu mit-triq ta’ quddiem dal-bini silenzjuż sabiex ifittxu jaraw is-soliti attrazzjonijiet. Min-naħa tiegħi, kont qed inħossni qisni għadni kif qomt minn xi ħolma u biex naċċerta ruħi ttawwalt malajr lejn ir-ritratti li kont għadni kif ġbidt bil-kamera. Imma hemm kienu! Ma kontx ħlomt. Għalhekk iddeċidejt li ma nitlifx aktar ħin u ħaffift lejn il-karozza biex infittex inniżżel ħsibijieti sakemm kienu għadhom friski. Ma ridt inħallilkhom xejn barra minn din l-esperjenza tant unika.

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-26 ta’ Diċembru 2010)

    2010.12.26 / no responses / Category: Torca - Perspettivi

  • THE NATIVITY IN MINIATURE

    When the last month of the year steals its way into our hearts, we find ourselves in a world of light, colours, dreams, hopes and Christmas… and nothing symbolises theNativity Scene - Close up Christmas spirit better than the nativity scene captured in a traditional crib. Fiona Vella went in search of two remarkable examples of this long-standing Maltese tradition.

    As December comes round, out come the boxes  loaded with colourful accessories and delights which were stored away the previous year: a disassembled Christmas tree, some intricate ornaments and a few old cherished cards.

    Yet nothing compares to the allure of a precious crib with its little figurines and the statuette of baby Jesus which needs to be warmed up with Ġulbiena, at least in a country with a strong Christian Road to the monasterytradition like Malta. The annual ritual of setting up the crib is fascinating, but what is this enigmatic fascination which draws us each year to recreate this nativity scene?  To unearth this riddle I decided to go back to our roots, seeking out two beautiful antique treasures which lie within our intriguing island.

    MDINA

    The first gem is situated deep in the heart of the medieval town of Mdina, shielded in the core of St Peter’s Monastery, the domicile of the Benedictine Cloistered Nuns.

    With the aid of Joseph Flask, a diligent writer about the life and history of the Benedictine Monastic Order, I was allowed to meet the Rev. Mother Abbess Sr. Maria Adeodata Testaferrata de Noto OSB who received me warmly and invited me to view the oldest known static crib in Malta.

    The monastery itself is a magnificent historic and architectural site, dating back to the 15th century. Nevertheless the experience of stepping inside a location which is customarily prohibited to The Mdina Criboutsiders’ eyes took that sense of magnificence one step further.

    Up the stairs and along the innermost corridors, lying dormant behind a wide glass case and heavy curtains was my ‘prize’, and I was overwhelmed with emotion as I beheld this rarely seen fine example of one of the highest Maltese traditions.

    No one knows who was its original creator or when it was built, but probably the crib’s first restoration took place in 1826, as the earliest painted signature G.B.GNew discovered initials indicates. A similar unspecified restorer enlarged the crib in 1846 and left a simple mark of G.G. A final revamp dates back to 1977, this time clearly signed by Giuseppe Sammut who painted and added the crib’s scenery.

    Incredibly, while we were exploring the crib, we chanced upon another signature which Joseph had never noticed before – a coarse reddish scribbling bearing the initials G.G and a not so clear G.I. Evidently the crib seems to hold even more challenges and clues for devotees to decipher.

    The crib is embedded with personal memories of several people. In fact, a closer glimpse at its figurines lying around theDifferent figurines unrefined landscape made of glued old sacks and newspapers, reveals that oddly most of the figures do not match each other, either in style, age or even size!  This effect was initiated by the nuns themselves when they resolved to bestow the original crib’s population with every relative statuette that came in their possession! Amusingly, more intense exploration discloses even extraneous insertions; such as the Greek classic statuette and an irrelevant building situated at the back. Peculiar as it might seem, this reality exudes a tender feeling as one realizes that the crib actually encompasses the love and memories of each nun that lived with it.

    The crib is in fact of somewhat crucial help to the cloistered nuns, helping them to evoke theColourful old figurine meaning behind the holy birth; a tangible item in a life withdrawn from the usual worldly pleasures, which constantly reminds them of the sweet joy of Christmas. Indeed, this very crib inspired the renowned short writings of the Blessed Maria Adeodata Pisani OSB who lived in the monastery for several years. And to this day, the crib continues to instigate the spirits of the other nuns when on Christmas Eve they celebrate a traditional procession which ends up in front of it.

    ŻEJTUN

    The other route to discovery led me to the quaint village of Żejtun, again to another convent but this time to see the oldest, large, Maltese mechanical crib, which dates back to 1945, a period whereinBishop Emmanuel Galea our island lay ravaged from the destruction of World War II. It was this devastation that inspired Mons. Emmanuel Galea to create a unique religious symbol as he saw that people desperately needed to rekindle their faith and hope of a better life.

    Together with his nephew Pawlu Pavia he devised a plan to build a large mechanical crib which could be motor-driven.Pawlu Pavia

    I found Pawlu, now 86,  residing in St Vincent De Paule’s residence. Despite his old age, he reconstructed the whole story with sharp clarity and also with a touch of melancholy.

    He remembers how some workers were brought in to build a platform made from random pieces of broken doors and windows. Moreover, three openings were cut in one of the room’s wall as the cribŻejtun crib had to represent three sections: what happened before the birth of Jesus Christ, the actual birth itself and what occurred thereafter.

    The fabrication of papier machè and the layout of the crib he made with the bishop, while he alone  was responsible for building the crib’s figurines from wood and iron wire. However the hardest taskThe presentation of Jesus in the temple was to find some ingenious way of motorizing the figurines’ movements and to actually interelate them at a time when resources were very few. Another difficulty was to surpass the dilemma of an unstable electric current. Incredibly he did all this by means of one single motor which he succeeded to find in a remote shop. Even more incredible is that after 65 years, the crib still functions with this same system!

    This journey also led me to Sister Pawlina Gauci, now 78,  who, together with the late Sr. Angela, had the responsibility of dressing the figures. Her three yearsSwor Pawlina Gauci missionary work in Persia (now Iran) aided her with good knowledge of the type of material to be used and one by one the figures were clothed with several samples of fabric which a number of shops had contributed.

    Both Pawlu and Sr. Pawlina recall the commotion that this crib raised when it was opened to the public for the first time during Christmas of 1947. Visitors came from all over Malta and there was such a big crowd that the police had to intervene to keep control of the situation!

    Now that Pawlu is retired, the crib passed into the care of his nephew Joseph Pavia,Joseph Pavia whose great dedication to it is no lesser than his uncle’s. In fact during the last years Joseph renovated the visitors’ room and included a very interesting documentary which recounts the whole story of this crib in five different languages.

    Remarkably, even this crib seems to bear the destiny to be associated with holiness as currently there is the process of the cause for canonization of its instigator, Mons. Emmanuel Galea.

