Archive for March, 2014

  • 600 sena ta’ memorja pubblika

    Dr Joan Abela flimkien ma' selezzjoni ta' manuskritti.JPGDr Theresa Zammit Lupi mal-bastardelli li qed jigu mnaddfa.JPG

    Sarah Watkinson u Ivan Ellul - voluntieri fl-Arkivju Notarili.JPGL-ewwel forma ta' passaport.JPG

    Xi mkien trid tieqaf! Infatti, għalkemm konxja li hemm ħafna aktar ġabriet interessanti x’nikteb dwarhom, dan ser ikun l-aħħar artiklu tiegħi f’din is-sensiela. Kull artiklu li ktibt kellu l-għan li jeħodna matul vjaġġ ta’ esplorazzjoni tal-kultura u tal-istorja tagħna. Flimkien skoprejna kif primarjament l-iskop maġġuri ta’ dawn il-ġabriet tat-tifkiriet huwa li permezz tagħhom il-bniedem joħloq mezz kif jippreserva l-memorja tal-persuni, tal-perjodi, tal-mumenti u tal-affarijiet li l-aktar li jgħożż u li ma jrid qatt li jintilfu jew jintesew. Għalkemm uħud fostna jaħsbu li l-memorja hija xi ħaġa li żżommok imwaħħal mal-passat, fir-realtà din għandha l-potenzjal li tgħaqqad l-għeruq tal-bniedem modern ma’ dawk tal-antenati tiegħu u b’hekk tirrinforza l-pedament tal-umanità ta’ llum. Permezz tal-memorja, tarbija li titwieled fid-dinja ma jkollhiex għalfejn tibda kollox mill-bidu, u wara li titgħallem dak li sar qabel, hija tista’ tkompli tibni fuq dak li sabet u b’hekk tinfetaħ l-opportunità għall-progress.

    Din il-ġimgħa ddeċidejt li niddedika l-aħħar artiklu tiegħi lill-Arkivju Notarili li sfortunatament għamel żmien twil abbandunat. Infatti min jaf kemm il-darba għaddejt minn quddiem din il-binja antika li tinsab fi Triq San Kristofru, kantuniera ma’ Triq San Pawl fil-belt Valletta, bla qatt bsart x’seta’ kien hemm wara dak il-bieb kbir. Fi żjara li għamilt f’dan il-post, tkellimt ma’ l-istorika, Dr Joan Abela, u mar-restawratriċi tal-karta u l-kotba, Dr Theresa Zammit Lupi, dwar il-ġabra ta’ aktar minn għoxrin elf reġistru ta’ kitbiet notarili li jinsabu f’dan l-arkivju u li wħud minnhom imorru lura saħansitra sas-seklu 15. Stennejt li kont ser nisma’ elf ġrajja dwar dawn id-dokumenti imma żgur li m’għaddilhiex minn rasi li kont ser nara b’għajnejja t-tifrik tal-ġebel ta’ żmien it-Tieni Gwerra Dinjija li jinqala’ minn bejn il-paġni tagħhom waqt it-tindif tagħhom!

    Oriġinarjament, l-Arkivji Notarili twaqqfu fl-1640 mill-Gran Mastru Lascaris u kienu jinsabu fl-Oratorju ta’ San Ġwann. Wieħed mill-għanijiet tagħhom kien li jiġbru fihom il-volumi ta’ dawk in-nutara li ma kienux għadhom jipprattikaw jew li kienu mejta, sabiex iservu bħala sors ta’ referenza. Fatt kurjuż huwa li f’dan il-perjodu, kull min ried jilħaq nutar kellu jmur jistudja barra minn Malta, ġeneralment f’Palermo. Barra minn hekk, il-liċenzja biex nutar jibda jipprattika u l-inħawi fejn dan seta’ jaħdem, kienu jiġu deċiżi mill-Gran Mastru.

    Fuq mejda ppreparata apposta għalija, ħalli nkun nista’ napprezza dak li joffri dan l-arkivju, sibt numru ta’ manuskritti mill-ifjen jistednuni biex nagħti titwila lejn il-memorja li tħalliet maħżuża fuq il-paġni antiki tagħhom. Minbarra l-kitba raffinata tipika ta’ dak iż-żmien, stajt nosserva wkoll id-dekorazzjonijiet li bihom ġew imżejjna dawn il-volumi. Skoprejt ukoll illi dawn il-volumi rnexxielhom jirbħu t-theddida taż-żmien għal daqs tant snin minħabba li l-paġni tagħhom inħadmu mid-drapp u għalhekk huma aktar reżistenti mill-karta li nafu llum. Dettal ieħor interessanti huwa illi l-materjal li ntuża biex jgħatti u jipproteġi l-qoxra ta’ numru minn dawn il-manuskritti, fir-realtà huwa aktar antik u prestiġġjuż mill-volum innifsu! Żewġ eżempji li rajt kienu jinvolvu dokument ta’ prova ta’ nobbiltà ta’ żmien il-Kavallieri, u faċċata ddiżinjata bin-noti sbieħ u kkuluriti tal-kotba tal-kant korali li nħolqu fil-perjodu tal-Gran Mastru l’Isle Adam fis-16 il-seklu, liema kotba llum jinsabu fil-Kattidral ta’ San Ġwann. Biex nifhmu ġest bħal dan, irridu niftakru li meta dawn il-paġni tqaċċtu minn dawn il-kotba prezzjużi biex jiġu riċiklati bħala għata għall-volumi oħra, dan il-materjal kien qed jiġi mitqies bħala antik u żejjed.

    Dokument ieħor li rajt, kien juri l-ewwel forma ta’ passaport miktub fuq karta enormi. Dan il-passaport partikolari kien inħareġ minn Sultan Ottoman sabiex jagħti l-permess uffiċċjali lil kaptan Nisrani sabiex dan ikun jista’ jivvjaġġa bil-bastiment tiegħu f’territorju Mislem, mingħajr ma jiġi aggredit u mingħajr ma ssirlu ħsara fil-merkanzija li jkun qed iġorr. Dan kien żmien meta kursara nsara u misilmin kienu sikwit jattakkaw il-bastimenti li jkunu fuq il-baħar ħalli jisirqulhom il-merkanzija u jieħdu n-nies li jsibu fuqhom bħala skjavi. Infatti, dokument ieħor kien jinvolvi l-kuntratt ta’ assikurazzjoni li tħallset minn kaptan ta’ bastiment fl-1536 ħalli jassikura l-merkanzija tal-qoton li kien ser jitrasporta.

    Min-naħa l-oħra, manuskritt ieħor kellu miktub fid-dettall il-kundizzjonijiet maqbula fuq negozju ta’ skjava, fejn fl-1535, persuna li ġġib l-isem ta’ Intlohef, li kienet Musulmana minn Tuneż, kienet qed tiġi mibjugħa lil wieħed Malti għall-prezz ta’ 40 skud. Did-darba, fil-ħażż ta’ din il-kitba, wieħed jista’ josserva l-perċezzjoni tad-drittijiet tal-bniedem, li kienu għal kollox differenti minn ta’ llum. Fil-fatt, dawn l-imsejkna li kienu jinqabdu bħala skjavi, spiss kienu jiġu trattati bl-istess mod kif kienu jitqiesu l-annimali jew xi prorpjetà oħra. Dan l-element huwa ċar fl-użu tal-lingwaġġ li jirreferi għalihom fejn ngħidu aħna l-iskjavi mibjugħa fi Tripli kienu jissejħu ‘testa di nigri’, oħrajn jirreferu għall-grupp ta’ skjavi bħala ‘a cargo of slaves’, filwaqt li kien hemm terminu speċifiku użat fil-bejgħ tagħhom li kien jgħid li dawn qed jinbiegħu ‘pro uno sacco ossibus pleno’, jiġifieri bħala xkora għadam. Din tal-aħħar tfisser l-istess bħat-terminu ta’ llum ‘tale quale’ u allura min jixtri skjav, ma setax imur lura għand il-bejjiegħ u jitlob il-flus lura jekk dan jimrad jew imutlu. Sadanittant, permezz ta’ dokumenti oħra, wieħed jista’ jifhem ukoll x’tip ta’ nies kienu qed jixtru dawn l-iskjavi. Ngħidu aħna, jekk tivvaluta ċerti dokumenti ta’ l-ewwel snin meta ġew il-Kavallieri fostna u marru joqogħdu l-Birgu, tara li f’daqqa, il-prezz tal-proprjetà ta’ dawk l-inħawi sploda hekk kif ħafna bdew ifittxu biex jixtru dar f’dawn l-inħawi ħalli jkunu aktar viċin ta’ dawn l-individwi nobbli jew inkella għax hemm kien hemm aktar xogħol. Infatti permezz ta’ kuntratt ta’ bejgħ ta’ dar li kellha kamra, kċina, intrata u bir, naraw li din kienet tiswa 40 skud, prattikament daqs kemm kienu qed jinbiegħu l-iskjavi. Għaldaqstant, dan jikkonferma li biex wieħed seta’ jiflaħ il-lussu ta’ skjav, ried ikollu flus mhux ħażin.

