Posts Tagged ‘Tony Terribile’

  • Take me to church

    “ ‘They have hit our church!’ cried a man as he stumbled down in the tunnel which was located under the Mall Garden. We were huddling in there for shelter together with many other people as the bombs came down over Floriana,” reminisced Pawlu Piscopo who was eight at the time.

    Bombed St Publius' church (Photo provided by Pawlu Piscopo)“At this horrible news, my father grabbed me and my brother by the hand and took us out of the tunnel and over to the granaries where a very sad spectacle awaited us. St Publius’ Church had suffered a direct hit. Its dome was gone and the area was surrounded in rubble. Thirteen people who were taking cover in the church’s crypt were killed and eleven more were injured. That was the blackest moment in the history of the parish church of Floriana: April 28, 1942 at 7:50am.”

    After their house had been bombed, Pawlu’s family were allowed to take some respite in a large residence which today houses the Floriana Local Council. Yet for four years, they lived mostly underground in this tunnel which probably saved their lives. They took with them only a few belongings and the most cherished items, including a statue of St Publius which dated back to 1928 and used to adorn the model altar that his father had constructed at home.

    “Most families in Malta had a model of an altar or a miniature church at home at the time.  Unfortunately, many of these had to be abandoned during the war and a good number of them were destroyed when the houses were bombed.”

    The craft of church model-making had been introduced to our islands by the Knights of St John back in the 16th century, and therefore its knowledge was a distinct tradition. However the adversity of war ravaged even this precious memory until eventually this craft was almost completely forgotten.

    The entrance to Pawlu's model of St Publius' chucrh (Photo provided by Pawlu Piscopo)“After the war, people tried to get on with their lives as best as they could. Shops started to open again but those that used to sell miniature items with which to decorate our religious models, dwindled down to almost none. Nevertheless, the passion for model-making was much engrained in our family and when I bought a miniature structure made of four columns and a dome from a man who was leaving Malta to go to live in Australia, my father Carmelo was inspired to use it as the foundation for a model of St Publius’ church,” explained Pawlu.

    Carmelo was a very skilled carpenter. He would go from time to time to have a look at the church and then go back to his model and construct an exact copy of the section that he had seen.

    “He used the material which was handy at the time, mostly cardboard, wood and gypsum. I helped him out too in order to build the whole church which included ten altars. Eventually, this model reached a huge size of three by four metres and we could walk in it and look above at the beautiful dome,” Pawlu said proudly.

    Once his father grew old, Pawlu continued with the work on this church which they had started back in the early 1960s. As he embellished this model, the wish to set up a group for model-makers in order to share this passion with them, burnt within him.

    Pawlu Piscopo at the exhibition (Photo - Fiona Vella)“On February 26, 1986 which happenned to be the tenth anniversary of my father’s demise, I discussed this idea with two of my friends, Raphael Micallef and Tony Terribile, who were very interested in this sector. We all agreed to do something in order to revive this craft and we sent out adverts in the newspapers to announce the set up of this group which we called Għaqda Dilettanti Mudelli ta’ Knejjes (Church Modelling Society). We were very happy when we received a great response from enthusiastic individuals all over Malta. Soon, a commitee was formed and on March 1986, we organized the first exhibition during the first two weeks of Lent wherein the members displayed the works that they had.”

    It was certainly a great satisfaction to see this society thrive and grow along the years, always adding up new members of various ages. Today, around 400 members form part of this group which operates from its premises at 37, East Street, Valletta.

    John Paul Buhagiar Smith, one of the youngest members of the society, decorating his model-altar (Photo - Fiona Vella)“This year we are delighted to celebrate the 30th anniversary from the establishment of this society,” Pawlu said. “The annual exhibition has been taking place each year. Besides offering the opportunity to showcase our members’ works, this event has served to help our members and the public which visits it, to meditate during the Lent period and to prepare for the Easter celebrations.”

    A bi-monthly magazine, Il-Knisja Tiegħi (My Church), which was also initiated by Pawlu, is marking its 30th anniversary too. Members have been writing features in it related to different aspects of religious folklore, thereby kindling even further interest in model-making.

    Once again this year, the society has organized this exhibition which saw the participation of several of its members. Exhibits varied and included small to large statues of the passion of Christ and Easter, statues of Blessed Mary and several saints, models of altars, church facades and whole churches made of different materials.

    Detail from Pawlu's model dome (1) (Photo provided by Pawlu Piscopo)“I hope that I’ll have enough strength to exhibit my large model of St Publius’ church,” revealed Pawlu at one point. “It takes me four weeks to set it up on a large platform and to connect the miniature chandeliers and light fittings to electricity. I am getting old now and such work is very tiring.”

    Pawlu has been exhibiting this model in a building besides the Floriana Cathecism Museum for many years now, during the feast of St Publius which takes place two weeks after Easter.

    “Many people come to visit my model and they are fascinated with it. Tourists take photos besides it and they ask me how I managed to construct it section by section and yet making it look as a whole. I tell them that there are lifetimes of passion invested within it and that it is imbued with a blend of religious meaning and local traditional skills and creativity.”

    At 82 years, Pawlu is serene and thankful to see the society which he has founded together with his friends strengthen itself and adding members to it.

    “I just wish that it will continue to flourish for very long,” smiled Pawlu as he looked contentedly around him in order to appreciate the beautiful displayed works of the society’s members.

    (This article was published in the Easter Supplement which was issued with The Times of Malta dated 21st March 2016)

    2016.03.21 / no responses / Category: Times of Malta

  • IRRID NIDĦOL F’KULL KAPPELLA

    Marija Bambina - Mtahleb - RabatIl-gżejjer tagħna huma miżgħuda bit-tifkiriet ta’ missirijietna imma tiskanta kemm il-milja taż-żmien għandu l-ħabta li jnessi ċerti ġrajjiet. Fost dawn hemm l-għadd ta’ kappelli ċkejknin, bosta minnhom dejjem magħluqin, donnhom abbandunati. Minn dejjem kienu jiġbduni lejhom, wieqfa hemm b’dik ir-rassenjazzjoni, f’dik is-solitudni. U meta fi tfuliti skoprejt il-kotba ta’ Kilin, erħini nipprova nfittex dawk il-kappelli l-aktar strambi u mwarrba bħal bi sfida personali miegħi nnifsi. L-hena tiegħi kienet meta kont insib xi twejqa miftuħa u noqgħod niġġebbed u nittawwal fid-dlam ta’ ġewwa bit-tama li nara x’hemm. Iżda jidher li dawn il-kappelli ma laqtux lili biss. Tant hu hekk illi l-grupp ta’ nies li ltqajt magħhom dan l-aħħar minn dawn il-kappelli rnexxielhom joħolqu kapolavur!

    “Minn mindu kont tifel kienu jaffaxxinawni dawn il-kappelli mwarrbin u mibnijin f’postijiet remoti,” beda l-kliem  Roderick Busuttil. “Kienu jqanqluli bosta mistoqsijiet li għall-ewwel ma kontx naf nirrispondi. Ngħidu aħna, għala għandu wieħed jibni kappella bħal dik iddedikata lil San Pawl proprju f’nofs Wied il-Qlejgħa, jew kif inhi magħrufa, iċ-Chadwick Lakes? Jew x’sinifikat kellha l-kappella tal-Madonna ta’ Itria moħbija f’Binġemma? Inkella x’sens kienet tagħmel il-kappella ta’ San Dimitri fuq tarf ta’ rdum fl-Għarb Għawdex? Min-naħa l-oħra imbagħad tmur fl-irħula u f’ċerti nħawi taf issib xi żewġ kappelli mibnija ħdejn xulxin, b’uħud saħansitra ħajt ma’ ħajt! U tistaqsi x’riedu jgħidu bihom?”

    Għalkemm forsi wħud minn dawn id-dilemmi, Roderick għadu ma sabx tarf tagħhom, min-naħa l-oħra huwa rnexxielu jsarraf din il-ġibda tiegħu f’sit mill-aktar informattivMix-xellug - Noel Ciantar, Anthony M Brincat, Caroline Busuttil, Roderick Busuttil u Joe Brincat dwar dawn il-kappelli li huma tant għal qalbu. Jista’ jkun li x-xorti daħkitlu ftit ukoll għax flimkien miegħu hemm grupp ta’ nies jaħdmu qatiegħ biex permezz tas-sit www.kappellimaltin.com jiftħu b’mod virtwali bosta minn dawn il-kappelli sabiex il-pubbliku jkun jista’ japprezzahom aktar. Poġġejna madwar mejda ta’ kafeterija nixorbu belgħa tè sħuna biex inpattu għar-riħ u l-kesħa li kien hemm barra u sadanittant bdejt insir naf aktar lil dan il-grupp u x-xogħol li jwettqu.

    “Kull tant żmien, jiena u Roderick konna ntellgħu xi programmi għar-radju u darba waħda staqsewna jekk konniex lesti li ntellgħu sensiela sħiħa dwar xi suġġett partikolari. Wara ħafna diskussjonijiet iddeċidejna li nibnu sensiela dwar il-kappelli u għalhekk intfajna nagħmlu r-riċerka dwarhom fosthom permezz tal-kotba ta’ Kilin,” kompla jirrakkuntali did-darba Joe Brincat. “Organizzajna wkoll diversi intervisti ma’ individwi li kienu ntiżi f’dan il-qasam bħall-Prof. Stanley Fiorini, il-Prof. Michael Buhagiar, ir-riċerkatur Tony Terribile, l-espert fil-qasam tax-xwieni Joseph Muscat u anki ma’ Kilin innifsu li stqarr magħna li fil-kotba li ħareġ fil-bidu kellu xi żbalji li eventwalment ġew irranġati kollha fil-ktieb ‘Wayside Chapels’. Preżentament wieħed jista’ jisma’ dawn l-intervisti minn fuq is-sit tagħna.”

    Infatti tant ġabru informazzjoni li Noel Ciantar ħajjarhom biex itellgħu sit sabiex din ir-riċerka ma tintilifx u anki biex jagħtu daqsxejn promozzjoni lill-programm tagħhom tar-radju “Mat-tokki ta’ qniepen żgħar”. L-idea ntogħġbot u Noel sab ruħu jfassal hu stess dan is-sit, tant li llum huwa l-webmaster tiegħu.