    As I left the crib, I pondered about the dedication and devotion behind their creation. The endeavour, the ritual, the almost childish happiness to share a crib with others… all lead to an ancient dream Żejtun convent which St Francis of Assisi had foreseen a long time ago in the village of Greccio. For through its modesty, a crib reminds us that the spirit of Christmas is simple and that it is meant to reach out to our hearts and souls and bathe them in the joy of the birth of Jesus.

    (This article was published in FIRST magazine, Issue December 2010. FIRST magazine is delivered with The Malta Independent on Sunday)

    2010.12.16 / no responses / Category: Malta Independent on Sunday - First magazine

  • IR-RABAT TAĦT ATTAKK

    Dan l-aħħar sibt ruħi fil-Knisja tal-Mosta jew aħjar ir-Rotunda. Nistqarr li kont ilni s-snin ma nidħol hemm ġew  u għalhekk stajt nifli dan il-post b’għajnejn ġodda. Dak is-Ir-rotunda - Mostasaqaf grandjuż mogħni b’diżinn indurat u mżejjen b’żebgħa kaħlana ħallieni bla kliem u kelli npoġġi bil-qiegħda fuq siġġu biex nibqa’ nħares il-fuq lejh għax ma stajtx naqla’ għajnejja minn fuqu. F’moħħi ġera ħsieb – tgħid min fassal dak is-saqaf qatt basar li minn hemm għad tinfed bomba li tinżel qalb in-nies?Kont għadni qed nagħrbel din il-mistoqsija meta minn ħdejja għaddew xi turisti. Rajthom weħidhom mingħajr gwida u għalkemm taw titwila ħafifa ġol-knisja, kienu ser joħorġu mill-ġdid il-barra. Ma stajtx nirreżisti! Ħelu ħelu dħalt f’nofshom u rrakkuntajtilhom ftit mill-istorja tal-post sakemm daħħalthom fix-xibka tal-kurżità u f’għajnejhom rajt dik il-leħħa ta’ interess. Sellimtilhom u bi tbissima mqarrba ħriġt il-barra. Min kellu jgħidli li ftit tal-ġranet wara, ħaddieħor kien ser jagħmel hekk lili?

    “Qatt smajt li darba fir-Rabat, waqt l-aħħar gwerra dinjija, ġew evakwati 40,000 ruħ minn djarhom għal siegħa sħiħa minħabba bomba li kienet waqgħet fil-qrib?” staqsieni Paul Cilia, Rabti u studjuż fervent tal-Istorja tar-Rabat u l-Imdina.

    Din qatt ma kont smajtha u ovvjament ma kontx ser noqgħod bi kwieti qabel niskopriha kollha….

    “Ir-Rabat minn dejjem kien popolat ħafna kemm minħabba l-avviċinanza tiegħu lejn il-belt tal-Imdina u b’mod speċjali għan-numru ta’ għejjun ta’ ilma naturali li jiġri ġol-blat tal-inħawi.

    Iżda fit-tieni gwerra dinjija l-popolazzjoni tar-Rabat kibret ferm minħabba li telgħu numru kbir ta’ refuġjati minn irħula u bliet oħra. Tant hu hekk illi qabel il-gwerra, il-popolazzjoni Rabtija kienet tgħodd madwar 9000 persuna, filwaqt li bejn l-1939 u l-1945 din telgħet għal 48,000 ruħ!”

    Iċċassajt u kelli kurżità kbira fejn tpoġġew dan-nies kollha. Għaldaqstant, Paul, li llum għandu 78 sena, beda jirrakkuntali l-istorja kollha mill-bidu. Ġrajjiet dwar il-gwerraPaul Cilia ormaj smajt mhux ħażin imma dejjem kienu min-naħa t’isfel ta’ Malta. B’hekk issa stajt ngħaqqad parti oħra mit-taħbila u nifhem minn xhiex għaddew ir-Rabtin f’dak iż-żmien imqanqal ta’ Malta.

    “Kienet ilha tiġri l-kelma li Malta taf tinqabad fil-gwerra imma ħsibna li f’dak il-każ kien ser jiġri bħal dak li seħħ fl-Abbissinia, jiġifieri gwerra bil-gass. Infatti kienu tqassmu diversi maskri tal-gass madwar il-pajjiż kollu u kellhom ikunu proprju dal-maskri li jisirqulna lil ommna ħesrem!

    Niftakar li kienet qed tgħaddi l-ħwejjeġ tiegħi u tal-erbgħa ħuti l-oħra meta xi ħadd mill-ġirien kien ġie jħabbtilna u ħajjarha tmur tgħaġġel lejn l-iskola biex tiġbor il-maskri tal-gass peress li dak il-ħin ma kien hemm ħadd u kienet ser teħles malajr. Ommi telqet kollox minn idejha u qabdet u ħarġet fis-sirda. Ħadet ċmajra kbira u sfortunatament dak iż-żmien il-penisillin kien għadu qed jiġi żviluppat u ma kienx hawn kura. Ommi Josephine mietet tliet ijiem qabel ma l-Ġermanja invadiet il-Polonja, jiġifieri fis-6 ta’ Settembru 1939.”

    Iżda dik ma kellix tkun l-uniku membru tal-familja li Paul jitlef kaġun tal-gwerra…

    “Fid-9 ta’ Ġunju 1940 sar pellegrinaġġ bil-kurċifiss mirakoluż tal-kattidral għal fuq is-Saqqajja maġenb in-niċċa ta’ San Pawl bħala supplikazzjoni biex pajjiżna jinħeles mit-turufnament tal-gwerra. Madanakollu l-għada Mussolini ddikkjara gwerra u proprju mal-għabex tal-ġurnata ta’ wara, fil-11 ta’ Ġunju 1940, saru l-ewwel attakki fuq Malta.

    Waqt dan il-perjodu ta’ periklu kienet ħarġet ordni biex kif idoqq air-raid, kulħadd kellu jinġabar għall-kenn. U biex jaraw li kulħadd jobdi dan il-kmand kien ikun hemm il-wardens tal-ARP u l-pulizija li jekk jaqbduk tiġri barra waqt dawn il-mumenti kienu jarrestawk. Iżda mur fehemna ta’ tfal li konna!

    Infatti kif smajna d-daqq tas-sirena, minflok staħbajna, jiena li kelli 10 snin u ħija ż-żgħir ġrejna lejn is-Saqqajja u morna nistaħbaw taħt l-Imdina, proprjament fuq in-naħa ta’ wara ta’ Palazz Vilhena. Morna nistkennu taħt ħajt tas-sejjieħ u hemm insibu li ma konnix weħidna għax kien hemm raġel ieħor li kienet ġietu l-istess idea.