    Dokument ieħor partikolari mmens kien miktub minn testatur fis-sena 1814 fuq biċċa njama peress li f’dak iż-żmien kienu jaħsbu li l-injam ma setax iġorr mard fuqu. Dan kien żmien il-pesta qalila li kienet laqtet lil Malta fl-1813 u n-nies kienu qed jieħdu l-prekawzjonijiet kollha sabiex ma jxerrdux il-marda. Infatti din il-biċċa njama twasslet lin-nutar li mbagħad kiteb il-kuntratt ġewwa manuskritt. Mur għidlu li fir-realtà l-injam kien kompliċi ma’ din il-marda u li jekk mimsus minn xi ħadd milqut bil-pesta, huwa kien jitrasferixxi l-infezzjoni lill-bniedem li jmissu wara!

    Sa minn żmien il-Kavallieri, il-liġi kienet titlob lin-nutara kollha sabiex dawn jiddepożitaw tliet tipi ta’ dokumenti: il-bastardello (li kellu fih il-minuti li kienu jittieħdu waqt li jkunu qed jinkitbu l-atti), id-dokument oriġinali tal-kuntratt, u kopja tiegħu tar-reġistru. Fil-fatt, f’dan l-arkivju wieħed isib eluf ta’ bastardelli u ta’ kopji tar-reġistru, mentri l-kuntratti oriġinali jinsabu fl-arkivju prinċipali tal-Arkivji Notarili li jinsab fi Triq Mikiel Anton Vassalli. Il-bastardelli huma importanti ħafna minħabba li fihom ir-riċerkatur jista’ jsib diversi noti addizzjonali bħal ngħidu aħna noti ta’ kontijiet jew ħlas, xi ħaġa li n-nutar ma setax jagħmel fuq il-kuntratt oriġinali li ma setax jintmess. Il-lingwa użata f’dawn id-dokumenti tvarja minn perjodu għall-ieħor b’riflessjoni tas-soċjetà ta’ dak iż-żmien: sat-18 il-seklu l-lingwa hija primarjament bil-Latin, imbagħad fid-19 il-seklu l-lingwa użata taqleb għall-Ingliż u għat-Taljan, waqt li hu biss fl-20 seklu li nibdew naraw l-użu tal-Malti antik.

    Dr Joan Abela insistiet għal aktar minn darba dwar l-importanza ta’ dan il-materjal li jinsab maħżun f’dan l-arkivju, liema materjal ikopri madwar 600 sena ta’ storja kontinwa ta’ diversi livelli tas-soċjetà. Iżda akkost li dil-ħażna tiswa mitqla deheb, din għadha ma ġiet analizzata b’mod xjentifiku u storiku u allura l-potenzjal ta’dan ir-riżors mhux qed jiġi utilizzat. Sfortunatament, dawn l-arkivji għadhom mhumiex meqjusa bħala patrimonju minħabba li għall-istat huma jidhru bħala dokumenti legali. Infatti huma jaqgħu taħt ir-responsabbiltà tan-Nutar Prinċipali tal-Gvern u mhux tal-Arkivista Nazzjonali.

    Diffikultà oħra hija li ħafna minn dawn il-manuskritti jinsabu f’qagħda mwiegħra peress li huma kienu nġabru minn taħt it-tifrik minn post fi Strada Stretta fejn kienu merfugħa, wara li dan intlaqat mill-bombi tat-Tieni Gwerra Dinjija. Jidher li xi ħadd kien tqabbad ineħħi dawn id-dokumenti sabiex jiġu salvati u b’hekk huma nġabru malajr mill-art, tpoġġew f’għadd ta’ kaxxi, inġiebu f’dan il-post fejn qegħdin bħalissa, u tħallew hemm għal snin sħaħ bla ma ħadd qatt misshom. Dr Theresa Zammit Lupi spjegatli kif mhux darba u tnejn li jsibu xi volum letteralment maqsum fin-nofs b’konsegwenza ta’ xi splużjoni waqt il-gwerra, jew xi volumi oħra mtaqqba bis-shrapnel.

    Intant, għal dawn l-aħħar 10 snin il-Kunsill għar-Riżorsi tal-Arkivju Notarili li huwa NGO volontarju, ħadem bis-sħiħ biex ilaqqa’ flimkien lir-riċerkaturi, lill-akkademiċi u lil ċittadini oħra bil-għan li dawn jappoġġjaw lin-Nutar Prinċipali tal-Gvern u lill-impjegati ta’ dawn l-arkivji sabiex din il-kollezzjoni tkun ippreservata. Fil-fatt Dr Abela, membru ta’ din l-NGO, ilha taħdem f’dawn l-arkivji għal għaxar snin b’mod volontarju bl-iskop li xi darba hija tara d-dokumenti kollha restawrati, konservati u ikkatalogati sabiex dawn ikunu jistgħu jservu bħala riżors sinifikanti ta’ referenza għar-riċerkaturi. Grazzi għal numru ta’ sponsors li jgħinu finanzjarjament lill-arkivju notarili biex jitkompla dan ix-xogħol, ammont konsiderevoli minn dawn il-manuskritti ġew restawrati u konservati. Infatti, is-sena li għaddiet feġġ raġġ ta’ tama li jitwettaq ħafna aktar xogħol meta l-HSBC għadda donazzjoni ta’ 100,000 ewro lil dan l-arkivju. B’dawn il-fondi l-arkivju seta’ jimpjega żewġ esperti fil-konservazzjoni tal-karta u b’hekk dawn bdew jorganizzaw numru ta’ dokumenti li ilhom mitluqin għal għexieren ta’ snin.

    Dr Zammit Lupi spjegatli kif il-proġett li qed taħdem fuqu jikkonsisti fit-tindif u l-organizzazzjoni ta’ kwantità kbira ta’ bastardelli. Għalissa dan il-proġett qiegħed jiffoka biss fuq it-tneħħija ta’ dawn il-frammenti jew volumi, mill-kaxxi li nġabru wara l-gwerra, fejn id-dokumenti ta’ 600 sena qegħdin imħallta ħallata ballata. Wara, dawn id-dokumenti jitnaddfu ħafif b’pinzell biex jitneħħa t-trab, u kultant anki l-ġebel, minn ġo fihom. Imbagħad huma jitqassmu f’folders ‘acid free’ u jintrefgħu f’kaxxi oħra skont in-nutar li ħadem fuqhom u d-dati tagħhom.