    “Is-sit infetaħ għall-pubbliku ftit qabel beda l-programm tar-radju, fit-22 t’Ottubru tal-2007. Għalkemm il-programm innifsu spiċċa wara disgħa xhur u kien ta’ suċċess kbir tant li baqgħu jixxandru r-San Blas Chapel (Caroline Busuttil)repetizzjonijiet tiegħu, dil-ġimgħa ser inkunu qed niċċelebraw ir-raba’ anniversarju mit-twaqqif tas-sit. Ftit ftit in-nies bdiet issir midħla tas-sit tagħna sakemm illum nistgħu ngħidu li kull min hu tassew dilettant ta’ dawn il-kappelli, xi darba jew oħra daħal fih jew għallinqas sema’ bih, filwaqt li oħrajn jużawh bħala mezz ta’ referenza. Is-saħħa tiegħu tinsab fil-kwantità u l-kwalità ta’ informazzjoni li hemm miġbura f’post wieħed, tant li meta s-sena li għaddiet semmew is-sit tagħna fl-aħbarijiet tal-istazzjon nazzjonali, irreferew għalih bħala enċiklopedija. Biex nagħtik ħjiel, apparti informazzjoni dettaljata dwar għadd ta’ kappelli, wieħed isib ukoll listi sħaħ ta’ isqfijiet, granmastri, muniti, inkwiżituri, papiet u żjajjar pastorali. Hemm ukoll glossarju li jagħti t-tifsira ta’ għadd ta’ kliem relatat ma’ dan il-qasam, informazzjoni dwar xi qaddisin u intervisti ma’ individwi dwar xi passatempi tagħhom. Illum is-sit jikkonsisti f’200 paġna,” qalli kburi Noel.

    Spjegawli kemm siegħat jiddedikaw għar-riċerka minħabba li huma jkunu jridu jikkonfermaw li dak li jiktbu jkun validu u minnu, segwit kif xieraq b’referenzi relatati. Anthony M Brincat li huwa espert f’dan il-qasam tal-kappelli, għandu r-rwol ta’ konsulent tal-grupp.

    “Fil-gżejjer tagħna hawn 328 kappelli (eskluż il-kappelli privati u dawk li jinsabu fil-kunventi u fiċ-ċimiterji),” infurmani Roderick. “Anthony dar dawn il-kappelli kollha u għamel studju intensiv dwarhom. Infatti kien ta’ għajnuna siewja biex niksbu l-informazzjoni, ir-ritratti u biex insiru nafu fejn qegħdin ħafna minnhom. S’issa aħna żorna 220 kappella, għalkemm fis-sit għandna informazzjoni dettaljata dwar 132 minnhom. Imma jiena għandi ħolma li nixtieq inwettaq…. xi darba rrid nidħol fihom kollha! Fi tfuliti kont inħobbhom il-kappelli imma illum iffissat! Biex tifhimni nista’ nirrakkuntalek kif dakinhar li ħriġna l-inviti tat-tieġ, jien kont qed indur il-kappelli ma’ Anthony u ma’ Joe u l-invit tajtulhom hemm.”

    Mhux hekk biss, imma spiċċa biex daħħal f’din l-istorja anki lill-mara tiegħu Caroline li f’dan il-grupp ġiet assenjata r-rwol tal-fotografu uffiċċjali.

    “Meta konna għadna għarajjes Roderick kien moħħu biex immorru nżuru dawn il-kappelli u jien biex ma niddejjaqx bdejt nieħu r-ritratti. Bdew joħorġu tajbin u ntogħġbu u b’hekk sibt ruħi bir-St. John the Evangelist Chapel - Ħal Millieri (Caroline Busuttil)responsabbiltà li niġbed ir-ritratti tal-kappelli. Mhux faċli daqs kemm wieħed jaħseb li tieħu ritratti sbieħ ta’ dawn il-kappelli u mhux darba u tnejn li spiċċajna morna aktar minn darba fl-istess post sakemm sibna l-mument tajjeb. Daqqa ssib xi karozza pparkjata eżatt quddiemhom, drabi oħra trid tara kif tipprova tnaqqas mill-wires u l-arbli li jkunu qed ikerrħu l-ambjent ta’ madwarhom u mbagħad hemm oħrajn li trid tmur f’xi ħin partikolari biex tiġbidhom minħabba li x-xemx tinzerta eżatt warajhom f’ċerti ħinijiet u ma tieħux ritratt wieħed sura.”

    Kollha qaluli li wieħed mill-akbar xkiel huwa biex tinzerta ssib xi kappelli miftuħa jew biex issib lil xi ħadd lest li jiftaħhomlok.

    “Hemm ċerti kappelli li jinfetħu darba fis-sena biss għal xi okkażjoni partikolari, filwaqt li oħrajn huma abbandunati jew ma jinfetħu qatt.  Infatti illum jiena u Caroline noħorġu dejjem bil-kamera magħna ħalli jekk ninzertaw xi waħda miftuħa, nieħdu x-xoqqa f’moxtha. B’xorti tajba kemm ilni naħdem fuq dawn il-kappelli għamilt bosta ħbieb u kuntatti. Biż-żmien skoprejt li f’kull raħal jew belt fil-gżejjer tagħna, dejjem ser issib lil xi individwu li tassew ikun dilettant jew intiż fl-istorja u li jirranġalek biex tidħol fil-kappelli tal-post, bħal ngħidu aħna Tony Abela li fetħilna l-kappelli kollha taż-Żejtun. Għalina huwa importanti ħafna li nuru l-kappelli kemm minn barra u kif ukoll minn ġewwa għax ġeneralment dak ser ikun l-uniku mezz kif il-pubbliku jkun jista’ jara l-intern ta’ ċerti postijiet.”

    Interessanti l-fatt li dan il-grupp ġibidli l-attenzjoni li meta nirreferu għal dawn il-binjiet bħala kappelli nkunu qed niżbaljaw…

    “Proprjament il-kappella hija parti mill-knisja u ma tistax tkun fiżikament maqtugħa għaliha: infatti illum il-kurituri li nsibu fuq kull naħa ta’ knisja nafuhom bħala kappelluni. Meta l-Isqof De Mello żar Malta fis-seklu ħmistax huwa sab l-ewwel għaxar kappelli (u mhux waqqafhom kif hawn min isostni!). Dak iż-żmien De Mello rrefera għalihom bħala cappelli di campagna li biex nifthiemu kienu qishom il-parroċċi ta’ llum. Meta mbagħad ġie l-Isqof Dusina fis-seklu sittax huwa sejħilhom chiese di campagna u allura dawn suppost jissejħu knejjes żgħar u mhux kappelli.”

    Ilkoll saħqu li s-sit huwa ideali għax dejjem tista’ żżid fuqu. Infatti meta xi ħadd jibgħatilhom xi biċċa informazzjoni tajba jew xi ritratt li jista’ jiġi inkluż fis-sit, huma jilqgħuha bil-qalb kollha għax jixtiequ li s-sit ikun meqjus bħala “ta’ kulħadd”. Dan l-aħħar il-grupp fetaħ ukoll paġna fuq Facebook bl-isem ‘Kappelli Maltin – Wirt Artna’.

    “Xi kultant ninnota li l-Facebook jolqot tip ta’ nies differenti minn dawk li jidħlu fis-sit,” fehmitni Caroline. “Forsi għax fuq Facebook l-informazzjoni hija aktar kompatta. Huwa wkoll aktar interattiv għax jagħti ċ-ċans lil dak li jkun li jistaqsi mistoqsija u ftit wara jibda jara r-risposti deħlin lura… u mhux minn għandna biss! Infatti sikwit jiġri li minn suġġett jispiċċaw jifirxu fuq ieħor u jinħoloq djalogu sħiħ. Il-Facebook jagħtik opportunità li tiltaqa’ ma’ nies li aktarx li kieku ma kienx hu, qatt ma kont ser tiltaqa’ magħhom. Per eżempju ftit ilu tellgħajna ritratt ta’ kampnar ta’ kappella u staqsejna lill-imseħbin jekk hux kapaċi jagħrfu ta’ fejn kienet. Dlonk weġibna qassis li qalilna li hu xeba’ jqaddes hemmhekk u hekk allura issa għandna kuntatt ieħor għal din il-kappella. Intant, fuq din il-paġna tal-Facebook aħna ntellgħu xi ftit informazzjoni ġdida minn żmien għal żmien sabiex inħajjru lin-nies jinġibdu aktar lejn il-kappelli.”

    Infatti meta dħalt fil-paġna tagħhom sibt li kien hemm mad-900 membru u wħud minnhom jagħtu kontribut interessanti immens. Ngħidu aħna Jacqui Agius poġġiet ritrattiPittura ta' Jacquis Agius ta’ pitturi mill-isbaħ ta’ kappelli lokali li pittret hi. Oħrajn bħal John Scerri, Malti li joqgħod il-Kanada, u li bosta drabi jaqta’ fejn huma l-kappelli ħafna qabel nagħrfuhom aħna li noqogħdu hawn, iħobb jinkludi xi ritratti antiki ta’ kappelli li llum m’għadhomx jeżistu. Ħaġa twassal għall-oħra u finalment il-grupp iddeċieda li jagħti widen għat-talbiet tal-membri biex tinħoloq għaqda biex tlaqqgħa lil dawk li japprezzaw il-kappelli.

    “Konna ilna nixtiequ li nagħmlu għaqda għan-nies li jħobbu l-kappelli, għalkemm fl-istess ħin, nixtiequ nżommu s-sit u l-Għaqda separati minn xulxin. F’Lulju li għadda ppruvajna naraw kemm kien hemm interess. Għalhekk organizzajna l-ewwel laqgħa f’kappella f’Ħ’Attard u kellna attendenza sabiħa. B’hekk għamilna l-qalb u flimkien ma’ numru ta’ individwi oħra bdejna naħdmu biex titwaqqaf din l-għaqda b’mod formali. Fil-fatt il-laqgħa ġenerali fundatorja tal-Għaqda Ħbieb tal-Kappelli Maltin ser issir nhar it-Tnejn li ġej, 24 t’Ottubru 2011 fis-7:00pm fis-Sala Parrokkjali ta’ Sant’Elena f’Birkirkara.”

    Kont kurjuża liema minn dawn il-kappelli kienu l-aktar għal qalbhom. Noel jippreferi dawk li jgawdu minn xenarju mill-isbaħ u għalhekk għażel il-Kappella tal-Madonna ta’ Madonna ta' Itria - Binġemma (Roderick Busuttil)Itria li tinsab f’Binġemma u dik li hija ddedikata lil Santa Marija Maddalena li hemm fuq l-irdum ta’ Ħad-Dingli. Caroline tippreferi l-Kappella ta’ San Pawl Eremita li hemm fil-Mosta għax tinsab maqtugħa għaliha mistura ġewwa għar f’wied. Lil Joe jaffaxxinawh l-aktar il-kappelli tal-perjodu medjevali…

    “Il-Kappella tas-Simblija li hemm Ħad-Dingli bilkemm tingħaraf li hi kappella u għalhekk tiġbidni. Imbagħad hemm ukoll il-Kappella ta’ San Mikiel is-Sanċir fir-Rabat, Malta li apparti l-arkitettura partikolari tagħha, tinsab f’nofs l-għelieqi, maqtugħa mill-bini modern, u meta tidħol fl-ambjent tagħha tħossok qisek mort lura fiż-żmien. Kienu rrestawrawha madwar 20 sena ilu imma sfortunatament issa reġgħet qed tiddeterjora. Għax l-ikbar problema ta’ dawn il-kappelli hija illi jekk ma ssibilhomx funzjoni, akkost li tirrestawrahom, jekk tabbandunahom mill-ġdid u ma ssibilhomx funzjoni, dawn ser jerġgħu lura għall-istat ħażin li kienu fih qabel.”