    Konna ħsibna li l-ewwel attakki kienu ser ikunu fuq l-ajruport jew fuq il-Belt u li allura ma kellnix għalfejn nibżgħu. Imma ħabta u sabta jinżlu tliet bombi fl-għelieqi ta’ taħt, kważi jmissu mal-korsa tat-tiġrija u l-ħoss ta’ dik it-tisfira tagħhom huma u neżlin minn ħdejna, kien xi ħaġa li qatt ma smajt bħalu qabel u qatt ma nsejtu. Ħija ż-żgħir twerwer u nfexx jibki kemm jiflaħ u dak ir-raġel li kien hemm ħdejna dlonk tah xi ftit flus biex jikkalmah għax beża’ li jsibuna l-pulizija hemm taħt u jispiċċa arrestat.

    Imma miskin ħija minn hemm kellu jgħaddi. Għax xi żmien wara kien għaddej fit-triq u waqgħu xi bombi viċin. Bix-xokk li ħa bħal tħassarlu demmu u baqa’ qatt ma ħa r-ruħ. Miet ta’ tmien snin u nofs.”

    Waqt rakkonti bħal dawn tintebaħ li l-vittmi tal-gwerra jkunu ħafna ikbar minn dawk li jissemmew fiċ-ċifri indikati. Paul kompla jfehemni kif ma’ l-ewwel attakk bdiet l-ewwel mewġa ħafifa ta’ refuġjati lejn ir-Rabat.

    “Dak iż-żmien ir-Rabat kien meqjus bħala post ta’ villeġġjatura u allura kien hawn ħafna djar tas-sajf vojta speċjalment fl-inħawi ta’ madwar il-kunvent ta’ San Duminku. Kienu djar kbar u mill-isbaħ, bosta minnhom ta’ familji magħrufa u s-sidien tagħhom mal-ewwel ħasbu biex jinġabru għall-kenn ġo fihom u magħhom tellgħu wkoll xi ħbieb.”

    Aktar ma l-gwerra bdiet tiħrax, in-nies iżjed bdiet tfittex il-protezzjoni tal-inħawi mwarrba tar-Rabat.

    “Kienu ilhom telgħin in-nies imma l-akbar mewġa ta’ refuġjati seħħet fl-1941 wara l-attakk fuq l-aircraft carrier Illustrious. Tant telgħu nies li kellhom joqogħdu taħt is-siġar tas-Saqqajja sakemm isibulhom xi post adegwat. Niftakar ċar illi t-trakkijiet mgħobbija bir-refuġjati u bil-ftit ħwejjeġ li tellgħu magħhom baqgħu ġejjin sa tard bil-lejl.

    Kawża t’hekk ħarġet ordni oħra, illi kull min kellu xi post fejn seta’ jdaħħal in-nies kellu jilqa’ lil xi familja għandu. Kien isir rapport jekk wieħed ma jikkoperax u kienet tindaħal il-pulizija.

    Mad-djar ta’ Triq il-Buskett, illum imsemmija għal George Borg Olivier, kien ikun hemm slaleb ħomor mal-koxox tal-biebien biex jindikaw kemm il-familja kienet qed tabita fihom. Ma’ ċertu djar kien hemm saħansitra sitt islaleb!

    Kull fejn setgħu jiddaħħlu n-nies beda jintuża għal dan il-għan. Djar kbar fl-Imdina li kienu vojta bħal Casa Depiro maġenb il-kattidral laqgħet fiha mal-180 refuġjat. Ġo kull klassi tal-iskejjel daħlu jgħixu erbgħa familji mifruda b’liżari mdendla għal daqsxejn tal-privatezza u l-istess ġara f’xi partijiet mill-Kunvent ta’ San Duminku.

    Ix-Xara Palace Hotel u l-Point De Vue Hotel ġew rekwiżizzjonati u fihom alloġġjaw il-piloti u n-nies tas-servizz li kienu qed joperaw mill-ajruport ta’ Ta’ Qali. Anki wħud mill-iskrivani tal-cash office tal-H.M. Dockyard sabu ruħhom jgħixu fil-Kunvent tal-Karmnu l-Imdina.

    Finalment sal-kmamar ċkejknin tal-bdiewa fl-għelieqi bdew jintużaw b’dan l-iskop u n-nies baqgħu ġejjin.”

    Dan l-influss qawwi ta’ nies beda joħloq il-biża’ tat-tixrid tal-mard u għalhekk kellhom jittieħdu xi prekawzjonijiet.

    “Grazzi għat-tabib Joseph Bugeja, għal Mrs De Trafford (li kienet tiġi oħt Mabel Strickland) u għal xi tobba, infermiera u sorijiet oħra ġiet organizzata infermerija u reception centre. Dawn kienu allokati fejn illum hemm il-Wignacourt Musuem u kull min kien jitla’ r-Rabat kien jintlaqa’ f’dal-post biex jiġi eżaminat. F’każ ta’ mard in-nies kienet tintbagħat l-isptar imma għal affarijiet żgħar oħra xi individwi kienu jinżammu fl-infermerija stess.”

    Naturalment beda jonqos ukoll l-ikel u biex titma’ lil dawk in-nies kollha ma kinetx ħaġa faċli.

    “Bdew jiskarsaw ħafna affarijiet fostom l-aktar is-sulfarini u l-pitrolju u mbagħad l-affarijiet tal-ikel. Biex tixtri xi ħaġa kollox bil-blackmarket. Ridt tara kif tagħmel u tħuf fl-għelieqi bit-tama li tagħraf lil xi ħadd li taf u jżerżaqlek xi ftit patata jew xi pastarda. Niftakar li mhux darba u tnejn li mort maz-zija fl-għelieqi għal dan il-għan għax sadanittant missieri kien iżżewweġ lil oħt ommi u din kienet qed trabbiena u tieħu ħsiebna daqs li kieku konna wliedha.

    Iżda biex tagħmel dan kont qed tilgħabha mal-ġustizzja għax kollox kellu jiġi razzjonat u ħadd ma kellu d-dritt jirranġa għal rasu. Għalhekk ħafna drabi kien ikun hemm pulizija apposta għassa fit-toroq Il-fuklarimwarrbin, jistennew lin-nies li jkunu ġejjin mill-kampanja biex jiċċekkjawhom. Mhux darba u tnejn li qabdu xi mara b’xi wiżintejn patata moħbija fil-pram u apparti li kienu jeħduhomlha kienu jġegħluha tikxef minn għand min ġabithom ħalli jmorru jfittxu biex jaraw x’għandu iktar.

    Infatti fil-bidu meta bdiet tinxtamm il-possibilità ta’ gwerra, xi negozjanti kienu ħasbu minn qabel biex jaħżnu d-dqiq u z-zokkor bit-tir li jagħmlu lira tajba minnhom. Imma kull fejn instabu dawn l-imħażen ġew ikkonfiskati dawn il-prodotti u darba minnhom rajt maħżen sħiħ fl-Imdina qed jiġi mbattal b’dan il-mod.