    Jekk tieqaf tixrob is-sitwazzjoni kollha f’daqqa, żgur li taħbat taqta’ qalbek li xi darba dawn id-dokumenti kollha se jiġu rkuprati. Madanakollu, dawn l-arkivji sikwit jagħmlu sejħa għall-voluntieri li jixtiequ jagħtu daqqa t’id f’dan ix-xogħol, u ftit għajnuna oħra, dejjem tagħmel differenza pożittiva. Infatti waqt din l-intervista, iltqajt ma’ wieħed mill-voluntieri, l-arkivista Ivan Ellul, li fil-preżent qiegħed jieħu ħsieb ifassal indiċi tal-bastardelli sabiex biha tinbena database għar-riċerkaturi. Fost it-8000 bastardello li hemm, tlestew 3000 minnhom u għalhekk fadal ħafna aktar xogħol xi jsir. Huwa stqarr li “hija esperjenza sabiħa wisq li taħdem b’kuntatt dirett ma’ volum ta’ 400 sena. Ċertament, f’pajjiżi oħra, din l-opportunità toħlomha biss tista’.” Voluntiera oħra, Sarah Watkinson, li qed tistudja Masters fl-Istorja u hija wkoll id-Deputat Chairperson tal-HSBC Bank Foundation, hija responsabbli mill-proġett tan-nutara Ingliżi. Dan il-proġett jinvolvi l-qari tad-dokumenti tas-seklu 19, meta n-nutara kienu jużaw il-lingwa Ingliża u Taljana, sabiex imbagħad id-dettalji l-importanti jiddaħħlu f’database li aktar tard se toffri referenza utli ħafna għar-riċerkaturi. Hija qaltli li fl-arkivju notarili “qisu l-Milied kuljum għax spiss issib informazzjoni li tissorprendik!”. Barra minn hekk hija spjegatli li f’dan il-proġett huma għandhom bżonn l-għajnuna ta’ voluntieri li jafu jaqraw u jiktbu b’dawn iż-żewġ lingwi.

    Staqsejt x’hemm bżonn biex wieħed jingħaqad magħhom bħala voluntier u rċevejt ir-risposta pronta u diretta “Imħabba lejn l-arkivju!”. Hija din l-imħabba li l-individwi nvoluti hawnhekk jippruvaw jittrażmettu lill-oħrajn bil-ħsieb li ħafna aktar nies japprezzaw li wara dawn il-ħitan storiċi ta’ din il-binja antika, il-poplu Malti jippossjedi teżor. “Hawnhekk hawn il-memorja ta’ mijiet ta’ snin tal-antenati tagħna. Huwa obbligu u dritt tagħna li naħdmu biex nippreservaw dawn id-dokumenti li jagħtuna identità,” sostniet Dr Abela.

    Intant, dan l-aħħar inħolqot ukoll Steering Committee għar-Rijabilitazzjoni tal-Arkivji Notarili u din diġà kellha laqgħat mas-Segretarjat Parlamentari Għall-Ġustizzja sabiex tiġi diskussa l-possibilità li dawn l-arkivji jiġu meqjusa bħala parti mill-patrimonju Malti. Barra minn hekk, dan il-grupp qiegħed jaħdem bis-sħiħ biex jivvaluta l-opportunità li ssir applikazzjoni għall-fondi tal-Unjoni Ewropeja ħalli kemm il-binja ta’ dan l-arkivju u kif ukoll id-dokumenti li jinsabu miġbura fih jiġu restawrati u konservati sabiex tingħatalhom funzjoni aktar xierqa. B’hekk kemm ir-riċerkaturi u kull min iżur dan il-post isib ambjent li jilqgħu ferm aktar.

    Għal aktar informazzjoni dwar dan l-Arkivju Notarili wieħed jista’ jċempel fuq 21224217 ext 427, inkella jissieħeb fil-paġna tal-Facebook Notarial Archives Preservation – Call for Volunteers.

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela ĠABRIET IT-TIFKIRIET (20 Parti) fit-Torċa tas-16 ta’ Marzu 2014)

    2014.03.16 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

  • Il-bikja ta’ ġnien Villa Frere

    Il-Perit Edward Said fit-tempju ta' gewwa gnien Villa Frere Peter Patrick Borg Ghigo fit-tempju li nfired minn ma' Villa Frere minhabba l-bini ta' spazju ghall-parking

     Ritratt tal-gnien mir-rivista Country Life - 1Il-parti tal-prinjola fi zmien Price - ritratt mir-rivista Country Life -

    Fil-5 ta’ Marzu ta’ din il-ġimgħa sirt naf li kien qiegħed jiġi ċċelebrat il- 250 anniversarju mit-twelid ta’ Mikiel Anton Vassalli; personaġġ magħruf bħala ‘missier l-ilsien Malti’ minħabba l-kontribut kbir li ta biex il-Malti jsir lingwa nazzjonali. Fatt li tani x’naħseb ħafna għax proprju erbat ijiem qabel, jien inzertajt kont qiegħda f’post partikolari mmens li fih Mikiel Anton Vassalli min jaf kemm qatta’ żmien.

    Villa Frere u John Hookham Frere

    Għadilli ġieli smajt b’Villa Frere, ma kelli l-ebda idea fejn tinsab u daqstant ieħor ma kontx naf bil-ġnien tagħha li Vassalli jiftakru sabiħ daqs ġenna tal-art, filwaqt li llum huwa mitluq u fi stat ta’ abbandun. Infatti għall-ewwel, hekk kif il-Perit Edward Said u Peter Patrick Borg Ghigo stednuni biex nagħti titwila f’dan il-ġnien, ma tantx ħbatt nimpressjona ruħi wisq…. sakemm ħarsti waqgħet fuq it-tempju l-antik u l-arkitettura tal-madwar u hemm intbaħt li kienet ġejja xi storja interessanti. Iżda qatt ma bsart kemm! U hekk kif meddejt passejja proprju fil-mogħdijiet li mxew minnhom is-sidien ta’ dan il-post u anki Vassalli tagħna, ftit ftit bdejt niskopri l-istorja u d-destin ta’ dan il-lwog, sakemm f’għajnejja, l-istat imwarrab tiegħu ħa sura aktar romantika u stħajjiltni daqslikieku għal mument, kont sibt ruħi fi ġnien moħbi u msaħħar.

    L-istorja li smajt jiena tibda mill-1821 meta John Hookham Frere, aristokratiku Ingliż, iddeċieda li jiġi jqatta’ ftit taż-żmien f’pajjiżna, peress li martu, il-Kontessa Elizabeth Jemima, kienet ma tiflaħx u t-tabib irrakkomandalha biex tmur tgħix f’xi pajjiż fil-Mediterran fejn l-ambjent kien aktar sħun. Minħabba li pajjiżna kien kolonja tal-Ingliżi, Hookham Frere kien għażel lil Malta minn inħawi oħra għax kien jippreferi joqgħod flimkien ma’ suditti oħra tal-Ingilterra. Inizzjalment huma marru joqogħdu fil-palazz Casa Correa fi Triq l-Ifran, il-Belt. Madanakollu wara ftit, huma sabu żewġt idjar imdaqqsa max-xatt tal-Pietà li kienu għall-kiri, u l-koppja Frere, flimkien ma’ oħt Frere u l-ħaddiema li kienu jieħdu ħsiebhom, marru jabitaw hemmhekk.

    Għall-arja tal-baħar il-kontessa dehret li qed taqleb għall-aħjar u Frere li kien studjuż tal-klassiċi beda jorbot qalbu dejjem aktar ma pajjiżna, speċjalment meta sar jaf bl-istorja tagħna u wara li żar xi siti storiċi u arkeoloġiċi. Infatti, apparti li kien jaf sewwa bosta lingwi inkluż il-Grieg, il-Latin, it-Taljan, il-Franċiż u l-Ispanjol, huwa beda wkoll jitħarreġ fil-lingwa Maltija u fil-lingwi Ebrajċi. Sadanittant, huwa ttraduċa għall-Ingliż xi xogħolijiet letterarji klassiċi, li wħud minnhom illum jinsabu fil-Biblijoteka Nazzjonali. Ġewwa Villa Frere, hu kellu wkoll waħda mill-ifjen libreriji taż-żmien u mhux darba u tnejn li minħabba fiha kienu jżuruh diversi intelletwali anki minn pajjiżi barranin.