    Ma kellix għalfejn nistaqsih wisq lil Roderick liema kienu l-favoriti tiegħu għax ir-risposta bsartha.

    “Jiena kollha nħobbhom għax kollha sbieħ. Kif tista’ ma tħobbhomx meta tibda tara d-dedikazzjoni kbira li dawn inħadmu u żżejnu biha matul iż-żminijiet? Imma jekk għandi nsemmilek tnejn ferm għal qalbi dawn huma dik ta’ San Dimitri għax taffaxxinani l-leġġenda tagħha u dik Tal-Lunzjata f’Ħal-Millieri għax l-affreski li fiha huma inkredibbli.”

    Tkellimna fuq mitt ħaġ’oħra li mpossibbli ninkludihom kollha hawnhekk. Il-grupp għandu għatx kbir għal aktar informazzjoni dwar il-kappelli tal-gżejjer tagħna u għalhekkSt. Lucia Chapel - Kerċem (Caroline Busuttil) huma jistiednu lil kull min jixtieq jgħaddilhom xi tagħrif sabiex jikkuntattjahom. Sostnew li huma jagħtu kreditu xieraq fis-sit tagħhom lil kull min jagħti xi tip ta’ kontribut. Sadanittant fit-22 ta’ Ottubru 2011 ser inkun qed nattendi għall-attività li huma qed jorganizzaw biex jiċċelebraw ir-raba’ anniversarju minn meta beda s-sit www.kappellimaltin.com

    “Għażilna li mmorru nduru dawra mal-kappelli ta’ Birkirkara, taħt il-gwida tas-Sur Philip Xuereb biex infakkru din l-okkażjoni. Sfortunatament setgħu jattendu biss 25 persuna u l-postijiet mal-ewwel inbelgħu. Però, jekk ikun hemm biżżejjed nies interessati biex norganizzaw xi attività oħra bħal din, aħna nagħmlu mill-aħjar li nistgħu biex nikkuntentawhom.”

    Għalaqt billi staqsejthom x’inhu l-iskop wara dan ix-xogħol u l-entużjażmu kollu?

    “L-iskop prinċipali tagħna huwa li nqajjmu l-interess fil-kappelli għax nemmnu li b’hekk tħajjar lin-nies biex imorru jarawhom. Imbagħad jekk in-nies isibu xi kappelli magħluqin, ser jaraw kif jagħmlu biex jiftħuhomlhom. U meta jirnexxielhom, jekk isibuhom f’kundizzjonijiet ħżiena, ser joħolqu pressjoni biex dawn jiġu rrestawrati. Dan iċ-ċiklu huwa l-għan aħħari tagħna sabiex ftit ftit dawn it-teżori ċkejknin tagħna jingħataw lura s-sbuħija u d-dinjità tagħhom mill-ġdid.”

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-23 t’Ottubru 2011)

    2011.10.23 / 4 responses / Category: Torca - Perspettivi

  • RUĦ ĠDIDA LIL SENGĦA ANTIKA

    L-Istorja minn dejjem kienet taffaxxinani imma minn meta bdejt nagħmel intervista wara l-oħra biex nibni dawn l-artikli, irnexxieli nagħraf ukoll kemm humaPio Borg interessanti n-nies ta’ llum. B’mod speċjali l-anzjani tagħna, sirt nistħajjilhom enċiklopediji ħajjin, mogħnija bl-isbaħ informazzjoni, dettalji, rakkonti, memorji, esperjenzi, kapaċitajiet… M’hemmx tmiem għal din il-lista għax kull darba li niltaqa’ ma’ individwu ġdid, niskopri xi ħaġ’oħra u nirrealizza x’qed nitilfu meta m’aħniex nieħdu rekordju nazzjonali ta’ dan it-tagħrif kollu. Sa mn’Alla li jeżistu ċerti għaqdiet li jlaqqgħu ż-żgħażagħ ma’ dawn l-anzjani, ħalli b’hekk almenu dan il-wirt kulturali tagħna b’xi mod jew ieħor jiġi mgħoddi lill-ġenerazzjonijiet ta’ wara. Proprju dil-ġimgħa sibt ruħi mistiedna għand Pio Borg, membru tal-Għaqda Dilettanti Mudelli ta’ Knejjes, li l-għan prinċipali tagħha huwa li jagħti ruħ ġdida lil sengħa antika permezz tal-entużjażmu taż-żgħażagħ ta’ llum.

    Pio Borg illum jgħodd is-67 sena. Huwa kollezzjonist ferventi ta’ bosta affarijiet reliġjużi. Jiftakar sewwa l-bidu ta’ din l-Għaqda, li dis-sena qed tiċċelebra l-25 anniversarju mit-twaqqif tagħha.

    “L-Għaqda tnisslet fl-1986 meta ngħaqdu flimkien Raphael Micallef, Tony Terribile, Pawlu Piscopo u wara daħlu wkoll George Gusman u Guido Lanfranco. Jien kontLogo Għaqda Mudelli Knejjes - 25 sena wieħed minn tal-bidu li sirt membru magħha għax mill-ewwel emmint fl-iskop tajjeb li kellha. Fil-gwerra konna tlifna ħafna oġġetti prezzjużi, speċjalment fl-inħawi tal-Kottonera li ġarrbu ħafna ħsara. Għalhekk konna fuq ix-xwiek biex insiru nafu dwar il-ftit li kien għad fadal, filwaqt li ttamajna li nkunu nistgħu nerġgħu nagħtu r-ruħ lil dax-xogħol tal-mudelli tal-knejjes. Bi pjaċir ngħid li l-Għaqda mhux talli rnexxielha tqajjem mill-ġdid l-interess f’das-snajja’, talli poġġiethom fuq pedestall. Illum qegħdin madwar 400 membru u tliet kwarti minnhom huma żgħażagħ, kollha kemm huma bil-pika dwar min ser jaħdem l-aqwa biċċa xogħol. Xhieda ta’ dan huma l-bosta wirjiet tal-Ġimgħa l-Kbira li jittellgħu madwar l-irħula u l-bliet tagħna.”

    Pio kompla jispjegali kif f’din l-Għaqda ssib kull xorta ta’ nies imsieħba. Fehemni wkoll dwar l-opportunitajiet li din kapaċi toffri.

    “Il-membri tagħna jiġu minn diversi oqsma tant li għandna anki nies li jaħdmu fis-sezzjoni tar-restawr tal-gvern, għalliema u avukati.Il-Veronika B’hekk jinħoloq iċ-ċans illi l-membri bejniethom jistgħu jaqsmu bosta ideat dwar kif jaħdmu xi oġġett jew ieħor. Intant kull xahrejn issir laqgħa fejn espert f’xi qasam relatat jew xi ħadd mill-membri stess jagħtu tagħrif siewi dwar is-sengħa tagħhom: fl-injam, fl-irħamar, fl-istatwar, fil-fidda eċċ eċċ. Infatti l-aħħar wieħed li ġie jżurna kien Renzo Gauci u flimkien miegħu rajna kif jinħadmu l-istatwi, kif jiġu ffurmati u kif tibda l-proċedura. Naturalment, f’sagħtejn laqgħa, mhux ser issir taf kollox imma jkollok biżżejjed għarfien biex jixprunak tkompli tfittex u titgħallem. Ovvjament l-Għaqda isservi wkoll ta’ vetrina fejn f’numru ta’ okkażżjonijiet il-membri jistgħu jesebixxu s-sengħa tagħhom jew xi oġġetti li jkunu akkwistaw.

    Barra minn hekk, l-Għaqda taqdi funzjonijiet oħra fosthom it-tixrid tat-tagħlim storiku u kulturali. Fil-fatt kull tant żmien immorru nżuru postijiet differenti bħall-katakombi ta’ San Pawl, il-mużew ta’ Ħaż-Żabbar u l-kappella ta’ Sant’Anġlu fejn ikollna wkoll gwida li tagħtina informazzjoni. B’hekk wieħed mhux qiegħed mal-Għaqda biss biex jarma xi gandlier jew biex jibni mudell imma anki biex jifforma ruħu f’dawn l-oqsma.

    Nistgħu ngħidu li din l-Għaqda tagħmel ġid kemm b’mod dirett bħal meta qed turik kif taħdem xi ħaġa, u anki b’mod indirett f’dak li hu ġid spiritwali, peress li żżommok f’kuntatt kontinwu mal-Knisja. Bi kburija nista’ nsemmilek li minn fost il-membri tagħna diġà ħarġu erbgħa saċerdoti.”

    Ma’ Pio ltqajt f’binja fejn hu jżomm il-kollezzjonijiet tiegħu u fejn iqatta’ siegħat sħaħ jaħdem fuq xi ħaġa jew oħra. Hekk kif konna telgħin it-taraġ wiesgħa u għoli tal-post, hu Il-mant, l-artal u l-vari ta' Pio Borgġibidli l-attenzjoni għal xi skultura mill-ifjen fil-ħitan li kienet tixhed li dik id-dar kienet tiftakar żmien il-kavallieri. Kont ilni biex nidħol f’dar hekk u tarġa wara tarġa ħassejtni tiela’ f’xi dinja oħra, kif fil-fatt kien għax hekk kif Pio fetaħ il-bieb, ħabta u sabta sibt ruħi mdawwra b’kull xorta ta’ kollezzjonijiet, tant li għall-ewwel ma kontx naf minn fejn ser naqbad nibda!

    “Tridx nibdew minn dan l-artal?” issuġġerili Pio filwaqt li stqarr li l-ġurnata ta’ qabel kien ilu ħames siegħat jaħdem fuqu biex ikun jista’ juriehuli armat.“Dan l-artal hu portabbli u bħalissa qed nirrestawra l-armarju tiegħu. Bejn wieħed u ieħor għandu madwar sebgħin sena u  oriġinarjament kien ta’ ħija, li kien espert dwar l-affarijiet tal-Knisja. L-artal huwa kkonsagrat u għalhekk sar numru ta’ quddies fuqu. Il-konsagrazzjoni tiegħu saret billi ntbagħtu xi relikwi tal-qaddisin minn Ruma li tpoġġew f’dil-ħofra ċkejkna mħaffra apposta fil-wiċċ tal-artal u dan ġie mbierek mill-Isqof.”

    Sirt naf li Pio prinċiparjament jaħdem fl-injam imma meta kien sagristan huwa interessa ruħu li jitgħallem ħafna snajja’ oħra u għalhekk jista’ jmidd idu għal xogħolijiet varji.

    “Il-Belt kien hemm ċertu Carmelo Bonello li kien magħruf ħafna għas-sengħa tiegħu biex jagħmel it-tabelli tal-ħwienet. Min jaf kemm qattgħajt siegħat bil-qiegħda fuq it-taraġ tal-kantina tiegħu ħalli nosservah jaħdem, waqt li kultant kont inqum nagħtih daqqa t’id jiżbogħ meta jitlobni ngħinu. B’hekk ftit ftit ħadt il-qagħda jiena wkoll tant li għamilt diversi xogħolijiet fosthom iż-żebgħa u d-dekorazzjonijiet tad-deheb tal-koppla kollha tal-Knisja tal-Erwieħ tal-Belt.”