    Finalment fi Frar 1942 fetħu l-ewwel Victory Kitchens  proprju fir-Rabat, f’naħa oħra tal-Wignacourt Museum. Bdew jitqassmu l-kupuni skont in-numru tal-membri tal-familja u n-nies kienet tinġabar biex tieħu xi platt sħun. Interessanti wieħed ikun jaf illi dawk il-fuklari uniċi li ntużaw f’dan iż-żmien jinsabu konservati u esebiti fil-Wignacourt College Museum tal-Parroċċa.”

    Ormaj il-kwantita’ tan-nies miġbura r-Rabat tant kibret illi setgħu jittellgħu festi sħaħ li soltu jiġu ċċelebrati f’inħawi oħra f’Malta.

    “Tant kienu numerużi r-refuġjati mill-Kottonera li l-festi titulari sew ta’ San Lawrenz tal-Birgu fl-1942 u kif ukoll tal-Isla ta’ Maria Bambina fl-1941 u fl-1942 ġew iċċelebrati ġewwa l-Parroċċa ta’ San Pawl Ix-xbiehat li ntużaw għall-festi interniir-Rabat. Naturalment il-festi liturġiċi ġewwa l-knisja biss għax il-festi esterni kienu projbiti. Il-knisja kienet tkun ippakkjata biċ-ċittadini tal-Birgu u tal-Isla u peress li ma setgħux jittellgħu l-istatwi titulari nfushom kienu nħadmu kwadri apposta bi xbieha tal-qaddisin li wara l-gwerra baqgħu r-Rabat. Imma mhux biss dawn baqgħu hawn għax anki numru sew ta’ nies għażlu li meta tispiċċa l-gwerra jibqgħu jgħixu r-Rabat.”

    Iżda darba minnhom dawn in-nies kollha jkollhom joħorġu ‘l barra minn djarhom minħabba theddida serja.

    “Kien id-9 ta’ Mejju 1941 meta ftit metri bogħod minn taħt is-sur tal-Imdina li jħares lejn l-Imtarfa taqa’ mina esplussiva twila 3 metri! Hu maħsub illi l-Il-mina esplussiva li waqgħet l-Imdinamina splussiva kienet Ġermaniża tat-Tip C b’kalibru ta’ 2175 libbra. B’xorti tajba din ma splodietx u weħlet fil-ħamrija mdawwra bil-pal tal-bajtar tax-xewk bil-parachute maqbud magħha. Kien parachute magħmul minn ħarir ħadrani mill-ifjen u akkost il-periklu kien hemm min mar u ġabru! Wieħed minn dawk li messitu biċċa mill-ħbula tiegħu kien ħadem ingravata minnu u tgħidx kemm iddandan biha.

    Bħala prekawzjoni immedjata n-nies kollha tal-Imdina ġew imġiegħla joħorġu minn djarhom u jsibu abitazzjoni oħra. Ħafna trekknu ma’ familji oħra ġewwa r-Rabat, oħrajn sabu kenn fl-iskola primarja tal-gvern u numru ieħor spiċċaw fil-grotta ta’ San Pawl u f’dik tal-Maddalena. Is-sitwazzjoni damet sejra hekk għal erbat ijiem sħaħ.

    Fir-raba ġurnata ried jiġi deċiż x’ser jagħmlu – jew jisploduha bil-konsegwenzi enormi kollha jew jirnexxielhom iżarmawha. Il-bomba kienet fi stat perikoluż ħafna u ma riedu jieħdu ebda riskju. Għalhekk Il-mappa li turi l-proċess tal-evakwazzjonil-awtoritajiet ordnaw lill-poplu tar-Rabat li jinqasam f’żewġ sezzjonijiet. Dawk l-abitanti tas-Saqqajja, ta’ Ġieżu, Ta’ Santu Wistin, Ta’ Għeriexem u sa Triq il-Kbira kellhom jinġabru fuq iz-zuntier tal-Parroċċa ta’ San Pawl (ara żona Ċ fil-mappa) fil-11:00am. U dawk ta’ l-fuq minn Triq il-Kbira, Triq San Franġisk, Triq San Katald, Ħal-bajjada, Triq il-Buskett, San Bastjan u Triq il-Kulleġġ ġew mitluba jinġabru wkoll fil-11:00am fil-misraħ ta’ San Duminku jew fi Pjazza Forok (ara żona D).

    Finalment ġie deċiż li f’nofsinhar kienu ser jaħdmu fuq il-bomba u li għalhekk sal-11:30am kulħadd kellu jkun barra fil-ftuħ. Tista’ taħseb xi qtiegħ il-qalb. Kulħadd kien qed jispekula xi ħsara enormi setgħet issir l-aktar minħabba li fil-qrib kienet tinsab il-mina tal-ferrovija tal-Museum Station li tgħaddi minn taħt l-Imdina u twasslek sa taħt l-Imtarfa u li fiha kien hemm maħżun il-petrol u l-aviation fuel tant neċessarju għad-difiża ta’ Malta. L-istennija kienet qisu ġej xi terremot.

    Il-minuti bdew għaddejjin u nofs inhar ukoll skorra. Kulħadd issummat jistenna biex jisma’ l-isplużjoni iżda ftit tal-ħin wara nfurmawna li l-mina splussiva kienet ġiet żarmata u għalhekk il-periklu kien evitat. It-tensjoni tan-nies żbruffat f’għajjat ta’ ferħ u ċapċip u għal mument dehret it-tbissima fuq wiċċ kulħadd.

    Il-qalbiena li żarmaw din il-mina splussiva minn taħt is-sur ta’ l-Imdina kienu Antony Gusterson Rogers ht. (Elect) RNVR u l-assistent tiegħu L.G. Herbert Sheldon – Botswain RN. Żewġ individwi li żgur kien jistħoqqilhom l-akbar tifħir għall-kuraġġ u s-sogru li ġarrbu.

    Iżda d-destin kien kifer ma’ dawn it-tnejn għax ftit tal-ġranet wara, fit-23 ta’ Mejju 1941 waqt li l-istess qalbiena kienu qed iżarmaw mina bomba oħra li nstabet fl-inħawi ta’ bejn Mt Carmel Hospital u Ħaż-Żebbuġ, din splodiet u qatlithom it-tnejn. It-tnejn kienu jappartjenu fuq il-kotba ta’ HMS St Angelo. It-tnejn ġew dekorati bil-George Medal u jinsabu midfuna fiċ-ċimiterju navali tal-Kapuċċini l-Kalkara.”

    Żminijiet li ma jaħfruha lil ħadd fejn in-nies inqatlu bla ħniena u l-ħsara qerdet bosta ġojjelli nazzjonali. Huma ġranet li dawn in-nies li għadhom jiftakruhom żgur li ma jinsewhom qatt.