    Intant, fl-1795 Mikiel Anton Vassalli kien lesta l-ewwel dizzjunarju bl-alfabet u l-grammatika bil-Malti. Iżda ħajtu nbidlet mill-lejl għan-nhar meta hu nqabad jgħin lill-Franċiżi biex jitkeċċew il-Kavallieri tal-Ordni minn pajjiżna, u ġie kkundannat sentejn ħabs fil-Forti Rikażli. Inħeles meta l-Franċiżi ħadu lil Malta fl-1798 imma dawn baqgħu f’Malta sentejn biss u meta bdiet il-ħakma tal-Ingliżi, Vassalli reġa’ nxteħet il-ħabs sakemm marad u wara ftit ġie eżiljat fi Franza. Huwa tħalla jiġi lura Malta għoxrin sena wara, fl-1820, sena qabel wasal Frere f’pajjiżna.

    Probabbilment l-attrazzjoni li kellu Frere lejn il-lingwa Maltija, laqqgħet lil dawn iż-żewġ individwi flimkien. Ma damitx ma tnisslet ħbiberija ġenwina bejniethom tant li Frere għen lil Vassalli biex jippubblika l-kitbiet tiegħu ġewwa l-Ingilterra peress li f’Malta dan ma kienx possibbli. Kien ukoll bl-għajnuna ta’ Frere li Vassalli sar l-ewwel professur tal-Malti fl-Università. Frere ħaseb ukoll għall-edukazzjoni tat-tliet subien ta’ Vassalli meta hu kien f’qagħda finanzjarja wisq imwiegħra biex jgħin lill-uliedu. Il-ħbiberija bejn dawn it-tnejn tant kienet soda li baqgħet b’saħħitha saħansitra wara l-mewt ta’ Vassalli li seħħet fit-12 ta’ Jannar 1829. Fil-fatt, meta l-Kappillan irrifjuta li jagħti difna Kattolika lil Vassalli peress li dan għamel żmien jikkollabora mal-Protestanti, minnufih daħal Frere biex il-katavru tiegħu jindifen fiċ-ċimiterju li llum hu magħruf bħala Msida Bastion.

    Ġara li f’Jannar tal-1831 mietet ukoll mart Frere u din ġiet midfuna biswit Vassalli. Il-familjari ta’ Frere talbuh bil-ħerqa biex jirritorna lura lejn pajjiżhom imma hu bl-ebda mod ma ried jitlaq minn Malta. Jingħad li waħda mir-raġunijiet setgħet kienet li mill-ġnien ta’ daru, huwa seta’ jilmaħ iċ-ċimiterju fejn kienet tinsab midfuna martu u b’hekk forsi kien baqa’ jħossha qribu. Mill-ittri ta’ oħtu naraw li għall-ewwel Frere waqa’ f’dieqa kbira iżda wara ftit hi u ħbiebu bdew jagħmlulu l-qalb sakemm reġa’ ġie f’tiegħu. Kien f’dan il-perjodu meta Frere iddeċieda li jibda joħloq ġnien sabiħ mix-xagħri li kien akkwista fit-telgħa tal-Qrejten.

    Sa llum ma nafux min kien il-perit li għenu jifforma ġnien tal-meravilji fi 12 il-tomna raba’, fejn apparti l-pjanti, is-siġar u l-veġetazzjoni ta’ kull tip li ħawwel, hu bena wkoll numru ta’ kostruzzjonijiet mill-ifjen, fosthom żewġ tempji, pergola, funtani u għadd kbir ta’ ċisterni sabiex jiġbor l-ilma fihom. Fatt kurjuż huwa li waqt dawn ix-xogħolijiet, f’mument minnhom il-ħaddiema ta’ Frere iltaqgħu ma’ dagħbien li kien mimli bit-tafal u l-blat. Meta d-dagħbien beda jitbattal instab li din il-ħofra fil-forma ta’ lembut, kienet tinżel għal madwar 60 pied taħt l-art sakemm beda jippenetra l-ilma baħar li għamel impossibbli aktar tħaffir. L-element misterjuż dwar dan id-dagħbien kompla jikber meta fost il-materjal li tneħħa minnu, Frere sab ukoll ġebla li kienet tindika li ġiet maħduma mill-bniedem preistoriku. Huwa kien affaxxinat wisq b’din is-sezzjoni tal-ġnien, speċjalment meta ħabibu Giorgio Grognet de Vasse, webblu li dak id-dagħbien seta’ kien parti mill-leġġendarja Atlantis. Infatti biex jaqsam din is-sejba ma’ aktar nies, huwa ħaffer gallerija li minnha wieħed seta’ jittawwal fid-dagħbien u għamel il-ġnien tiegħu aċċessibbli għall-pubbliku.

    Fl-1824 il-Gvernatur Ingliż kien ħatar lil Frere bħala president tal-kumitat responsabbli miċ-Ċentru tal-Industrija fil-Furjana li kellu l-funzjoni li jgħin lill-fqar u lil dawk bla xogħol. Fis-snin li kien ilu f’pajjiżna, Frere kien sar magħruf sewwa bħala filantropu kbir u infatti jingħad li parti mill-idea ta’ dan il-ġnien inħolqot f’moħħu sabiex bih huwa joffri x-xogħol lill-fqar. Infatti, minn dokumenti li nstabu jidher li hemmhekk Frere ħaddem mat-300 ġardinar. Aktar tard, meta fl-1837 faqqgħet il-kolera f’pajjiżna, huwa ta assistenza finanzjarja lill-eluf ta’ Maltin u bosta baqgħu jħabbtu l-bieb tal-villa tiegħu u jingħataw l-għajnuna minnu.

    Iżda din id-dinja ma turi ħniena ma’ ħadd u f’Jannar tal-1839, Frere tilef lil oħtu Susan. Minn kitba tiegħu jidher li l-uġiegħ f’qalb Frere kien aktar akut minħabba li anki martu kienet mietet f’Jannar. Waqt nota tiegħu huwa ikkummenta li x-xahar ta’ Jannar kien sar wisq żmien melankoniku għalih. Mur għidlu li anki hu kellu jintemm proprju f’Jannar tal-1846!

    Villa Frere u Edward Price

    Mit-30 sena ta’ wara l-mewt ta’ Frere, ftit li xejn nafu x’sar mill-villa fejn kien jogħod, sakemm fl-1876, il-Konti Rosario Messina daħal għall-kirja tal-post. Fl-1885, bintu Giuseppina żżewġet lill-uffiċjal navali Edward Price u dawn marru joqogħdu f’din il-villa. Inzerta li Price kellu għall-qalbu ħafna l-ġonna u għalhekk hu ma damx biex intefa b’ruħu u ġismu biex jerġa’ jagħti l-ħajja lill-ġnien distint ta’ Villa Frere. Infatti huwa kompla jżid partijiet oħra ħelwin miegħu fejn fosthom huwa inkluda ġnien bi stil Ġappuniż, ġnien tal-kaktus, u ġnien tan-nani.

    Il-post reġa’ ħa r-ruħ u ma damx biex sar attrazzjoni turistika. Xi artisti kienu jagħżlu lill-ġnien ta’ Villa Frere biex ipittru xeni mill-isbaħ, peress li l-post kellu veduti mill-aqwa tal-baħar u ta’ l-inħawi tal-madwar. Intant dal-ġnien tant akkwista fama li saħansitra ġew iżuruh żewġ irġejjen tal-Ingilterra Adelaide u Mary, u r-reġina tar-Rumanija, Marie. Fl-1930, ir-rivista prestiġġjuża Country Life ippubblikat artiklu dwar dan il-ġnien u din kompliet iżżidlu l-fama tiegħu meta xebħet it-tifsila tiegħu u l-esperjenza ġewwa fih ma’ pellegrinaġġ fl-essenza tal-ġmiel. Imn’Alla li din ir-rivista ippubblikat għadd ta’ ritratti mill-ifjen ta’ dan il-post għax destinu ma kienx fadallu wisq biex jinbidel kompletament. Infatti, il-leġġenda tal-ġnien ta’ Villa Frere intemmet meta mart Edward mietet sitt snin warajh, fl-1939, u l-proprjetà għaddiet f’idejn il-gvern Malti.