    Għajnejja għatxana flew l-oġġetti mdendlin mal-ħitan fejn fosthom kien hemm kwadri kbar mimlija bil-forom tal-wegħdi li kienu jirregalaw in-nies meta jaqalgħu xi grazzja, Il-wegħdinumru ta’ prospettivi ddiżinjati għal wara l-artal u statwi kbar fin-niċeċ li dari kienu jiddendlu mal-ħitan tal-kmamar tas-sodda…

    “Ara dan mant li ser inżanżan dis-sena għall-wirja. Hu mant uniku għax fih iħaddan is-snajja kollha: skultura, rakkmu tad-deheb, xogħol ta’ l-injam, lussu ta’ drappijiet, glalen tad-deheb eċċ. Ħa npoġġi fih il-Madonna tar-Rużarju bil-bradella b’kollox li qiegħda fil-parroċċa ta’ San Duminku.”

    Bħas-soltu, kelli kurżità minn fejn bdiet din in-namra għall-kollezzjonijiet u Pio ħasadni mhux ftit meta bi tbissima għarraffni li hu kien twieled fi tmiem il-gwerra fil-kannierja ta’ San Duminku u għalhekk letteralment seta’ jgħid li l-affarijiet tal-knisja kienu qegħdin f’demmu!

    “Apparti minn hekk, missieri u zijuwi kienu sagristani fil-Knisja ta’ San Duminku u allura jiena u ħija konna deħlin u ħerġin hemm ġew. Niftakar ukoll li meta kont żgħir konna mmorru għand in-nanna li kienet toqgħod Santa Venera. Hemmhekk kien hemm id-drawwa li jarmaw monti li kellu sezzjoni ddedikata lit-tfal: għas-subien kien ikun hemm statwi tal-festa u għall-bniet kienu jbiegħu għamajjar żgħar tal-injam. Ma kienux xi affarijiet elaborati Il-vari fl-armarjitaf imma ta’ tfal li konna, konna niġġennu fuqhom. Ta’ kull sena, n-nanna kienet titlobni nfakkarha xi statwi kienet diġà tatni u mbagħad tmur u tagħżilli oħra. Kienu statwi jiswew ftit li xejn, magħmula mit-tafal u miżbugħa bil-kulur tat-tibjid għax dak iż-żmien ma kienx hemm żebgħa. Imma tiskanta kif, affarijiet bħal dawn jidħlu f’qalbek u jibqgħu fik matul ħajtek kollha.

    Niftakar ukoll li meta kien fetaħ l-istazzjon tat-TV f’Malta, Charles Arrigo kellu programm jismu ‘Il-Quċċija’ u fih dejjem kien jinkludi parti dwar l-artiġġjanar u s-snajja’ antiki. Darba minnhom kien stieden lili u lil missieri Toni biex nitkellmu dwar il-qasam tal-Ġimgħa l-Kbira fejn fosthom tajna r-riċetta tal-borma tfuħ li titpoġġa fis-sepulkru f’dawn iż-żminijiet.”

    Pio qalli li llum tista’ ssib tixtri din it-taħlita lesta fil-pakketti imma m’għandi l-ebda dubju li din ma tħabbatiex mal-oriġinal u għalhekk tlabtu jgħidli r-riċetta biex ngħaddiha lilkhom, forsi min jaf?

    “L-ewwel ħaġa jrid ikollok kwantità ta’ nbid iswed. Sadanittant minn jumejn qabel, jeħtieġ ixxarrab taħlita ta’ lumi, larinġ, mandolina, bastun tal-kannella, ftit nuċimuskata u tħalliha okkupata bl-għatu magħluq ħalli tiffermenta. Wara jumejn tħallatha mal-inbid u tagħtiha fawra qawwija fuq in-nar. Matul il-ġranet li n-nies jiġu biex jinvistaw is-sepulkru, trid tħalli din il-borma fuq spiritiera b’nar bati ta’ ftila jew tnejn u toqgħod attent li ma tħallix lit-taħlita tinxtorob, billi minn ħin għal ħin iżżid l-inbid li jkun evapora.”

    Proprju fin-nofs tal-kamra, fuq mejda mdaqqsa, Pio kellu numru ta’ vari ta’ San Duminku li kienu qed jistennew biex jinġarru għall-post tal-wirja.

    “Dawn l-istatwi li qed tara hawnhekk huma maħduma minn tafal imlibbes bil-kartapesta. Kien ħadimhomli Noel Cauchi, membru żgħażugħ tagħna li sfortunatament riċentement tlifna f’inċident fatali.

    Din hija vara minjatura, kopja mqaxxra tal-istatwa titulari ta’ San Duminku tal-Belt, filwaqt li din l-istatwa l-oħra qed turi miraklu li għamel dan il-qaddis, li kważi ħadd mill-qaddisin l-oħra qatt m’għamlu Vara ta' San Duminku - il-ħruq tal-kotba– dik li qajjem tifel mill-mewt. Din l-istatwa l-oħra turi l-fidi kbira li kellu San Duminku meta biex jiġġieled l-ereżija li kienet qed tiġi mgħallma, huwa sfida lill-Albeġiżi biex jitfgħu l-kotba tagħhom u dak tiegħu tal-evanġelju ta’ San Mattew fin-nar. Jekk il-kotba jinħarqu kien sinjal li r-reliġjon tagħhom kienet falza. Hekk sar u għalkemm il-kotba l-oħra nqerdu, dak tal-evanġelju ma ntmissx mill-fjammi.”

    Kemm stejjer li qatt ma smajthom! Iżda kien għad fadal iktar minn hekk. Bi kburija Pio għarraffni li dawn l-istatwi kienu ser jiġu esebiti fil-wirja ta’ dis-sena għall-ewwel darba.

    “Għandi 14 il-biċċa li juru episodji mill-ħajja ta’ San Duminku, fosthom l-aktar vara riċenti li turi lil San Duminku ma’ San Franġisk. Dawn iż-żewġ qaddisin teżisti rabta kbira bejniethom tant li fir-reliġjon kattolika huma magħrufa bħala t-tewmin. Dan minħabba li bejn wieħed u ieħor, it-tnejn waqqfu l-ordni tagħhom fl-istess żmien. Jingħad ukoll li darba ltaqgħu u biex juru l-ferħ tagħhom, għannqu lil xulxin u hekk qed turihom din il-vara.”

    Ersaqna aktar il-ġewwa u fis-silenzju maestuż tiegħu, magħluq f’niċċa kbira, nilmaħ statwa mdaqqsa ta’ San Duminku li mal-ewwel laqtitni ħafna.

    “Dak sab ruħu għandi wara li missieri xtrah mingħand ħuħ qabel mar l-Awstralja. Huwa xogħol uniku u formidabbli li jgħodd madwar 90 sena. Kien inġab minn Bolzano flimkien ma’ statwa oħra pariġġu Il-vara l-kbira ta' San Duminku li għandha madwar 90 senata’ San Pawl. L-istatwa hija maħduma kollha fl-injam, apparti minn xi aċċessorji tagħha li huma tal-fidda u bil-pedestall b’kollox hija għolja metru. Għal dis-sena, wara tant żmien,  din l-istatwa aktarx ser titlaqqa’ ma’ ta’ pariġġa.”

    F’diversi kaxxi u magħluqin sewwa wara numru ta’ armarji, Pio kellu wkoll għadd ta’ vari tal-Ġimgħa l-Kbira, bosta minnhom kopji tal-vari tal-Belt. Xtaqt nifhem x’iwassal biex wieħed jibqa’ jixtri kopja wara l-oħra tal-istess oġġett. U tipikament tiegħu, Pio weġibni permezz ta’ rakkont ieħor…

    “Dan is-sett li qed tara hawnhekk għandu ‘l fuq minn 90 sena. Li kieku rajt kif kien meta akkwistajtu, kont tgħidli miġnun għax ċertu statwi kienu saru qishom karta peress li kienu merfugħin f’post umdu. B’paċenzja kbira nixxifthom waħda waħda fuq il-bejt u rtukkajthom mill-inqas possibbli biex ma nneħħilhomx l-antikità. Trid tkun taf għaliex xtrajtu sett bħal dan? Għax ma stajtx inħalli l-istorja u l-artiġġjanat tiegħu jintilfu!

    Għandek tkun taf li dawn huma l-istess statwi li tant snin ilu kienu jiġu armati madwar il-gabbana li llum għadha tinsab fl-istess post, fiL-ort tal-Ġetsemani Triq Merkanti biswit il-Kon-Katidral ta’ San Ġwann. Il-gabbana kienet ta’ ċertu Carmelo Fenech li kien ibiegħ ir-ruġġata minnha. Imma fiż-żminijiet tal-Ġimgħa l-Kbira, peress li kienet ottagonali, ġo kull arkata ġietu f’rasu li jarma statwa ħalli jesebihom lill-pubbliku. Kien jibda jarma fl-Erbgħa tat-tniebri u mbagħad iħallihom hemm il-Ħamis u l-Ġimgħa filwaqt li s-Sibt iżarma kollox biex għall-Ħadd jerġa’ jiftaħ bir-ruġġata. Tant kien akkanit u dilettant ta’ dawn l-affarijiet li f’dawk it-tliet ijiem kulħadd kien jaf li Carmelo kien jorqod fil-gabbana stess li ma jmorrux jisirqulu l-istatwi!”

    Għiduli intom kif tista’ ma tapprezzax lil dawn l-individwi meta joħorġulek b’rakkonti hekk imprezzabbli li wħud minnhom huma letteralment marbuta ma’ siti jew binjiet storiċi? Huwa impossibbli li ninkludi dak kollu li wrieni jew qalli Pio għax m’għadnix spazju biżżejjed. Uħud mill-kollezzjonijiet tiegħu jafu skulturi rinomatissimi bħal Alfred Camilleri Cauchi filwaqt li oħrajn iħaddnu ġrajjiet kurjużi. Infatti mhux darba u tnejn li Pio u sħabu offrew l-informazzjoni tagħhom għar-riċerka ta’ diversi studenti.

    Hekk kif kont qed nagħlaq l-intervista ntfajt niġbed xi ritratti. Tiskanta kemm minn wara lenti ta’ kamera kultant ċertu affarijiet jieħdu perspettiva differenti. Fosthom L-istatwi li ħadem Tonio Cuschierilaqtitni statwa ta’ mara mbikkma li kienet tagħmel parti mill-purċissjoni tad-difna ta’ Kristu. Iżda għal mument, meta lmaħt ir-ritratt u rajt il-bixra tal-istatwi l-oħra, bħal stħajjilthom imbikkma għax sabu ruħhom magħluqa fuq xkaffa wara l-ħġieġ…

    “Dak sett ta’ 22 statwa maħduma minn Tonio Cuschieri minn Tas-Sliema, illum mejjet,” qalli Pio hekk kif sabni qed niflihom. “Ilhom għandi madwar 36 sena. Maħduma mill-kartapesta u flimkien jiffurmaw vari sbieħ tal-Ġimgħa l-Kbira. Xi snin ilu kont narmahom fil-Knisja ta’ San Duminku ġewwa mudell kbir ta’ knisja li kont ħdimt jien stess – kien mudell twil 25 pied, wiesa’ 22 pied u għoli tliet sulari u kellu s-saqaf impitter. Kont tidħol u toħroġ minn dal-mudell daqs kemm kien kbir. Imma llum dawn l-istatwi, flimkien ma’ għadd ieħor ta’ kollezzjonijiet tiegħi, jinsabu magħluqa fil-kaxxi għatxana biex jiġu esposti. Kif qed tara, jiena nieħu ħsiebhom ħafna imma n-natura ta’ dawn l-affarijiet hija li jiġu esebiti u mhux li jingħalqu hawn ġew.