    “Għalkemm fil-gwerra il-lokal tar-Rabat u tal-Imdina kienu meqjusa bħala postijiet ta’ residenza ċivili u għalhekk sa ċertu punt sikur għal abitanti, xorta waħda kien hemm diversi diżgrazzji waqt ħbit mill-ajru. Infatti ‘l fuq minn 95 persuna Rabtin jew refuġjati ġewwa r-Rabat sfaw vittmi tal-gwerra, 80 minnhom fis-sena 1942.”

    Fl-2006 Paul Cilia rċievha l-unur ta’ Ġieħ ir-Rabat u riċentement huwa rebaħ Diploma f’kompetizzjoni ta’ ġurnaliżmu mnhedija minn Din l-Art Ħelwa fejn hu kiteb dwar xi ġrajjiet u postijiet konnessi mar-Rabat.

    “L-imħabba li għandi għar-Rabat, għall-Imdina u għal Malta in ġenerali tnissel fija kilba biex infittex u niskopri aktar dwar l-Istorja u l-kultura tagħna. U naturalment l-hena tiegħi hi li nwassal din l-informazzjoni lil nies oħra biex inrawwem fihom l-istess interess.

    Fil-każ ta’ dan li tkellimna fuqu llum xtaqt inwassal il-messaġġ ta’ kemm hu sabiħ li ma tkunx fi gwerra. Għax apparti minn kollox, il-gwerra tħarbatlek ħajtek kemm f’dak li hu xogħol u anki f’dik li hi edukazzjoni. Tisraqlek lill-għeżież tiegħek u ddawwarlek l-għażliet f’ħajtek ta’ taħt fuq.

    Kienu mumenti koroh li pajjiżna u l-poplu tagħna għadda minnhom u j’Alla ma jmissu magħna qatt aktar.”

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-5 ta’ Diċembru 2011)

    2010.12.05 / no responses / Category: Torca - Perspettivi

  • RUĦ OĦRA F’PALAZZO FALSON

    Waħda mill-ħolmiet kbar tiegħi hija illi xi darba jkolli dar antika, dar bi storja warajha, dar li rat bosta affarijiet iseħħu fiha, dar b’dinjità u forsi b’xi ftit misteru, dar li kapaċi tkellmek… dar li għandha ruħ. Hawnhekk sikwit iwaqqfuni u jgħiduli ruħ xhiex? Spirtu jiġifieri? Nitbissem meta jistaqsuni dan għax naturalment mhux hekk inkun irrid infisser. Jew? Issa ma nafx! Jgħidu li spirti tajba jipproteġu lid-dar u lis-sidien tagħha. Togħġobni kieku l-idea ta’ spirtu protettur imma sinċerament ma nafx jekk għandix kuraġġ li ngħix f’dar simili. Ejja almenu ngħid illi l-ħsieb jipprovokani biżżejjed li nasal li nikkunsidraha. Imma ngħiduha kif inhi, kieku intom issibu ruħkhom f’sitwazzjoni bħal din, x’tagħmlu?

    Proprju f’din id-dilemma sab ruħu missier Joseph Debono meta darba minnhom ġie ssuġġerit lilu sabiex ikun il-kustodju ta’ Palazzo Falson jew kif kien ukoll magħruf bħala d-Dar Normanna.

    “Il-kustodju ta’ Palazzo Falson kien wasal biex jirtira u għalhekk il-Fondazzjoni Gollcher kellha bżonn lil xi ħaddieħor minfloku. Mid- diversi persuni li ġew avviċinati, ħadd minnhom ma wera xi ħerqa li jaċċetta. Antoine Debono, magħruf bħala s-Sur Antwan, spiżjar mir-Rabat u ħabib personali taċ-Chairman tal-Fondazzjoni ssuġġerixxa lil missieri Nazzareno kemm peress li kien ħabib tiegħu u anki minħabba li missieri kien għadu kif spiċċa minn minn mal-Malta Royal Altillery fejn kien ingaġġat bħala bandist. Apparti minn hekk kien jafu bħala bniedem dixxiplinat, tas-sengħa u ta’ min jafdah.

    Ħeġġu fuq li ħeġġu imma missieri ma tantx xtaq jersaq ‘l hemm għax dwar dan il-palazz kienu jingħadu ħafna stejjer strambi. Għalhekk, bit-tama li jinkoraġġuh jaċċetta, lil missieri offrewlu illi jirranġawlu xi partijiet mill-palazz ħalli b’hekk ikun jista’ jgħix bil-kumdità fil-post flimkien mal-mara u l-ħamest itfal tiegħu. B’hekk kien ikun jista’ wkoll iżomm għajnejh fuq dan it-teżor erbgħa u għoxrin siegħa kuljum. Ta’ min jgħid li aħna konna l-familja ideali biex noqogħdu f’dan il-post għax sa dak iż-żmien konna ngħixu ġo dar antika man-nannu Ġużeppi li kienet mimlija sa ruħ ommha bl-affarijiet antiki u hu kien rawwimna f’dixxiplina biex nibżgħu u nirrispettaw l-oġġetti ta’ valur.

    Meta missieri mar jara kif taħsibha ommi dwar il-proposta li toqgħod f’dan il-post flimkien ma’ l-għajdut li kien imdawwar bihom, din ma wriet l-ebda anzjetà. Anzi minnufih weġbitu biex lil ‘dawk’ iħallihom f’idejha għax hi kienet ser tieħu ħsiebhom u huma kienu ser jieħdu ħsiebna. Niftakar sewwa meta kienet tmur iġġib l-ilma mbierek jew meta kienet tixgħel ix-xemgħa quddiem is-santi li kienet ġabet magħha. It-tbaħħir u t-talb ma kienx jonqos lanqas u spiss kienet anki tagħmlilhom xi quddiesa għal ruħhom.

    Infatti kemm ilna hawn għal dawn l-aħħar erbgħin sena, qatt ma kellna problemi. Li naf biss huwa illi f’dak iż-żmien fil-post kien hemm periklu kbir peress li s-sistema tad-dawl kienet qdiemet u l-bini Joseph Debono nnifsu kien antik u fraġli ferm. Mhux l-ewwel darba li missieri, li kien ta’ kuljum mhedi jirranġa ‘l hawn u ‘l hemm, ifittex u jneħħi l-perikli kull fejn jirnexxilu jsibhom, spiċċa msabbat ma’ l-art minn xi xokk elettriku! Darba oħra waqt maltempata kbira, fejn il-palazz kien kważi għereq bl-ilma li daħal fih, waqa’ l-kampnar għal fuq it-terrazin u għamel ħafna ħsara. Taħtu kien hemm il-kamra tas-sodda u kienet fortuna kbira li ma sfrondax is-saqaf fuqna dakinhar! Lejl ieħor missieri qam minħabba li sema’ xi ħoss fuq barra u hekk kif ħareġ jittawwal, waqgħet il-mera l-kbira li kienet imdendla wara s-sodda tiegħu. Jgħidu x’jgħidu, superstizzjonijiet u mhux, jiena dejjem emmint li kellna lil xi ħadd jieħu ħsiebna sew hemm ġew għax bil-ħamsa li konna niġġerrew u nilgħabu mal-post kollu, kien miraklu li ħadd qatt ma ngiref.”