    L-isfreġju ta’ Villa Frere

    Waqt l-attakki tat-Tieni Gwerra Dinjija, Villa Frere intlaqtet bosta drabi u l-ġnien sar ħerba. Wara l-gwerra, il-qagħda soċjo-ekonomika tal-pajjiż ma tantx kienet tiflaħ tiddedika wisq interess għall-ġnien antik u fi żmien qasir, il-villa u parti mill-ġnien tagħha ġew mikrija lil terzi biex isir kummerċ fihom. Fl-1957 fin-naħa fejn dari kien hemm il-ġnien Ġappuniż, inbniet skola primarja, filwaqt li t-terrazzin romantiku li kien joffri xeni sbieħ tal-inħawi tal-madwar, twaqqa’ biex minfloku nbniet skola tan-nurses ħalli tingħaqad mal-isptar St Luke’s li fl-1930 kien inbena biswit il-parti ta’ fuq tal-ġnien ta’ Villa Frere.

    Akkost li matul is-snin numru ta’ individwi li kellhom għal qalbhom il-wirt kulturali Malti u li kienu jafu b’dan is-sit, għamlu minn kollox biex dan jiġi protett, fl-1980 tgħattiet parti oħra tal-ġnien bil-konkrit sabiex fuqha jinżel il-helicopter li kien jagħti servizz ta’ emerġenza fl-isptar St Luke’s. Naturalment, apparti l-ħsara fl-ambjent tal-villa, ma setax jonqos li kull darba li dan il-helicopter jinżel fl-inħawi, il-vibrazzjonijiet tiegħu jkomplu jkabru aktar il-fdalijiet ta’ dan il-ġnien. Fl-1990 twaqqgħu l-istalel li kien hemm quddiem Villa Frere u minflokhom ittellgħu blokok kbar ta’ appartamenti. Fl-2008 il-MEPA skedat iż-żewġ tempji ta’ dan is-sit bħala Grad 1, filwaqt li l-ġonna ġew skedati fi Grad 2. Madanakollu dan ma sewa xejn biex iwaqqaf l-isfreġju li baqa’ jsir fuq dan il-post hekk kif fl-aħħar snin ġie deċiż li jinbena parking minflok id-dagħbien allavolja ġewwa fih kien għadu jidher il-lavur li kien għamel Frere. Infatti d-dagħbien intela’ bir-radam, inqered taraġ sabiħ li kien jgħaqqad it-tempju l-kbir mal-ġnien, il-fdalijiet ġew imbuttati b’gaffa l-ġewwa u magħhom iċċaqalu wkoll xi dekorazzjonijiet antiki li sa dak iż-żmien irnexxielhom isalvaw. Ħajt kiefer qata’ b’sikkina fl-ispirtu ta’ dan il-post, hekk kif partijiet mill-villa spiċċaw mifruda u sparpaljati. Sadanittant matul is-snin xi nies bdew jisirqu partijiet mill-fdalijiet ta’ din il-binja, mentri oħrajn ivvandalizzaw il-post għal darba darbtejn sabiex jaqalgħu l-bebbux minn taħt id-dekorazzjonijiet tal-ġebel storiku!

    Friends of Villa Frere

    Nistqarr li dawn il-ġrajjiet ħallewni bla kliem hekk kif flimkien ma’ Edward u Peter bdejt insegwi dak li kien għad fadal minn dan is-sit. F’dawn l-aħħar snin, dawn iż-żewġ individwi stinkaw qatiegħ biex joħolqu kuxjenza dwar Villa Frere bit-tama li jsalvaw almenu dak li kien fadal u biex jippruvaw iżommu l-attentati li jsiru kull tant żmien biex dan il-ġnien jinqered kompletament ħalli jinbidel fi blokok ta’ appartamenti.

    Intant, bħalissa jidher li hemm interess biex jitneħħa l-ġnien ta’ Villa Ciantar liema proprjetà tinsab biswit Villa Frere. Apparti li tkun tassew ħasra li kieku dan jiġri peress li dan ġie mfassal bi stil barokk fi żmien il-Kavallieri u allura huwa aktar antik minn dak ta’ Villa Frere innifsu, il-qerda tiegħu tkun daqqa ta’ ħarta kbira għall-kuntest tal-ġnien ta’ Villa Frere li ormaj kważi ttiekel għal kollox.

    Edward Said, li huwa perit rinomat fil-qasam tal-konservazzjoni, u li għamel studju dettaljat dwar Villa Frere, stqarr miegħi li jekk dan il-ġnien jintilef, miegħu nkunu tlifna wkoll parti sinifikanti mill-istorja tagħna, u mhux biss! Infatti mill-ġrajjiet li rrakkuntajt fuq, wieħed ma jdumx biex jagħraf li dan il-post iħaddan ukoll fih tifkiriet kulturali, soċjali, letterarji, filoloġiċi, arkitettoniċi, botaniċi, ortikulturali, ekoloġiċi u arkeoloġiċi. Sorprendentement il-ġnien, li minnu ormaj fadal biss madwar tliet tomniet, għadu jagħti l-ħajja lil numru ta’ pjanti u siġar li kienu tħawwlu b’tant għożża mis-sidien antiki tiegħu, fosthom prinjola sabiħa li parti minnha tkissret dan l-aħħar waqt maltempata qalila. Waqt li tnikkitt għall-prinjola, ħarsti waqgħet ukoll fuq palma twila, illum bla weraq xejn, għax hekk kif kienet għoddha għalqet il-mitt sena, din inħakmet mill-marda li qerdet għadd ta’ siġar oħra bħalha, u magħha ntemmet parti oħra mir-reminixxenza ta’ dawn il-ġrajjiet. Minflokha nħolqot xena oħra li tissimbolizza l-bikja ta’ dan il-post.

    L-NGO Friends of Villa Frere twaqqfet bil-ħsieb li aktar nies isiru jafu dwar dan is-sit ħalli b’hekk tinħoloq aktar reżistenza kontra l-qerda tiegħu. Barra minn hekk, din L-NGO għandha l-għan li tipproteġi, tirrestawra u tikkonserva dan il-post. Fatt interessanti huwa illi huma rnexxielhom jagħmlu kuntatt ma’ xi dixxendenti tas-sidien l-antiki tal-post, fejn waħda minnhom, Josephine Tyndale-Biscoe, li hija n-neputija tat-tifla ta’ Edward Price, ippubblikat xi memorji tal-familjari tagħha fi ktejjeb bl-isem ‘A Lost Maltese Garden’.

    Għal aktar informazzjoni dwar din l-NGO wieħed jista’ jibgħat email fuq villafrere@gmail.com

     

    (Dan l-artiklu ġie ppublikat fis-sensiela ĠABRIET IT-TIFKIRIET (19 il-parti) fit-Torċa tad-9 ta’ Marzu 2014)

    2014.03.09 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

  • Keeping the faith: ex-voto paintings

    Guzeppi Theuma with ex-voto in Zabbar Sanctuary Museum Carmen Axiaq with her ex-voto

    The oldest undated maritime ex-voto in Zabbar Sanctuary Museum  Ex-voto in Zabbar Sanctuary Museum showing fishermen in distress after being toppled in the sea by huge fish (photo by Guzeppi Theuma)

    In the old days, the sea played a prominent role in peoples’ lives, especially to island inhabitants. It was a source of livelihood for fishermen, a fortuitous space for pirates, a bridge to other countries for travellers, merchants and diplomats, and a channel for soldiers from which to attack the enemy during war.