    Illum jien pensjonant u m’għandi xejn iktar ħlief lill-familja tiegħi u lil dawn il-kollezzjonijiet li jiffurmaw parti sostanzjali minn ħajti. Kieku minn żmien għal Statwa - Pio Borgżmien jiġu bosta nies jifirħuli u jieħdu r-ritratti tagħhom. Kulħadd jgħidlek li hu passatemp ta’ min jinkoraġġih. Uħud jeħdulek b’idejk u jtaptpulek fuq dahrek u jirringrazzjawk talli qed tippromwovi affarijiet bħal dawn imma mbagħad tgħaddi l-elezzjoni u bħal dejjem, l-affarijiet tiegħi jibqgħu fil-kaxxi. Imqar xi ħadd mill-awtoritajiet jagħtini biċċa maħżen hawn fil-Belt ħalli nkun nista’ narmah b’dawn il-kollezzjonijiet għat-turisti tagħna. Kelli tama kbira li forsi l-Knisja tal-Maddalena li kienet qed taħżen l-affarijiet tal-Karnival setgħet tkun ideali għalhekk. Imma!”

    Ċertament kollezzjonijiet bħal dawn jiffurmaw parti mill-wirt etnografiku tagħna u nemmen bis-sħiħ li b’wirja mtellgħa professjonalment, inkunu qed inżidu mal-valur kulturali ta’ pajjiżna kemm għalina l-Maltin u anki għat-turisti li jiġu jżuruna.

    Il-Ġimgħa 11 ta’ Marzu 2011 kelli l-opportunità li nattendi għall-ftuħ uffiċjali tal-wirja tal-Għaqda Dilettanti Mudelli ta’ Knejjes li tinsab f’Sala San Franġisk, Triq Melita, l-Belt u nista’ niggarantixxi li hemm bosta xogħolijiet interessanti ta’ diversi individwi għall-wiri. Il-wirja ser tibqa’ miftuħa sas-26 ta’ Marzu 2011, mit-Tnejn sal-Ħadd mid-9:30am san-12:30pm u mill-4:30pm sas-7:30pm.

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-13 ta’ Marzu 2011)

    2011.03.13 / 1 response / Category: Torca - Perspettivi

  • AKTAR MA NĦAFFER AKTAR INSIB

    “Jiena għandi vantaġġ li ma nsuqx,” bdieli d-diskors l-personaġġ li kellimt dil-ġimgħa, Tony Terribile. “Għaldaqstant kull fejn immur ikolli nimxi u b’hekk insib aktar ċans biex nosserva mill-qrib it-toroq li nkun għaddej minnhom.”

    Perspettiva interessanti! Personalment ma nistax nimmaġinani ma nsuqx u wisq inqas li nara dan bħala vantaġġ. Madanakollu fhimt sewwa x’ried ifisser bi kliemu u l-ftit ħin prezzjuż li għaddejt fil-kumpanija tiegħu, fetaħli orizzonti ġodda dwar kif nista’ napprezza iżjed it-toroq tagħna.

    Umilment Tony jiddeskrivi lilu nnifsu bħala ‘dilettant ta’ dak kollu li hu Malti’. Imma ċertament huwa ħafna aktar minn hekk. L-imħabba tiegħu lejn l-istorja ta’ pajjiżu Tony Terribilenebbħitu biex mhux biss jgħożż il-wirt storiku tagħna imma saħansitra biex b’inizjattiva personali jiġbor tagħrif siewi dwar l-għadd kbir ta’ teżori Maltin li forsi ħafna minna bilkemm nagħtu kashom. Fost xogħolijietu, laqgħatni l-ktieb tiegħu ‘Niċeċ u statwi fit-toroq Maltin’ li jikkonsisti f’ġabra ta’ informazzjoni u ritratti dwar in-niċeċ u l-istatwi li nsibu f’Malta.

    “L-interess tiegħi f’dawn in-niċeċ u statwi beda madwar 40 sena ilu. Sakemm kont għadni żgħir kont noqgħod ninnota biss it-toroq varji f’Tas-Sliema fejn kont noqgħod. Meta mbagħad bdejt nitfarfar u bdejt noħroġ il-barra minn dawn l-inħawi, skoprejt kemm kien hemm aktar x’tara anki f’diversi postijiet oħrajn.

    Darba minnhom ġietni f’rasi li naqbad il-kamera ċkejkna li kelli u nibda niġbed ir-ritratti tan-niċeċ u l-istatwi li niltaqa’ magħhom. Fuq kollox, meta kont immur lura d-dar, kont inniżżel id-dettalji tagħhom fostom: tat-triqat fejn jinsabu, id-dati u xi informazzjoni li jkun hemm imniżżla fuq il-plakek tagħhom u anki xi ġrajjiet li nkun smajt jew qrajt dwarhom.

    Maż-żmien indunajt li kont sibt speċi ta’ teżor li iktar ma kont inħaffer fih, aktar kont insib oġġetti prezzjużi. Dak li kien beda biss bħala biċċa xogħol personali għall-interessŻejtun - niċċa tal-1861 tiegħi biss tant kiber li deherli li kien dnub li ma naqsamx dak il-materjal kollu mal-oħrajn. U hekk twieled dan il-ktieb dwar in-niċeċ li jinsabu f’Malta. Ta’ min insemmi illi Patri Serafin Borg ippubblika ktieb simili dwar in-niċeċ li hemm fil-gżira t’Għawdex.”

    Naturalment qabel iltqajt ma’ Tony ħadt ħsieb li nagħti daqqa t’għajn tajba lill-ktieb tiegħu. Intbaħt kemm akkost li ngħidValletta - niċċa antika li nħobb tant il-patrimonju storiku Malti, kont għadni prattikament ma naf xejn dwar dan is-suġġett. Sakemm waslet il-ġurnata tal-laqgħa tagħna bdejt nimraħ aktar madwar in-niċeċ u l-istatwi li sibt fi triqati u b’hekk irnexxieli nikkonferma li f’pajjiżi letteralment kull kantuniera għandha storja x’tirrakkonta.

    “Kieku napprezzawhom it-toroq ta’ Malta huma mużew! Imma llum kulħadd bil-karozza u jibqa’ għaddej mgħaġġel u ma jara xejn.

    Għalija dawn in-niċeċ u statwi huma monumenti żgħar ta’ mħabba. Kollha għandhom sinifikat u xi ġrajja marbuta magħhom tan-nies li ħadmu biex sawwruhom. Uħud minnhom huma xogħolijiet artistiċi maħduma mill-aqwa skulturi lokali. Oħrajn tant huma antiki li ftit li xejn nafu dwarhom u għalkemm hija evidenti l-id tajba li ħadmithom, ħadd ma jaf min għamilhom. Ħasra!”

    Fil-fatt skont Tony waħda mill-eqdem niċeċ datati tmur lura sat-tmintax il-seklu.

    “Tinsab l-Imdina fil-mina magħrufa bħala ‘Tal-Għarreqin’ u tikkonsisti f’riliev sabiħ tal-Madonna bil-Bambin. Hi niċċa devota ħafna u spiss tkun mixgħula u mżejna bil-fjuri.”

    Bla dubju dawn ix-xogħolijiet huma xhieda tar-rabta tal-poplu mar-reliġjon tiegħu. Bosta minnhom huma kopji tal-istatwi titulari tal-post iżda mbagħad issib ukoll diversi Marsa - waħda mill-aktar niċeċ devoti llumstatwi li saru bħala radd ta’ ħajr kemm b’mod individwali u kif ukoll b’għaqda fost iċ-ċittadini tar-raħal jew belt.

    “L-akbar ammont ta’ niċeċ huma dedikati lill-Madonna b’mod speċjali lil Santa Marija tal-Karmnu.

    Fil-fatt l-aktar niċċa li għad għandha devozzjoni kbira sal-ġurnata ta’ llum hija n-niċċa mdaqqsa tal-Madonna ta’ Lourdes li tinsab fi Triq Diċembru XIII.

    Nistgħu ngħidu li dawn in-niċeċ u l-istatwi nsibuhom f’kull belt u raħal ta’ gżiritna. L-aktar post miżgħud bihom huwa Ħal-Qormi fejn hemm madwar 200 biċċa xogħol. L-inqas wieħed huwa Ħal-Safi Żejtun - niċċa antika ma' faċċata ta' dar privatagħalkemm meta tqis iċ-ċirkustanzi tal-post tara li xorta hemm ammont ta’ xogħolijiet konsiderevoli.

    In-niċeċ u l-istatwi tal-qaddis patrun jispikkaw. Però imbagħad ġieli ssib xogħolijiet ta’ qaddisin li ma jkunux daqshekk magħrufa u meta tfittex dwarhom ġeneralment issib li dawn ikunu saru fuq inizzjattiva personali.

    Eżempju simili hija n-niċċa tal-Madonna tal-Grazzja li tinsab f’kantuniera bejn Triq is-Santwarju u Triq il-Kbira f’Ħaż-Żabbar. L-istatwa twaqqfet minn Vitor Caruana b’radd ta’ ħajr lill-Madonna talli nħeles mill-attakk li l-Franċiżi għamlu f’dan il-post fl-1798. Hija xogħol ta’ Mariano Gerada li kien skultur mill-iprem kemm fil-ġebla u anki fl-injam.”

    Dawn ix-xogħolijiet ifakkru wkoll ċertu ġrajjiet li għadda minnhom pajjiżna. Fostom insibu għadd ta’ xbiehat li saru b’ringrazzjament mis-superstiti tal-marda qalila tal-pesta li ħakmet lil Malta fl-1813.

    “Partikolarment f’Ħal-Qormi, fejn din il-marda ħalliet bosta vittmi, insibu numru ta’ niċeċ imwaqqfa f’ġieħ Santu Rokku li huwa l-qaddis patrun ta’ din il-marda. Madanakollu personalment naħseb illi B'Kara - Niċċa f'tal-Infettiwieħed mill-aqwa monumenti li jfakkar daż-żmien hija l-istatwa ta’ San Bastjan, patrun ieħor tal-pesta. Din l-istatwa saret fl-1815 minn Ċikku u Gerolamo Fabri u qiegħda fil-bidu tal-istess raħal.

    Daqstant ieħor hija imprezzabbli n-niċċa li tinsab fl-inħawi tal-Infetti f’Birkirkara fejn l-isem innifsu jixhed illi f’dal-post kienu ġew midfuna l-vittmi tal-epidemija tal-pesta u l-kolera.