    Nazzareno dam jaħdem bħala kustodju tal-palazz mill-1975 sal-1996 sakemm irtira. Postu ħadu Joseph li issa kien iżżewweġ u kellu l-familja tiegħu. Madanakollu l-palazz kien tant għal qalbu illi wasal biex hu wkoll imur jgħix hemm għal xi żmien mal-familja.

    “L-ewwel ħaġa li għamilt kienet li ftaħt aktar il-bibien tal-palazz għal dawk li xtaqu jżuru l-post. Introduċejt ukoll is-sistema li tingħata donazzjoni żgħira għad-dħul sabiex biha nibda nagħmel xi bżonnijiet li kienu tant meħtieġa. Il-Fondazzjoni Gollcher kienet toħroġ flus għal dak li kien jinqala’ imma deherli li dak in-naqra kontribut mingħand il-viżitaturi kien ser jgħin aktar.”

    Tiskanta! Kultant id-destin donnu jkun qiegħed jippreparak ftit ftit għal dik ix-xi ħaġa li ‘l quddiem ikun meħtieġ minnek li tagħmel. Ir-rakkont ta’ Joseph ħadni lura lejn tfulitu…

    “Bosta mill-membri tal-familja tagħna huma nies tekniċi, tas-sengħa u artistiċi ħafna u għamlu xogħolijiet li baqgħu msemmija. Fil-fatt il-maġġoranza tax-xogħol tal-injam u l-iskultura li jtellgħu fil-festa ta’ San Ġużepp tar-Rabat ħadmu ħafna minnu z-zijiet u l-kuġini ta’ missieri li kienu mastrudaxxi, ħaddieda jew skulturi primi. In-nies kienet issibhom bħala ‘tan-nażett’, ‘tal-abjad’, ‘ta’ kaxkax’ jew ‘tal-mannar’. Uħud mix-xogħolijiet tagħhom jinkludu: il-bankun tal-istatwa ta’ San Ġużepp tar-Rabat li hu uniku hawn Malta, l-iskultura u l-armar f’Ta’ Ġieżu, il-pulptu fil-Knisja tas-Sacro Cuor Tas-Sliema u ħafna mill-armar ta’ barra u ta’ ġewwa f’diversi knejjes madwar Malta.

    Wisq probabbli jiena ħadt xi ħaġa mid-demm tagħhom. Ma ninsa qatt meta darba r-rettur tal-Kulleġġ Mt Carmel sejjaħ lil missieri u qallu: “Jiena għandi pjaċir ħafna b’ibnek hawnhekk imma jidhirli li aħjar tibda tibgħatu fl-iskola tal-arti. Mur ara l-kotba tiegħu mimlija kollha taħżiż fuqhom!” Dak iż-żmien kien moħħni biss biex niddiżinja u npinġi u finalment mort l-iskola ta’ Tarġa Gap fil-Mosta fejn hemm stajt naqbad il-linja artistika u artiġġjanali. F’din l-iskola tħarriġt f’diversi snajja’ fosthom tal-ħadid, l-iskultura fl-injam, mudellatura, il-ġojjellerija u d-diżinn. Eventwalment għażilt li nkompli fuq l-iskultura fil-ġebla.

    Jum fost l-oħrajn is-Sur John Bonnici, artist mill-Mosta u l-kap tal-iskola ta’ dak iż-żmien, għażilni biex immur għal tmien xhur l-Italja sabiex nieħu esperjenza fl-iskultura fl-irħam li sa dakinhar lanqas biss kont għadni qatt missejtu b’idejja, aħseb u ara niskolpi fih! Għaddejt ġimgħatejn Ruma u ġġennint b’dik l-arti kollha madwari. Imbagħad għamilt xahrejn ġewwa Urbino u wara qattajt sitt xhur f’Carrara fejn hemmhekk flimkien ma’ grupp ieħor ta’ żgħażagħ tħarriġt fl-iskultura, fid-diżinn u fix-xogħol kummerċjali fl-irħam.

    Meta spiċċajt mill-iskola dħalt naħdem mar-restawraturi li kienu qed jagħmlu xogħol ta’ interzjar fuq il-lapidi fil-Kon-Kattidral ta’ San Ġwann, il-Belt. Ftit taż-żmien wara nteressa ruħu fija wieħed mill-Il-bitħa f'Palazzo Falsonaqwa skulturi li kellna dak iż-żmien – Marco Montebello u hemm ħadt esperjenza enormi. Tani okkażżjoni unika li ngħinu flimkien mat-tfal tiegħu Ġanni, George u Tarċisju fuq ħafna mill-kummissjonijiet li kellu fosthom:  il-funtana ta’ Nettuno li hemm f’Montgomery House il-Furjana u l-appostli li hemm ma’ San Bastjan f’Ħal-Qormi. Marco ħarriġni wkoll fuq ix-xogħol kummerċjali bħal fuklari dekorattivi, statwi monumentali u skultura għaċ-ċimiterji. Fuq kollox għallimni kif naqla’ x’niekol bis-sengħa tiegħi u ta’ dan nibqa’ nafulu.

    Wara 11 il-sena, iddeċidejt li nibda naqdef għal rasi. Għamilt bosta affarijiet u fosthom anki xi xogħolijiet tal-arti iżda sfortunatament dawn tal-aħħar inħoss li huma l-inqas apprezzati peress li ħadd ma jrid iħallas kemm jixraq għalihom u tispiċċa tagħżaq fl-ilma.”

    Bħal familjari tiegħu Joseph ħadem ukoll diversi xogħolijiet tal-armar għall-festa tar-Rabat u anki medd idejh biex jiddiżinja u jaħdem in-narJoseph Debono mal-armar tan-nar tal-art artistiku tal-art; xogħol li ħadd qatt ma tħajjar jidħol għalih qabel. Huwa stqarr illi dak kollu li għandu x’jaqsam mal-festa hu għal qalbu u fl-istess ħin beda jispjegali kif din in-namra tmur lura għal snin twal fl-antenati tiegħu.

    “In-nanniet u l-familja tiegħi min-naħa ta’missieri tista’ tgħid li kollha kienu jagħmlu parti mill-fratellanza ta’ San Ġużepp tar-Rabat li hija l-eqdem waħda f’Malta. Il-mexxejja tagħha kienu jintagħżlu min-nobbiltà u għal xi żmien il-bużnannu tiegħi kien ir-rettur tagħha peress li hu kien wieħed min-nobbli tal-Imdina, mill-familja Dei Conti Theuma Castelletti.