    People were often moving on the sea on various types of vessels, constantly aware of the risk that this involved. They feared corsair attacks and the aggression of unknown dangerous species which could lurk in the waters’ depths. Yet none was worse than the actual possibility of experiencing a terrible storm where the sea turned into a formidable voracious colossus which could engulf whatever dared to be present during its deadly rage.

    Meanwhile, it was a world where people in jeopardy were generally left to deal with their own fate, and ironically it was often faith which led to their survival. Historical sources describe how people created ingenious ways of dealing with these dangers by formulating different methods to guarantee a safer voyage, habitually intermingling religion with superstition. One of these practices in Malta involved the production of sacred coins which could be thrown into the sea to calm down the troubled waters. Indeed, sailors were urged to buy these coins which were made out of blessed white candle, a day before Easter, since failure to do so was believed to attract dreadful bad luck. On the other hand, local fishermen are known to have concocted a secret prayer which only the eldest of them knew and which only they could recite in order to shield their boat against the threat of bad weather.

    Although hundreds of years have passed from these experiences, nowadays we still have the opportunity to witness the ordeal that our ancestors have gone through whilst being out at sea. Many of these testimonies are still present among us in the form of ex-voto paintings wherein devoted people have illustrated the eventful moments when they were about to die and their faith saved them. Sadly, though we have lost many of these ex-voto along the years, mainly due to improper storage and conservation methods, we still find various examples in numerous chapels, churches, sanctuaries and museums around our islands. Among these, one finds 183 maritime ex-voto in the sanctuary of Our Lady of Tal-Ħerba in Birkirkara, and another 64 in the sanctuary of Our Lady in Mellieħa.

    Another interesting collection of such ex-voto is located in the Żabbar Sanctuary Museum. Unfortunately, from the original assortment of 300 maritime ex-voto, today only 85 remain. However, as Ġużeppi Theuma, the Secretary of the Żabbar Sanctuary Museum Commission has informed me, this museum is proud to possess the oldest maritime ex-voto on our islands which as yet is still undated. The next dated ex-voto in this collection goes back to 1631, as the information written on the painting clearly shows. Moreover, this particular ex-voto manifests the full interpretation of the initials V.F.G.A. which generally accompanies several of these paintings. These letters stand for Votum Fecit et Gratiam Accepit which translate in ‘a promise was made and the grace was given’.

    Certainly, these ex-voto vary in style and artistry, since they cover various periods of time but also because they were donated by people from different levels of society wherein not all could afford to engage the best painters. Indeed, the acute details that one can observe in some of these works provide valuable information regarding the different type of vessels that were used along the years. Nevertheless all the ex-voto relate the same basic instinctive tendency of humans to turn to faith and to prayers especially when everything seems to be lost, and none other could help. An intriguing observation is that even when being on foreign seas, other than the Mediterranean and therefore far away from the mother-country, Maltese people and also the Knights of the Order which were based on our islands, generally directed their prayers to Our Lady, and particularly to one which they believed mostly in. In fact, this holy entity is clearly displayed in each of the ex-voto in order to show the viewers to whom the donator had prayed whilst being in trouble and who has saved his life. This act was meant as a thanksgiving but it was also intended to act as proof of the miraculous power of Our Lady and therefore to increase faith towards her.

    Although the tradition of donating ex-voto has almost died out, it is interesting to note that this custom is still being practiced in our country. In fact, the most recent maritime ex-voto in the Żabbar Sanctuary Museum was donated by Carmen Axiaq on the 21st September 2012. Eager to understand the thought behind this act, I met Carmen at the museum wherein she explained to me the miserable and painful moments that she and her family have gone through when her husband Mario was lost at sea for two days after he got disoriented in the fog whilst fishing. As the search went on and days passed, the possibility of finding him alive started to fade and Carmen and her family were left with no hope except to turn to Our Lady and supplicate her intervention to assist Mario. While her daughter went on Dingli cliffs shouting out her father’s name in the fervent wish to do something to help, Carmen turned to Our Lady of Graces of the Żabbar Sanctuary and she asked her to use one of the twelve stars with which she is blessed in order to enlighten the way so that her husband could come back. Thankfully, Mario was found in time by the authorities and he was brought back to land safely. The family was overwhelmed with happiness but they did not forget who had helped them during their distress. Hence, together they composed an ex-voto wherein they narrated their story and adorned it with photos and hand-made decorations, so that whoever saw it could be reminded of the miracolous potential of prayer and of the greatness of Our Lady.

    (This article was published in the Shipping and Logistics Supplement of the Times of Malta dated 5th March 2014)

    2014.03.05 / no responses / Category: Times of Malta

  • Temi Zammit

    Faccata ta' Volum 1.jpgTemi Zammit waqt ix-xoghol tieghu fil-qasam tal-kimika.jpg

    Disinn li gie ppubblikat fil-Malta Mail tas-6 ta' Gunju 1914.jpg

    Kull tant żmien, l-umanità tnissel numru ta’ individwi prolifiċi li permezz tagħhom jitwettqu proġetti sinifikanti li jwasslu biex ibiddlu l-istorja ta’ pajjiżhom u sikwit, anki dik tad-dinja. Wieħed minn dawn kien Themistocles Zammit, li aktar tard sar magħruf bħala Sir Temi Zammit. Akkost li Zammit kien ġej minn familja umli, fejn il-ġenituri tiegħu la kienu jafu jiktbu u lanqas jaqraw, huwa rnexxielu jirbaħ bosta ostakli u jilħaq l-ogħla unuri. Infatti, fost il-kisbiet tiegħu, huwa sar tabib u speċjalizza fil-qasam tal-kimika, kien ukoll awtur tal-letteratura Maltija, rettur fl-Università ta’ Malta, kreatur u direttur ta’ l-ewwel Mużew Nazzjonali u kuratur tas-sezzjoni tal-arkeoloġija. Ċertament, b’dawn ix-xogħolijiet tiegħu, Zammit għamel bosta suċċessi personali, iżda fl-istess ħin, huwa kiseb ukoll ġieħ u rispett lejn il-poplu Malti u lejn pajjiżu. Madanakollu sal-ġurnata ta’ llum, fil-gżejjer tagħna ma ssib l-ebda monument li jagħti dak il-prestiġju nazzjonali li tant jixraq lil dan l-individwu. X’żammna lura?

    Kurjuża dwar dan il-fatt u konxja kemm personalment ftit li xejn naf dwar Zammit, dan l-aħħar ħtaft l-okkażżjoni biex nintervista lill-Professur Roger Ellul-Micallef rigward iż-żewġ volumi li huwa ippubblika riċentement dwar il-perjodu, il-ħajja u l-kisbiet ta’ Temi Zammit. Ma tridx wisq biex tifhem li xogħol Ellul-Micallef huwa kapolavur minnu nnifsu. Iżda meta aktar tard intervistajt ukoll lill-Professur Anthony Bonanno u lill-Professur Oliver Friggieri dwar dan l-istudju dettaljat, huma t-tnejn qablu li b’dawn il-pubblikazzjonijiet monumentali, finalment Temi Zammit irċieva r-rikonoxximent li tant kien ilu jistħoqqlu.

    L-awtur: Prof. Roger Ellul-Micallef

    L-awtur ta’ din il-bijografija, Roger Ellul-Micallef, huwa professur fid-Dipartiment tal-Farmakoloġija Klinika u Terapija fl-Università ta’ Malta. Huwa minn dejjem kellu interess kbir fl-istorja tal-mediċina, partikolarment fl-iżvilupp tal-mediċina tradizzjonali Maltija. B’hekk ma setax jonqos li xi darba jew oħra, l-istudji tiegħu kienu ser ilaqqgħuh ma’ Temi Zammit, anki peress li bħalu, huwa studja l-mediċina u kien ukoll rettur ta’ l-Università ta’ Malta. Probabbilment, id-destin kien ilu jsejjaħlu sabiex jikteb dwar dan il-personaġġ, hekk kif xi snin ilu, waqt li hu kien rettur, huwa skopra għadd ta’ kwadri ta’ personalitajiet Maltin miġbura u mitluqa f’rokna tal-università l-antika fejn Zammit innifsu kien rettur, u ħadhom lejn l-università l-ġdida sabiex jesponihom aħjar. Fost dawn il-kwadri, kien hemm pittura ta’ Temi Zammit, li Ellul-Micallef dendel bi prominenza fl-uffiċċju tiegħu. B’hekk, għalkemm huwa ma kellux il-privileġġ li jiltaqa’ ma’ Temi Zammit innifsu, madanakollu jista’ jgħid li għex għal għaxar snin miegħu.