    Fuq ton aktar pożittiv anki n-niċċa li tinsab fi Triq il-Vitorja fl-Isla tfakkar dan il-gwaj. Iżda did-darba x-xbieha magħrufa bħala l-Madonna tan-Nofs saret bħala ringrazzjament talli ħadd minn din il-belt ma kien intlaqat minn din il-marda qerrieda.”

    Ma’ l-aktar niċeċ devoti wieħed kien isib ukoll numru ta’ indulġenzi.

    “In-nies kienet titlob lill-Isqof biex isiru l-indulġenzi fuq l-aktar niċeċ li huma kellhom devozzjoni lejhom. L-indulġenzi kienu jikkonsistu f’talb li jsir quddiem dawn in-niċeċMsida - niċċa devota sal-llum sabiex jinħafru l-pwieni mill-purgatorju. Mill-kitbiet li jinstabu fuq diversi niċeċ nafu illi dawn l-indulġenzi kienu għadhom jingħataw sas-snin ħamsin. Fil-fatt faċċata tal-Knisja ta’ Ħ’Attard insibu niċċa ta’ Santa Marija li ngħatawlha l-indulġenzi fl-1949.

    F’nofs is-seklu d-devozzjoni tal-indulġenzi bdiet tmajna sakemm spiċċat għal kollox. Madanakollu permezz ta’ dawn il-kitbiet dwar l-għoti tal-indulġenzi lin-niċeċ, illum nistgħu nsiru nafu ż-żmien meta bejn wieħed u ieħor saru dawn ix-xbiehat.”

    Ir-rakkonti marbuta ma’ dax-xogħolijiet huma kkuluriti u varjati ferm.

    “Waħda min-niċeċ li kienu ferm devoti tinsab faċċata tal-ġnien pubbliku li jgħaqqad l-Imsida mal-inħawi tal-Pietà. Hija niċċa tad-Duluri li għalkemm mhiex xi waħda ta’ livell għoli artistiku fl-istess ħinMsida - niċċa ta' Giuseppe Calì tfakkarna fi ġrajja ħelwa ta’ mħabba ta’ personaġġ magħruf sewwa f’pajjiżna. Fil-fatt din in-niċċa twaqqfet mill-pittur famuż Giuseppe Calì wara li l-Madonna qalgħatlu l-grazzja li jiżżewweġ lil Perennia Pace; tfajla li kienet toqgħod proprju f’dak l-isqaq u li hu tilef għaqlu warajha. Ġewwa n-niċċa huwa poġġa pittura tad-Duluri li pinġa huwa stess u għal diversi snin kull min kien jgħaddi mill-inħawi, kien jieqaf jgħid Ave Marija quddiemha. F’dawn l-aħħar snin, minħabba raġunijiet ta’ sigurtà, il-pittura tneħħiet min-niċċa u tpoġġiet fil-parroċċa tal-Imsida.

    Eżempju ieħor hija l-istatwa ta’ San Ġiljan li tinsab fil-bajja ta’ San Ġiljan. Din l-istatwa tmur lura lejn l-ewwel nofs tas-seklu 19 u magħha hemm marbuta tradizzjoni qawwija u folkloristika li ġejja mill-imgħoddi. Snin ilu minn taħt din l-istatwa kienet tgħaddi nixxiegħa tal-ilma ġieri. L-ommijiet li kien ikollhom lil uliedhom morda kienu jeħduhom f’din in-nixxiegħa u wara jgħoddsuhom s’għonqhom fir-ramel. Sadanittant l-omm kienet tinxteħet f’riġlejn San Ġiljan u titolbu:

    “Dak mhux ibni,

    Bdiltuli.

    Tfejjaqhuli

    Jew inħallihulek f’wiċċek.”

    Wara l-ilbies tat-tarbija kienu jinsarru u jindifnu fir-ramel u l-ħamrija għax kienu jemmnu li b’hekk il-marda tindifen magħhom għal dejjem. Din id-drawwa damet snin twal issir, tant li fl-1935 Sir Temi Zammit semmiegħa fil-ktieb tiegħu u żied jgħid li maż-żmien twieled qawl li kien jgħid “Mur indifen f’San Ġiljan”. Illum in-nixxiegħa għosfrot iżda l-istatwa ta’ San Ġiljan għadha wieqfa bħala tifkira tal-imgħoddi.”

    Għalkemm bosta min-niċeċ u l-istawi huma maħduma mill-ġebla Maltija, jeżistu numru ieħor mnaqqxa fl-injam.

    “Min ma kienx jiflaħ iħallas għax-xogħol tal-ġebel kien jordna n-niċeċ u l-istatwi tal-injam. Huma niċeċ sbieħ ferm però għandhom problema kbira: ma jservux daqs dawk tal-ġebel u għalhekk jeħtieġu aktar kura.

    Bosta minn dawn ix-xbiehat tal-injam insibuhom fil-Kottonera u fil-parti t’isfel tal-Belt Valletta. Madanakollu nsibu uħud minnhom f’lokalitajiet oħra; waħda mill-eżempji ewlenin tinsab qrib l-Għajn tal-Valletta - niċċa tal-injamĦasselin fi Triq il-Wied fl-Imsida. Fiha hemm meqjuma riliev sabiħ tal-Madonna tħaddan lil Ġesù mejjet fi ħdanha. Din hija waħda mill-isbaħ u mill-ikbar niċeċ tal-injam li għandna fi gżiritna u hi maħduma b’sengħa kbira.”

    Tony għarraffni illi kien hawn ħabta meta dawn in-niċeċ u l-istatwi bdew jinsterqu.

    “Matul is-snin sirt naf dawn ix-xogħolijiet b’għajnejja magħluqa u għalhekk ninnota aktar meta togħsfor xi waħda minnhom. Niċċa tipika hija waħda ta’ San Nikola li kien hemm fi Triq is-Santwarju f’Ħaż-Msida - niċeċ antiki li jsebbħu l-faċċati tad-djar tagħnaŻabbar u li ma nafx x’sar minnha! Lil xi niċeċ oħra insterqulhom il-fanali li kellhom quddiemhom jew il-grampuni li kienu mdawwrin bihom fejn dari kienu jitpoġġew it-tazzi taż-żejt sabiex jinxtegħlu fil-festa.

    Darba minnhom saħansitra spiċċajt il-Qorti fuq każ simili. Kont qiegħed ġewwa ħanut tal-antikitajiet u fost l-affarijiet li kellu, nilmaħ niċċa li kienet insterqet xi ftit tal-ġranet qabel minn raħal partikolari. Avżajt lill-Kunsill Lokali, sar rapport l-għassa u spiċċajt nixhed il-Qorti biex nikkonferma li dik kienet l-istess niċċa. Id-destin ried li xi snin qabel kont ħadtilha ritratt fil-post fejn kienet poġġuta u n-negattiva ta’ dak ir-ritratt intużat bħala prova.”

    Xtaqt inkun naf mingħand Tony kif inhu l-istat in ġenerali ta’ dawn ix-xogħolijiet?

    “Illum jeżisti ħafna interess dwar dawn in-niċeċ u statwi u bosta huma konxji tal-valur storiku tagħhom. Huma wkoll protetti mill-awtoritajiet u ħadd ma jista’ jċaqlaqhom minn posthom mingħajr permess.

    Il-biċċa l-kbira tagħhom qegħdin fi stat mhux ħażin, oħrajn huma traskurati mmens filwaqt li numru minnhom intilfu għax insterqu u ħadd ma ta kas.

    Forsi anki b’nuqqas ta’ għarfien ċertu niċeċ saritilhom il-ħsara meta nżebgħu peress li idealment dawn għandhom jitħallew kif kienu oriġinarjament. Infatti f’ċerti xogħolijiet li riċentement ġew restawrati, stajna naraw xi dettalji sbieħ li qabel kienu moħbija.

    Jiena nagħfas fuq il-Kunsilli Lokali biex jaraw li dawn it-teżori storiċi tagħna jkunu protetti u apprezzati. Nemmen li xogħolijiet bħal dawn għad għandhom sinifikat qawwi u huma xhieda tal-valuri Żejtun - niċċa miżbughareliġjużi tal-poplu Malti. Naħseb illi kieku kellna nerġgħu ndaħħlu d-drawwa li jinbnew dawn in-niċeċ fil-qalba tal-blokok tal-appartamenti ġodda tagħna, xbiehat bħal dawn ikunu kapaċi joħolqu sens ta’ ġabra u għaqda fost in-nies tal-inħawi.”

    Dan l-aħħar Tony Terribile qiegħed jagħti sehemu fi proġett ġdid li għandu l-iskop li jiġbor kemm jista’ jkun tagħrif dwar in-niċeċ u l-istatwi li fadal sabiex b’hekk dawn ikunu jistgħu jiġu protetti aħjar.

    Barra minn hekk, proprju dax-xahar tħabbar illi s-Segretarjat Parlamentari responsabbli mill-Kunsilli Lokali qed jagħti għajnuna finanzjarja lilValletta - Niċċa tal-injam fi stat ħażin uħud mill-Kunsilli Lokali madwar Malta u Għawdex biex iwettqu proġetti u interventi ta’ restawr fuq numru ta’ xogħolijiet li fostom jinkludu dawn in-niċeċ u statwi antiki.

    Din l-aħbar fakkritni mill-ewwel f’niċċa antika ta’ San Spiridione li tinsab fi Triq il-Gardiel Marsaskala. Għal dawn l-aħħar erbgħa snin, din l-istatwa li nħadmet fl-1909 kienet M'Scala - niċċa tal-1909 ta' San Spiridioneqegħdha fi stat imwiegħer peress li eżatt biswitha nbena blokk imdaqqas ta’ appartamenti kbar. B’xorti tajba meta kkuntattjajt lis-Sindku Mario Calleja, dan ikkonfermali illi l-Kunsill kien ser jirċievi fondi biex jibda xogħol ta’ restawr fuq xi niċeċ antiki u fostom fuq din in-niċċa partikolari. Nistqarr li nħossni tassew sodisfatta li finalment ser nara lil din in-niċċa titressaq f’post aktar sikur u xieraq fejn tista’ titgawda aktar minn kullħadd.

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-25 ta’ Lulju 2010)

    2010.07.25 / 1 response / Category: Torca - Perspettivi

  • IL-GWERRA MA DIFNITUX…

    Kull meta nara xi filmati dwar Malta fil-gwerra, qalbi tingħasar. Ma niflaħx nara lil dawk l-ajruplani jitilqu l-bombi fuq niesi u fuq pajjiżi. Taqbadni rabja kbira u ma nkunx nista’ nikkontrolla d-dmugħ hekk kif nara n-nies imwerwra jiġru fit-triqat biex jippruvaw isibu l-kenn tax-xelters waqt li djarhom ikunu qed isiru frak. Dawk id-djar li mhux biss min jaf kemm swew sagrifiċċji għas-sidien tagħhom imma li fihom dawn kellhom dak kollu li huma jkunu akkwistaw jew wirtu matul is-snin. Affarijiet b’memorji ta’ nies maħbubin u oġġetti prezzjużi li qatt aktar ma setgħu jinġiebu lura hekk kif saru trab taħt it-terrapien….