    Le, m’inix xi konti,” dlonk serraħli rasi Joseph meta rani ser nimpressjona ruħi. “Għax il-linja tan-nobbiltà ntilfet meta l-bużnanna dehrilha li kellha tiżżewweġ lil min jogħġob lilha u mhux kif xtaq missierha. Dak iż-żmien hekk kienu jsiru l-affarijiet.”

    Madanakollu stajt nagħraf sewwa illi bixret Joseph għalkemm dħulija u ċajtiera kienet għadha tixhed dik ir-rikkezza fil-komportament raffinat u serju tiegħu. U aktar u aktar stajt napprezza kemm dan il-palazz storiku kien f’idejn mimlija galbu meta għadda taħt il-kustodja tiegħu.

    “Sal-2001 ġewwa Palazzo Falson kont bdejt nirrestawra xi affarijiet kif stajt. Ħadt anki xi pariri mingħand nies professjonali dwar kif kelli nieħu ħsieb ċertu affarijiet. Ma nista’ ninsa qatt il-battikata kbira li konna ħadna jiena u l-mara tiegħi Alexandra biex naddafna u rrestawrajna l-parti l-kbira tal-oġġetti tar-ram li llum hemm esposti fil-kċina. Daqstant ieħor meta beda r-restawr tal-post kien diffiċli biex jitnaddfu x-xwabel li bil-lenti, bl-ixkupilja tas-snien, bit-toothpicks u b’dak kollu meħtieġ f’dan il-ġeneru ta’ xogħol, ħadt madwar xahrejn fuq kull waħda biex inġibhom lura għal mod preżentabbli li jinsabu fiha illum.

    Ix-xewqa tiegħi dejjem kienet li xi darba dan il-post jerġa’ jingħata l-ħajja mill-ġdid iżda l-ispejjeż u l-isforzi meħtieġa kienu kbar wisq. Il-palazz jiena nafu b’għajnejja magħluqa, minn ġewwa u minn barra. Għandi l-vantaġġ li trabbejt hawn u għalhekk inħoss ukoll li kważi kważi nappartjeni lil dal-post u għalhekk ngħożżu daqs li kieku kien tiegħi. Qalbi hawnhekk qegħdha u dax-xogħol inzertajt li nħobbu ħafna.

    Finalment il-Fondazzjoni Gollcher għamlet xi arranġamenti mal-Fondazzjoni Patrimonju Malti mmexxija mis-Sur Maurice Degiorgio li b’ kuraġġ kbir daħal għal din il-biċċa xogħol u r-restawr tant meħtieġ beda.”

    Issa kien imiss li Joseph jeħodni dawra ma’ Palazzo Falson. Naturalment permezz tal-introduzzjoni li kelli dwaru, stajt nara l-palazz b’għajnejn oħra u ħassejtni privileġġjata hekk kif beda jdawwarni fi kmamar mill-ifjen filwaqt li kompla jispjegali aktar dwar l-istorja tal-post u l-oġġetti mprezzabli li fih.

    “Palazzo Falson huwa t-tieni mill-eqdem strutturi li fadal fl-Imdina b’uħud mill-partijiet tiegħu jmorru lura għat-13 il-seklu. Olof Frederick Gollcher OBE (1889–1962) akkwistah fl-1927 u peress li ma kellux tfal, meta ġie biex jikteb il-wirt, iddeċieda li jħalli dan il-palazz f’idejn il-Kavallieri Ingliżi ta’ San Ġwann fejn wara xi żmien dawn għaddewh lill-Fondazzjoni Gollcher sabiex tkun tista’ tieħu ħsiebu ħalli jitgawda mill-pubbliku.

    Ta’ min jgħid illi Olof F Gollcher kien bniedem artistiku ħafna u kien anki jpitter, kif tista’ tara sewwa ġewwa dil-kamra ddedikata għall-pitturi li ħadem hu stess.”

    Il-kamra rranġata bħala studio ta’ artist laqtitni ħafna. Fiha kien hemm numru ta’ pitturi ta’ Gollcher innifsu, b’uħud minnhom fuq it-tila. Bosta ritratti u oġġetti oħra personali tiegħu kienu qed joħolqu dak l-effett partikolari u donni minn ħin għall-ieħor bdejt nippretendi li ser narah dieħel mill-bieb sabiex ipinġi xi xena oħra… hekk jew hekk id-dawl fil-kamra kien eċċellenti.

    “Olof Gollcher kien iħobb ħafna l-kultura ta’ pajjiżna u kien iħossu konċernat li ma kienx hemm daqshekk għarfien dwarha. Kien għalhekk li hu waqqaf il-Fondazzjoni Gollcher bil-għan li din tkun mezz biex jinħoloq għarfien dwar il-kultura estensiva tal-gżejjer tagħna kemm b’mod lokali u kif ukoll internazzjonali permezz ta’ mużewijiet, esebizzjonijiet u pubblikazzjonijiet.

    Fl-istess ħin huwa ffinanzja wkoll ir-riċerka li saret taħt l-ibħra Maltin biex isir magħruf fejn huma u x’inhuma l-oġġetti storiċi li jinsabu mgħarrqa taħt il-baħar. Fil-fatt ittellgħu anki xi affarijiet li wħud minnhom qegħdin fil-Mużew tal-Arkeoloġija l-Belt, fl-imħażen tal-mużew u anki f’din il-kamra maħsuba apposta biex iżżomm fiha din is-sezzjoni arkeoloġika.”

    Il-kmamar tal-palazz jimpressjonawk bil-kwantità kbira ta’ kollezzjonijiet u oġġetti li fihom…

    “Il-kollezzjoni ta’ Gollcher hija vasta ħafna proprju minħabba li hu nzerta bniedem li jinteressa ruħu f’bosta suġġetti. Tant hu hekk illi biex sar ir-restawr tal-kollezzjonijiet kollha u tal-bini nnifsu kien hemm bżonn aktar minn ħames snin!

    Żgur li ma jistax jiġi xi ħadd iżur dan il-palazz u ma jsibx xi ħaġa li tinteressah. Hawn għamara antika Maltija fl-aqwa tagħha ddekorata bl-interzjar u l-avorju, għamara barranija tal-epoka, tapiti persjani, Detall - Palazzo Falsonxogħolijiet tal-fidda, sezzjoni ta’ ġojjellerija mill-ifjen, muniti antiki, dokumenti ta’ papiet u rejiet bil-bolla u s-siġill tax-xemgħa fuqhom. Issib ukoll librerija ta’ kotba varji antiki b’kollezzjoni ta’ aktar minn 4500 ktieb. Imbagħad hawn ukoll kollezzjoni ta’ kwadri li juru l-bastimenti tal-kavallieri u pitturi mprezzabbli tas-seklu 17 fosthom ta’ Sir Anthony Van Dyck, David Teniers, Nicolas Poussin, Bartolomé Esteban Murillo u Mattia Preti.