    Intant, matul l-erbgħa snin li l-awtur ħa biex kiteb din il-bijografija, huwa rriċerka b’mod dettaljat lil Temi Zammit billi pprova jsegwi l-għażliet li dan għamel f’ħajtu, filwaqt li ttanta jifhem ir-raġunijiet wara dawn id-deċiżjonijiet li bosta drabi mexxewh tant il-quddiem. Fatt interessanti huwa illi madwar tletin sena ilu Ellul-Micallef irnexxielu jintervista lil iben Temi Zammit, il-Kaptan Charles Zammit, filwaqt li dan l-aħħar in-neputi ta’ Zammit, Temi, għaddielu wkoll xi kitbiet ta’ nannuh. Fost dawn il-kitbiet, huwa sab notamenti li Zammit kien iħobb iħalli dwar xi kotba li jkun qara u allura b’hekk, l-awtur seta’ jifhem aħjar x’kien jinteressa lil dan l-individwu. Iżda mhux biss! Infatti l-awtur fittex il-kotba li għalihom irrefera Zammit sabiex jinnota wkoll dak li huwa kien għażel li jħalli barra; liema deċiżjonijiet jitfgħu dawl ieħor sinifikanti fuq dan il-personaġġ.

    Jintqal li l-bniedem huwa essenzjalment prodott ta’ żmienu u għalhekk l-awtur, biex jifhem aħjar lil Temi Zammit, irriċerka wkoll fl-iċken dettall il-kuntest li dan għex fih. Għaldaqstant, din il-bijografija tinkludi wkoll introduzzjoni twila mhux ħażin li tiddeskrivi s-sitwazzjonijiet soċjali, kulturali, politiċi, ekonomiċi u reliġjużi li ċertament kellhom influwenza qawwija fuq Zammit. B’hekk il-qarrej apparti li jista’ jifli mill-qrib il-ħajja ta’ dan l-individwu, li tkopri ż-żmien bejn l-1864 u l-1935, għandu wkoll materjal informattiv dwar il-qagħda tal-gżejjer tagħna fi żmien meta dawn kienu meqjusa bħala bażi navali Brittanika importanti ħafna.

    Huwa impossibbli li nagħmlilkhom taqsira ta’ din il-bijografija mdaqqsa u għalhekk, f’dan l-artiklu ser ninkludi xi tagħrif bażiku li qrajt minnha sabiex nintroduċikhom ma’ dan il-personaġġ tant kbir. Temi Zammit twieled fit-30 ta’ Settembru 1864. Huwa kellu erbgħa aħwa: tnejn bniet u tnejn subien. L-iżgħar wieħed minn ħutu, Manwel, miet fl-età ta’ 24 sena minħabba attakk tal-appendiċite u din kienet traġedja kbira f’ħajjet Temi, l-aktar meta apparentement huwa daħħalha f’rasu li hu kien il-ħtija wara l-mewt ta’ ħuħ. Dan minħabba li meta Manwel ħass l-uġiegħ, Temi, li diġà kien tabib, tah il-morfina biex itaffilu l-uġiegħ, u b’hekk l-infezzjoni tal-appendiċite nħbiet sakemm żviluppat f’peritonitis li eventwalment ħasditlu ħajtu. Probabbilment kien għalhekk li Zammit ipprefera li jaqbad karriera fil-laboratorji u mhux li jikkura l-pazjenti. Kienet ħasra li Zammit għadda minn din it-tbatija ta’ ħtija daqstant kiefra f’ħajtu għax fir-realtà, f’dak iż-żmien it-tobba ftit li xejn kienu jafu dwar din il-marda. Infatti tabib prominenti fil-qasam tal-appendiċite li kien magħruf li salva ħajjet ir-Re Dwardu VII, ġarrab it-telfa ta’ bintu bl-istess marda meta din ma ġietx operata fil-ħin u anki hi żviluppat peritonitis u mietet.

    Min-naħa l-oħra, kien proprju x-xogħol siewi li hu kien jagħmel fil-laboratorju li wassal biex wara ħafna riċerka, testijiet u analiżi, Temi Zammit irnexxielu jiskopri kif kienet qed tiġi trażmessa fil-bniedem il-marda tad-deni rqiq. Fatt kurjuż huwa illi għall-ewwel, l-istudjużi kienu jaħsbu li d-deni rqiq kien qed jiġi kkawżat minn gidma ta’ xi insett partikolari, u għaldaqstant kienu qed isiru diversi esperimenti fuq għadd ta’ xadini sabiex jippruvaw jistudjaw aħjar din il-marda bit-tama li jsibu rimedju għaliha. Iżda ġie żmien meta kien hemm skarsezza ta’ dawn l-annimali u sadanittant, Zammit iddeċieda li jkompli jesperimenta fuq il-mogħoż. Ix-xorti kienet daħkitlu hekk kif is-sigriet ta’ din il-marda kien moħbi proprju fil-mikrobu li kien qed iġorr il-ħalib tal-mogħoż. Infatti dan kien perjodu meta fit-triqat Maltin, wieħed kien għadu jara diversi merħliet iterrqu ‘l hemm u ‘l hawn, saħansitra fl-inħawi tal-belt kapitali. In-nies kienu jwaqqfu lis-sid tal-mogħoż u dan kien jaħlibilhom mogħża u jbiegħilhom bieqja ħalib sabiex jixorbuh sħun hekk kif għadu ħiereġ minn sider l-annimal. Numru ta’ ritratti ta’ kartolini li jidhru f’din il-bijografija jikkonfermaw illi dan il-prodott tant kien meqjus bnin illi pajjiżna kien qed jiġi irriklamat għalih anki mal-barranin. Madankollu l-iskoperta ta’ Zammit li dan il-ħalib kien il-kaġun tad-deni rqiq bidel din is-sitwazzjoni mill-lejl għan-nhar. Infatti, din il-bijografija ddaħħal lill-qarrejja fl-ispirtu tal-kwistjonijiet kollha li qamu hekk kif kien hemm min ħa l-prekawzjonijiet li kienu qed jiġu mwissija mill-awtoritajiet, fosthom biex jitgħalla l-ħalib, mentri oħrajn baqgħu jinsistu li l-ħalib ma kienx il-kawża u b’hekk baqgħu jixorbuh mill-mogħża kif kienu qed jagħmlu qabel.

    Mitlub jgħidli x’ħalla fih dan l-istudju li qarrbu tant lejn il-ħajja ta’ dan il-personaġġ, il-Prof. Ellul Micallef stqarr: “Ammirazzjoni kbira lejn dak li rnexxielu jagħmel Temi Zammit fi żmien relattivament qasir, b’mezzi li kienu relattivament limitati.”