    Dawn il-memorji reġgħu tqanqluli dil-ġimgħa hekk kif iltqajt ma’ wieħed mill-fundaturi tal-Għaqda Dilettanti Mudelli ta’ Knejjes, Raphael Micallef u mal-President tagħha, Vincent Galea.

    “Sfortunatament l-akbar dilettanti tal-mudelli tal-knejjes kienu jgħixu fl-inħawi tal-Belt Valletta u l-Kottonera – l-iktar żewġ postijiet li ġew milquta fil-gwerra. Hemmhekk kont issib mudelli li kienu ilhom jintirtu s-snin. Imma meta ġiet il-gwerra, in-nies kellhom jabbandunaw djarhom u bosta kellhom iħallu anki dawn il-mudelli warajhom. Min jaf kemm teżori ntradmu f’dawk is-snin!” bdieli d-diskors Raphael.

    “Fil-fatt ta’ min isemmi illi dan id-delizzju jmur lura prattikament għal żmien il-kavallieri. Meta l-kavallieri ġew jgħixu fost il-Maltin, naturalment dawn ġabu t-tradizzjonijiet u l-kultura tagħhom Vincent Galea mal-mudell tal-villaġġ Maltimagħhom. Kif kulħadd jaf, il-kavallieri kienu nies sinjuri ħafna u kellhom djar mill-ifjen. Ħafna minnhom kellhom użanza li jiddedikaw kamra mid-dar biex tintuża bħala kappella fejn il-qassis seta’ jmur iqaddes xi quddiesa u fejn il-membri tal-familja setgħu jgħidu r-rużarju flimkien. Xi nobbli Maltin li kienu midħla tal-kavallieri tħajjru jagħmlu xi ħaġa simili. Imma minħabba li dawn ma kellhomx l-istess spazju għad-dispożizzjoni tagħhom, minflok kappella huma bdew jagħmlu bħal speċi ta’ gwardarobba li meta tinfetaħ ikun hemm artal fiha li jkun armat b’kollox. Ġeneralment din kienet titpoġġa fis-salott u meta tingħalaq, minn barra kienet tidher bħala biċċa mill-għamara tal-kamra. Dawn kienu jissejħu artali mobbli jew artali portabbli. Infatti xi żmien ilu kienet saret wirja tagħhom ġewwa l-palazz tal-President. Iżda fid-djar tal-kavallieri kien ikun hemm ukoll Maltin oħra – is-servitù, nies ta’ klassi baxxa jew aħjar il-poplu in ġenerali. Dawn ukoll twebblu b’din it-tradizzjoni. Iżda kemm minħabba li ma  kellhomx finanzi u kemm għan-nuqqas ta’ spazju peress li kien ikollhom ħafna tfal, huma bdew jarmaw xkaffa b’xi statwa tal-Madonna fuqha u jżejjnuha bil-gandlieri u l-fjuri. Dik il-parti tad-dar bdiet issir magħrufa bħala r-rokna tad-devozzjoni. Maż-żmien kien hemm min beda jżid artal żgħir u jżejjnu sakemm naqra naqra waslu biex għamlu l-ewwel mudelli ta’ knejjes żgħar. U minn hemm beda kollox,” irrakkuntali Vincent.

    Qatt ma kont bsart illi dan id-delizzju kellu storja daqshekk imbiegħda u fl-istess ħin romantika! Madanakollu l-gwerra tat daqqa ta’ ħarta kbira lil din it-tradizzjoni.

    “Wara l-gwerra dan id-delizzju baqa’ nieżel, kemm għax sadanittant kienu daħlu delizzji oħra u kif ukoll peress li wara l-gwerra, l-Knisja ma baqgħetx daqshekk influwenti fuq in-nies. Fil-fatt maż-żmien din it-tradizzjoni bdiet tintesa imma kien għad hawn min kellu xi mudelli tal-knejjes fid-dar tiegħu u lil xi ħwienet kont bqajt issibilhom xi affarijiet għall-bejgħ konnessi ma’ dawn il-mudelli. Għaldaqstant nistgħu ngħidu illi hekk kif inħolqot din l-Għaqda, dak il-ġamar li kien għoddu ntefa’ reġa ħa n-nar mill-ġdid u l-ispontanjetà tad-delizzju reġa’ ngħata l-ħajja.”

    Raphael kompla jinfurmani dwar it-tnissil ta’ din l-Għaqda…

    “Kien fl-1986 meta jiena, Tony Terribile u Pawlu Piscopo ddeċidejna li nistiednu lill-pubbliku biex nerġgħu nrawwmu dan id-delizzju li ftit ftit kien beda jispiċċa. Konna għamilna appell fil-ġurnali lokali ħalli min kien interessat javviċinana biex niffurmaw Għaqda. U l-Għaqda bdiet, bl-ewwel President tagħha jkun il-magħruf Guido Lanfranco.”

    Eventwalment l-Għaqda rnexxielha takkwista binja żgħira fejn ikunu jistgħu jinġabru l-membri.

    “Dan il-bini jinsab f’37 Triq il-Lvant, il-Belt Valletta proprju  taħt il-kunvent tas-Sorijiet tal-Klawsura ta’ Sant’Ursula. Meta dħalna fil-post sibnih abbandunat u mimli mbarazz. Dħalna għal spiża kbira biex irranġajnih. Iżda issa hemm is-sodisfazzjon illi għandna ċentru tagħna fejn nistgħu nlaqqgħu lill-membri kull tant żmien. Fil-fatt kull meta norganizzaw xi attivitajiet, hawnhekk ikun mimli sa ruħ ommu bil-membri li ormaj imissu mal-400; membri li l-eta’ tagħhom tibda minn tfal ta’ 7 snin u tibqa’ tiela’ sa anzjani.”

    Min jista’ jsir membru ta’ din l-Għaqda?

    “Il-membri tagħna huma tfal, irġiel, nisa u anki numru ta’ emigranti Maltin. Kulħadd hu milqugħ. M’hemmx għalfejn li wieħed ikollu xi mudell jew li jkun beħsiebu jagħmel xi wieħed. Għandna membri li ngħaqdu magħna sempliċiment għax jinteressahom il-folklor u t-tradizzjonijiet reliġjużi u għalhekk jieħdu pjaċir jattendu għad-diskussjonijiet edukattivi li aħna norganizzaw.

    Is-sabiħ hu li għandna ħafna żgħażagħ bħala membri u dawn peress li jkunu f’kuntatt akbar man-nies huma l-individwi ideali biex ikomplu jxerrdu dan id-delizzju.”

    Fhiex jikkonsistu l-attivitajiet tal-Għaqda?

    “Fiċ-ċentru tagħna sikwit inġibu individwi sabiex jitkellmu mal-membri tagħna ħalli jgħaddulhom tagħrif utli u relevanti dwar dan id-delizzju. Biex nagħtik eżempju, dan l-aħħar ġie Guido Lanfranco li beda jispjega dwar id-disinji fil-knejjes u dwar it-titulari tagħhom. Jattendu wkoll diversi nies tas-sengħa sabiex jaqsmu xi ideat dwar kif jista’ jsir ix-xogħol fuq il-mudelli, bħal ngħidu aħna kif jinbena mudell ta’ knisja, kif isir l-indurar, l-irħamar, kif titnaddaf il-fidda, kif tirtokka statwa u ħafna oħrajn. Peress li ċertu mudelli huma oġġetti fissi fid-djar ma jkunx possibbli li wieħed jeħodhom x’imkien biex jaħdem fuqhom ħaddieħor. Fuq kollox, iċ-ċokon tax-xogħol jagħmilha imprattika li tagħtiha lil xi ħadd professjonali. Għaldaqstant ikun siewi ħafna li wieħed jitħarreġ kif jagħmel dan ix-xogħol huwa stess. Xejn xejn jitgħallem ukoll xi ħaġa ġdida.

    Barra minn hekk, kull xahrejn l-Għaqda toħroġ ukoll fuljett żgħir bl-isem ‘Il-knisja tiegħi’. Fih ikun hemm numru ta’ artikli b’tagħrif dwar il-mudelli u l-arti sagra filwaqt li ninkludu wkoll xi avviżi dwar xi  żjarat kulturali li norganizzaw.

    Fl-ewwel ġranet tar-Randan prinċipalment issir il-wirja annwali tagħna fejn il-membri jesebixxu xi oġġetti tagħhom.

    Nixtieq niċċara illi aħna ma nagħtux importanza biss lid-delizzju imma anki lill-ispiritwalità tal-membri tagħna. B’dan il-għan aħna norganizzaw laqgħat flimkien anki fil-knisja speċjalment fiż-żmien tal-Għid u l-Milied sabiex niċċelebraw dawn il-festi bħala familja waħda.”

    Raphael u Vincent bdew idawwruni mal-post u juruni xi xogħolijiet u mudelli li ġew irregalati lill-Għaqda minn xi membri tagħha.

    “Dan il-mudell ġie msawwar mill-ġebla tal-franka minn Manuel Psaila  bejn l-1935 u l-1940 u ġie  mbierek mill-Vigarju tal-Isqof Mario Caruana.  Huwa mudell tal-faċċata tal-Knisja tal-Madonna tal-Raphael Micallef mal-mudell maħdum minn Manuel PsailaKarmnu tal-Gżira, magħrufa wkoll bħala ‘Tal-ġebla’.  Ħaġa oħra li żżid il-valur ta’ dil-knisja hu illi t-tinqix li sar fuq il-parti tal-ġebel, inħadem fuq id-disinn tal-iskultur magħruf Marku Montebello. Ix-xogħol tal-ħjata sar minn Ersilia, waħda minn ulied Manuel li wara mewt missierhom għoġobhom jgħaddulna dan il-mudell biex b’hekk ikun jista’ jitgawda wkoll minn dawk kollha li jiġu hawn. “Ħierġa qalbna miegħu dan il-mudell,” kienu qalulna meta morna biex inġibuh. “Daqs li kieku ħiereġ xi membru anzjan tal-familja.” Fil-fatt kif semmejtlek fil-bidu, dan il-mudell huwa wieħed mis-superstiti tal-gwerra. Irnexxielu jsalva peress li Manuel kien trasportah bl-akbar għożża u attenzjoni mill-Gżira sal-Pietà fejn kien mar  joqgħod waqt il-gwerra. Irridu ngħidu illi din l-opra ma kinetx laħqet tlestiet għal kollox u għalhekk l-Għaqda ħadet ħsieb biex torqomha fosthom billi indurata u rħamata. Kull min jiġi hawnhekk l-ewwel ma jara lilha u kulħadd jintilef warajha.