    Wara kull dettall li qed tara madwarek kien hemm ħafna ħsieb. Ċertament l-ikbar problema kienet kif kienu ser jiġu esposti dawn il-kollezzjonijiet kollha lill-pubbliku biex dan ikun jista’ jarahom bl-aktar mod komdu u informattiv. Fi żmien missieri ħafna minn dawn l-affarijiet kienu magħluqin fil-kxaxen, fil-gradenzi u fil-kaxxaforti minħabba li ma kienx hemm sigurtà. Għadni niftakar sewwa l-inkwiet tiegħu dwar ir-responsabbiltà kbira li kellu. Imma kif qed tara, kollox għadda b’wiċċ il-ġid.”

    Joseph kompla jgħidli illi anki l-ħitan tal-kmamar kellhom is-simboli tagħhom.

    “Meta kien imur xi mistieden importanti f’dawn il-palazzi, is-sid kien jieħdu ħsieb li l-ħitan ikunu mbajjdin b’tali mod li juru l-ġid u l-istat tiegħu: jekk il-ħitan ikunu miżbugħa b’kulur kaħlani kien ifisser illi s-sid huwa sinjur kbir, warajh kien jiġi l-aħmar u mbagħad l-isfar li kien meqjus bħala komuni.”

    Il-kmamar tal-palazz donnhom ma kienu jispiċċaw qatt. Fosthom għaddejna mill-kċina fejn jiddomina l-kamra kien hemm fuklar kbir. Għoġbuni wkoll ħafna l-madum abjad u ikħal li kienu jdawwru l-forn imdaqqas antik u l-kwantità kbira ta’ ornamenti tat-tisjir maħduma mir-ram. Personalment sibt ħafna nteressanti baqra tal-fuħħar li fiha kien jissajjar l-istuffat.

    Dħalna wkoll fl-armerija fejn hemmhekk stajt nara kollezzjoni ta’ armi li kienet tikkonsisti f’pistoli, revolvers, xkubetti,  xwabel u lanez fost ħafna oħrajn. Ma’ dawn għall-ewwel darba f’ħajti rnexxieli nara wkoll ċinturin tal-kastità fejn permezz tiegħu komplejt nikkonferma kemm il-bniedem jaf ikun immaġinattiv fil-moħqrija tiegħu.

    Meta wasalna fil-kamra tal-ikel stajt tassew intiehem l-essenza pura tal-eleganza li kienu jgawdu dawn in-nobbli. Minn wara ħġieġa maħsuba ferm b’għaqal għall-viżitatur, stajt nifli sal-iċken dettall li kien hemm fuq mejda rranġata b’sett mill-ifjen tal-ikel. Innutajt fostom ornament estravaganti bl-isem ta’ nef li għandu l-forma ta’ bastiment tal-fidda u kien jintuża biex jimmarka l-post ta’ fejn irid ipoġġi s-sid jew il-mistieden. In-nef kien ukoll iżomm fih il-ħwawar li kienu xi ħaġa rari ħafna f’dak iż-żmien.

    Jekk nibqa’ ngħidilkhom x’rajt, dan l-artiklu ma jispiċċa qatt u għalhekk nissuġġerixxi ħafna li wieħed jasal wasla sal-palazz u jara b’għajnejh hu stess. Ma nistax iżda ma nsemmix ukoll arloġġ uniku ferm maħdum fl-1791 minn Robert Robin li kien l-arluġġar favorit tar-Re Luiġi XVI. Dan l-arloġġ jiddistingwi ruħu kemm minħabba li juri biss 10 siegħat u allura jagħti riflessjoni fuq l-era rivoluzzjonarja Franċiża u anki minħabba li ftit oħrajn bħalu jeżistu madwar id-dinja.

    Wara dil-mawra, Joseph stedinni nieħu xi ħaġa mill-kafeterija li tinsab fuq il-bejt tal-palazz fejn hemmhekk sibt ukoll xi turisti li kienu qed igawdu mill-ġmiel tax-xena li bħalha l-Imdina biss taf toffri. Kelli kurżità nkun naf esperjenza u ħajja bħal din x’ħalliet f’Joseph?

    “Hawnhekk kif stajt tara inti stess, sar xogħol mill-aqwa ta’ restawr u dan jikkonfermawh ukoll in-numru ta’ unuri li ġie ppremjat bihom dan il-post.

    Jiena bniedem li nħobb ħafna l-kultura u spiss nitbaqbaq fuqha. Nemmen li pajjiżna huwa teżor kulturali imma nħoss li mhux apprezzat biżżejjed mill-poplu tiegħu stess. Dan l-aħħar veru, qiegħed isir Joseph Debono fil-bitħa ta' Palazzo Falsonħafna xogħol. Imma kemm fadal x’isir! Meta nara t-telqa li teżisti f’ċertu postijiet, qalbi tuġagħni wisq u ngħid li aħjar kont ngħix l-Alaska fejn ħlief silġ ma tarax. Meta nsiefer u nara l-kura, l-attenzjoni u l-flus li jintefqu f’pajjiżi oħra biex tissebbaħ il-kultura tagħhom, ngħid imma aħna għala għadna daqshekk lura? Jien irrid illi meta turist jiġi Malta jibqa’ mpressjonat biha u jmur jgħid lil sħabu f’pajjiżu biex jiġu huma wkoll. Almenu dan il-palazz jista’ jservi ta’ eżempju ta’ xogħol professjonali u nittama li jkun bħal fjamma li biż-żmien issir nar li jixtered mal-pajjiż kollu. Malta jistħoqqilha tkun ċentru kulturali mill-aqwa u l-poplu għandu jingħaqad għalenija biex jara li dan iseħħ.”

    Joseph urini wkoll diversi dokumenti li juru kif sar ir-restawr pass pass ta’ diversi sistemi u oġġetti fil-palazz. Baqa’ baqa’ sakemm tani wkoll filmati li ġibed hu stess biex nara b’għajnejja x-xogħol ta’ restawr li sar ġurnata wara l-oħra, xahar wara l-ieħor matul is-snin  fejn il-parti l-kbira tax-xogħol konċernat sar taħt id-direzzjoni tiegħu minn nies verament tas-sengħa .

    Intbaħt li l-imħabba ta’ Joseph lejn Palazzo Falson tittieħed ħafna hekk kif b’interess mort id-dar u komplejt insegwi u nifli l-filmati ta’ kif dal-bini tant maestuż ingħata ruħ oħra u treġġa’ lura għad-dinjità u l-glorja li kien igawdi dari.

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-6 ta’ Ġunju 2010)

    2010.06.06 / no responses / Category: Torca - Perspettivi