    Kritiku: Prof. Anthony Bonanno

    Sabiex nevalwa l-aspetti arkeoloġiċi li ġew diskussi f’din il-bijografija, tkellimt mal-Prof. Anthony Bonanno. Huwa kellu kliem ta’ tifħir lejn dan ix-xogħol, tant li qabblu ma’ enċiklopedija fejn wieħed jista’ jgħid li m’hemmx persuna waħda li b’xi mod, anke remotament, messet ma’ Malta, f’dan il-każ b’interess fil-qasam arkeoloġiku, li ma tissemmhiex u li ma tingħatalhiex informazzjoni bijografika, bħas-sena tat-twelid u dik tal-mewt, il-professjoni tagħha u jekk hi, jew xi ħadd li jiġi minnha, kellha konnessjoni ma’ Malta f’xi qasam ieħor. Infatti, Bonanno insista li mill-lum il-quddiem, kull riċerkatur li jagħmel xi tiftix fuq xi persuna li jissuspetta li kellha x’taqsam ma’ Malta, speċjalment fil-perjodu li jkopri is-seklu 19 u l-ewwel nofs tas-seklu 20, m’għandux jonqos li jikkonsulta dan ix-xogħol ta’ referenza indispensabbli, hekk kif dan il-għan l-awtur qiegħed għad-dispożizzjoni tal-qarrej indiċi ta’ madwar elf isem.

    Temi Zammit ma kienx biss studjuż u akkademiku, iżda impenja ruħu bis-sħiħ ħalli joħloq fil-poplu Malti l-għarfien u l-kuxjenza dwar il-wirt arkeoloġiku tiegħu u ħadem biex jitwaqqfu l-istrutturi leġislattivi u mużeali biex dan seta’ jseħħ. Flimkien ma’ Manwel Magri, kollegi oħrajn u uffiċjali tal-gvern, Zammit ra li tgħaddi liġi biex tħares il-wirt arkeoloġiku tal-pajjiż mill-qerda, sikwit vandaluża, li kienet qed tiġri quddiem għajnejn kulħadd. Il-kontribut ta’ Zammit biex jitwaqqaf għall-ewwel darba u jkompli jissaħħaħ il-Mużew Nazzjonali, li tiegħu kien direttur għal kważi 30 sena, kien rikonoxxut minn ħafna personalitajiet ta’ kalibru u studjużi f’dan il-qasam.

    Bħala kuratur tas-sezzjoni tal-arkeoloġija, Temi Zammit kien responsabbli minn diversi siti: l-iktar oqbra mħaffrin fil-blat taħt l-art li kienu jinkixfu sikwit, iżda wkoll ta’ skavi fuq siti preistoriċi, bħat-tkomplija tal-iskav tal-Ipoġew ta’ Ħal Saflieni wara l-mewt ħesrem ta’ Manwel Magri fl-1907. Madanakollu l-”monument” (kif sejjaħlu Zammit stess) l-iktar importanti fil-karriera arkeoloġika tiegħu kien il-kumpless ta’ tempji megalitiċi ta’ Ħal Tarxien. Ta’ min ifakkar li kien hawn li Temi Zammit seta’ għall-ewwel darba jiddistingwi żewġ perjodi differenti tal-preistorja Maltija: in-Neolitiku mwaħħar u dak ta’ Żmien il-Bronż, li nkixef għall-ewwel darba f’għamla ta’ saff fond mimli rmied u reċipjenti tal-fuħħar, b’għadam uman maħruq ġo fihom, iddepożitati fuq xulxin u maġenb xulxin. Kien f’dan it-tempji li nstab ukoll, għall-ewwel darba, il-metal f’saff preistoriku.

    Zammit jidher li kellu l-ikbar diżappunt tiegħu fil-qasam taż-żminijiet klassiċi u post-klassiċi, jiġifieri meta firex l-interess tiegħu fuq siti Rumani, l-iktar dak fuq in-naħa tat-tramuntana tad-Domus Romana, fejn ma sabx dak li kien qed jistenna, jiġifieri, fi kliemu, “pavimenti iddekorati b’mużajċi sbieħ, frammenti ta’ iskrizzjonijiet, statwi u dekorazzjonijiet arkitettoniċi”, bħal ma kien sab Antonio Annetto Caruana fl-1881. Ma rrealizzax kemm kien importanti ċ-ċimiterju Għarbi li skava fid-depożiti ta’ fuq il-fdalijiet Rumani: sit li sa llum, jikkostitwixxi wieħed mill-iktar fdalijiet rari u importanti ta’ dan it-tip ta’ monument arkeoloġiku ta’ żmien l-Għarab fil-Mediterran.

    Il-Prof. Bonanno temm l-analiżi tiegħu ta’ din il-bijografija billi qal illi “Sal-bieraħ kien hemm vojt kbir, ikrah u ingrat, fl-istorjografija Maltija. Illum dak il-vojt nistgħu inqisuh mimli.”

    Kritiku: Prof. Oliver Friggieri

    Rigward il-qasam tal-letteratura Maltija li ġie inkluż f’din il-bijografija, tkellimt mal-Prof. Oliver Friggieri, li għoġbu jintroduċini wkoll man-novelli ħelwin li kiteb dan il-personaġġ u li dwarhom kiteb l-awtur.

    Skont Friggieri, l-awtur wera li l-figura ta’ Temi Zammit kienet essenzjalment filantropika, fejn huwa ried jagħmel il-ġid lill-poplu Malti li ma kien jaf xejn dwar ċerti oqsma. Il-personalità mħallta ta’ Zammit, arkeologu, riċerkatur, mediku u awtur letterarju, tidher daqs li kieku tinqasam fi tliet fergħat maqtugħin minn xulxin. Imma ħarsa mill-qrib lejn dawn l-aspetti differenti tiegħu turi li dawn huma biss xejriet differenti ta’ identità waħda. Infatti Zammit kien wieħed li jemmen fil-qawwa tal-kelma, kemm meta din hi xjentifika, kemm meta hi istruttiva u anki meta hi letterarja.

    Kif naraw f’din il-bijografija, Zammit kellu rispett qawwi lejn il-lingwa Maltija, f’perjodu meta din ma tantx kienet tingħata importanza. Infatti kien hu l-ewwel professur li bħala rettur tal-università beda juża l-lingwa Maltija u flimkien ma’ Pietru Pawl Saydon, kien kapaċi joħloq ambjent favur il-Malti fl-università, akkost li f’dak iż-żmien lanqas biss kien jeżisti dipartiment tal-Malti. Kien perjodu meta l-lingwa Maltija ma kellhiex dinjità bħalma ma kellhomx dinjità t-templji neolitiċi lokali. Allura nistgħu ngħidu li kien hu li skopra l-ġebla li kienet ser titbaqqan u tinqered, bħal fil-każ tat-tempji ta’ Ħal-Tarxien, u kien hu wkoll li skopra l-kelma u l-lingwa Maltija li kienu għoddhom inqerdu taħt il-preżenza tal-lingwi barranin.

    Zammit kien bniedem li f’xogħlu kien qed ifittex l-għeruq ta’ pajjiżna sabiex jagħraf u jikkonferma jekk dawn il-gżejjer kellhomx identità tagħhom, inkella kienux biss blat f’nofs ta’ baħar. B’dan il-għan huwa beda jiġbor il-kliem antik Malti, it-termini tekniċi tal-għodod Maltin u d-drawwiet tradizzjonali tal-poplu tagħna sabiex aktar tard, huwa fassal bihom rakkonti interessanti permezz tal-osservazzjoni tal-ħajja tan-nies tat-triq. B’hekk Zammit wera li pajjiżna kien nazzjon, filwaqt li kkonferma li l-wirt kulturali tagħna kien jinsab fit-toroq, fl-għelieqi u fl-irħula.

    Friggieri għalaq din l-analiżi billi stqarr, “Għalija, dawn il-volumi monumentali, mimlija bi kwantità ta’ annotamenti dwar Temi Zammit, huma rivelazzjoni kompleta ta’ bniedem illi kulħadd isemmih imma li ftit li xejn nafu dwaru u probabbilment hija din ir-raġuni għala dan l-individwu għadu mhux rispettat biżżejjed. Issa dan il-personaġġ kbir Malti qed jiġi rikonoxxut u nittama li dan ser jispira lil ħafna oħrajn sabiex inkomplu nitkellmu dwaru.”

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela ĠABRIET IT-TIFKIRIET (18 il-parti) fit-Torċa tat-2 ta’ Marzu 2014)

    2014.03.02 / no responses / Category: Torca - Features & Articles