    Imbagħad għandna wkoll dan il-mudell ta’ raħal maħdum mill-ġablo. Oriġinarjament kien inġieb hawn għall-wirja minn wieħed mill-membri tagħna minn B’Bugia li wara għoġbu jħallih lill-Għaqda. Huwa xogħol rappreżentattiv li juri n-natura ta’ raħal Malti fl-inqas dettall tiegħu fejn wieħed jista’ jara l-knisja bħala ċ-ċentru, z-zuntier, il-każin tal-banda, il-ħwienet, l-isqaq u t-triqat bl-ismijiet tagħhom. Anki dan il-mudell huwa apprezzat ħafna speċjalment minħabba l-oriġinalità tiegħu.”

    F’ħin minnhom nara lil Vincent ġej bi flixkun kbir tal-ħġieġ f’idu. Ġo fih kien hemm armata statwa ta’ San Ġużepp bil-Bambin f’idu. Ma stajtx nifhem kif iddaħħal hemm ġew ħlief billi nqala’ l-qiegħ tal-flixkun.

    “Le, nassigurak li l-qiegħ huwa intatt. Ġużi Psaila minn Ħaż-Żabbar ħadmu billi b’paċenzja kbira qata’ l-injam fi strixxi rqaq u permezz ta’ pinzetta twila reġa’ nkolla kollox flimkien fil-ġewwieni tal-flixkun.”

    Did-darba Vincent immarkali lejn il-ħajt fejn kien hemm mudell magħluq f’niċċa tal-injam.

    “Dak hu oġġett ieħor imprezzabbli li għandha l-Għaqda. Sidha kien membru anzjan mill-Mosta. Kien wiret dan il-mudell li għandu aktar minn 100 sena minn għand nannuh u finalment d-dixxendenti Mudell ta' niċċa ta' 100 sena maħduma bil-quillingtiegħu ħallewh lilna. Il-mudell ġie maħdum bl-arti tal-quilling li jikkonsisti fit-tkebbib tal-karti tad-deheb.”

    Kien hemm bosta mudelli nteressanti oħra tant li hu mpossibbli ninkludihom kollha. Barra minn hekk Vincent urini diversi albums mimlija bir-ritratti ta’ kwantità ta’ xogħlijiet. L-aktar wieħed li laqgħatni kien mudell ta’ xena ta’ dari meta l-qassis kien imur iqarben permezz ta’ għodda partikolari lil dawk morda bil-pesta. Tqanqlitli l-kurżita’ dwar x’ifissru dawn il-mudelli għal dawn id-dilettanti?

    “Fi tfuliti dawn il-mudelli kienu parti mill-kultura prinċipali b’folklor Malti reliġjuż. Tista’ tgħid li kont issib minn dawn il-mudelli kważi f’kull dar. Tant hu hekk illi anki fil-ħanut li kellu missieri l-Belt kien hemm rokna b’mudell ta’ knisja żgħira ddedikata lil Madonna tad-Duluri u jien kont nieħu ħsieb l-armar tagħha.

    Illum ngħodd it-80 sena imma niftakar ċar mudell ieħor li kellu tifel ġirien tiegħi. Kien mudell ta’ knisja maħdum bl-arkett iddedikat lill-Kunċizzjoni. Fil-festa tagħha kien jarma l-Mudell tat-tqarbin lin-nies morda bil-pestaknisja u jagħmel festin fid-dar tiegħu fejn kien jistieden lill-ġirien u lit-tfal tagħhom. Jiena kont inħobb noqgħod nimita lill-qassisin u allura kont nagħmlilhom il-liturġija u t-tridu u noqgħod inqaddes u nippriedka. Wara konna nagħmlu purċissjoni mal-kurituri tad-dar kbira tagħhom u nispiċċaw bl-antifona u bil-benedizzjoni.

    Ir-reliġjon kien parti essenzjali minn ħajjitna tant illi niftakar ukoll illi konna nixtru ċ-ċikwejra (li kienet ċikkulata mfarrka biex inħalltuha mal-kafè) u magħha, magħluqa f’envelop, konna nsibu santa. Kienet l-hena tagħna nġemmgħu s-santi u npartuhom.

    Għall-grazzja t’Alla dal-passatemp tal-mudelli tal-knejjes issa reġa’ daħal fid-djar tagħna. Għad-dilettanti, l-mudell tagħhom ikollu importanza kbira tant li wħud jarmawh kuljum skont il-kulur tal-liturġija tal-ġurnata. F’pajjiżna hawn bosta li għandhom id-delizzju li jgħinu fil-knejjes kemm fuq barra, bħal fil-festi u kemm fuq ġewwa. Għalhekk permezz ta’ dawn il-mudelli huma jkunu jistgħu joħolqu dak l-ambjent tal-knisja li tant jgħożżu u saħansitra jkunu jistgħu jibnuh u jirranġawh f’darhom u skont il-gosti tagħhom.”

    L-interess kbir li għandu Raphael f’dal-qasam wassalni biex nistaqsih jekk qattx għaddietlu minn rasu li jsir qassis?

    “Għalkemm minn dejjem kelli ġibda lejn il-ħidma pastorali u meta kont tifel kont abbati, qatt ma tħajjart nidħol is-seminarju. Għadni s’issa bniedem reliġjuż ħafna imma maż-żmien bnejt familja ma’ marti Helen. Żewwiġna ħija li kien saċerdot u llum għandna ħamest itfal u ilna miżżewġin aktar minn 50 sena.”

    Biex tibni dawn il-mudelli jrid ikollok xi sengħa partikolari?

    “Bosta mill-membri qatt ma kellhom esperjenza qabel fuq dan id-delizzju imma b’dana kollu ġew hawn, ħadu dik l-edukazzjoni dwar dan ix-xogħol u llum il-ġurnata tiskanta kemm huma attivi anki bil-mudelli li għandhom fid-dar. Nista’ nsemmilek żewġ membri simili: Anthony Pule’ u Simon Mercieca li għandhom mudelli meravilja fid-djar tagħhom. Imbagħad ma nistax ma nsemmix lil membru ieħor tagħna Hector Bruno li bħalissa qiegħed jibni mudell mill-isbaħ ta’ knisja maħdum bl-injam ġewwa maħżen kbir li l-quddiem jixtieq jikkonvertih f’mużew. Fil-fatt l-għan tal-Għaqda hu illi jkompli jinkoraġġixxi lil dak li jkun biex jidħol fl-ispirtu tad-delizzju.”

    Kemm huwa importanti li dan id-delizzju jibqa’ ħaj?

    “Naturalment kull ħaġa li tkun marbuta mal-istorja tal-pajjiż hija importanti għax tiġi tagħmel parti mit-tradizzjoni tiegħu u allura huwa neċessarju li tibqa’ ħajja u tibqa’ għaddejja għax jekk titlef tradizzjoni jkun diffiċli ferm biex tirkupraha.

    Barra minn hekk dan id-delizzju partikolari huwa marbut mar-reliġjon u allura jqarrbek aktar lejn Alla u lejn il-Knisja. San Ġorġ Preca kien jgħid “dak li hu tajjeb u jressqek lejn Alla għandek tinkoraġġih”. Mill-esperjenza personali tiegħi,” kompla jfehemni Vincent, “anki nies li forsi kienu xi daqsxejn imbegħdin mill-Knisja, meta bdew jaħdmu f’dan id-delizzju, reġgħu bdew jersqu lejn il-Knisja u lejn ir-reliġjon. Għax jekk inti ngħidu aħna, tkun qed tarma l-artal, bla ma trid ser tinteressa ruħek fil-liturġija tal-Knisja u fil-qaddisin u allura ser issir aktar midħla tar-reliġjon.

    Barra minn hekk bħala Għaqda dan id-delizzju aħna nixtiquh jibqa’ jeżisti għax joffri żvog u għandu wkoll tema soċjali peress li jlaqqgħak man-nies, iħajjrek tiddiskuti u tkabbar il-kultura tiegħek u jgħallmek toħloq xi ħaġa b’idejk. Fl-istess ħin dan ix-xogħol jiftaħ bieb għal diversi snajja’ bħall-arġentiera li jispeċjalizzaw fir-raġġieri żgħar u oġġetti oħra ċkejkna tal-fidda, dawk li jaħdmu l-arkett, oħrajn li jagħmlu l-istatwi bit-tafal jew bil-kartapesta u dawk li kapaċi jaħdmu skultura żgħira adatatta biex teħel mal-bradelli u mal-affarjiet tal-mudelli tal-knisja.”

    Kemm hija popolari l-wirja annwali tal-Għaqda u x’ser naraw dis-sena?

    “Nistgħu ngħidu illi issa dil-wirja daħlet fil-kalendarju tal-wirjiet lokali. Jiġu bosta dilettanti imma mhux biss. Fil-fatt l-għan tal-wirja, apparti li tesponi x-xogħlijiet tal-membri tagħha, titwaqqaf biex tiġbed membri oħra prospettivi. Mhux darba u tnejn illi jiġu diversi tfal tal-iskola mal-għalliema tagħhom minħabba l-proġetti kulturali li jiġu mitluba jagħmlu u wara naraw lill-istess tfal ġejjin mal-ġenituri tagħhom biex jidħlu bħala membri magħna.

    Fil-wirja ta’ dis-sena ser ikollna attrazzjoni speċjali li tikkonsisti f’diversi statwi oriġinali tal-Passjoni maħduma fuq dawk tal-purċissjonijiet li jsiru ġewwa Spanja. Dawn huma kollha maħdumin bl-idejn u Statwi bi stil Spanjolmlibbsin bi drapp mill-aktar fin skont it-tradizzjoni Spanjola. Barra minn hekk ser ikun hemm ukoll xogħol b’diversi materjali fosthom bis-sulfarini, mudelli ta’ knejjes u kollezzjonijiet ta’ affarijiet reliġjużi tradizzjonali bħall-kwadri tal-ex-voto u santi.

    Il-ħidma tal-Għaqda mhux biss din il-wirja imma b’sodisfazzjon nistgħu ngħidu illi l-frott tagħha huma n-numru kbir ta’ wirjiet personali li jkun hemm fid-djar. Jekk tqis li meta bdejna l-Għaqda kull ma kien hawn kienu biss tlett wirjiet personali tal-istatwi tal-Ġimgħa l-Kbira fil-Belt u tara x’hawn illum ma’ Malta u Għawdex kollha, tifhem il-benefiċċju li qed iħalli x-xogħol tagħna.

    Nixtiequ nappellaw lill-pubbliku in ġenerali biex jiġi jagħti titwila lejn dak li kien kapaċi jagħmel il-poplu Malti matul iż-żminijiet u anki illum fis-snin riċenti. U għaliex le? Forsi minn dis-sena, xi wħud minnhom jitħajjru jissieħbu magħna sabiex huma wkoll jiffurmaw parti minn dan il-patrimonju Malti.”

    Din il-wirja qed tittella’ fis-Sala ta’ San Franġisk fi Triq Melita, l-Belt Valletta mis-Sibt 20 ta’ Frar 2010 sas-Sibt 6 ta’ Marzu 2010. Ħinijiet tal-ftuħ mid-9:30am – 12:30pm u mill-4:30pm sas-7:30pm. Id-dħul huwa b’xejn u wieħed jista’ wkoll jinkiteb bħala membru.

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-21 ta’ Frar 2010)

    2010.02.21 / no responses / Category: Torca - Perspettivi