Guido Lanfranco | Fiona Vella

Posts Tagged ‘Guido Lanfranco’

Kienu għoddhom intesew

F’dawn l-aħħar xhur, smajt diversi drabi bl-ismijiet tal-artisti Lewis Wirth u Helen Cavarra, l-aktar minħabba li kienet qiegħda tittella’ esebizzjoni b’xi xogħolijiet tagħhom. Madanakollu, peress li jiena m’inix xi dilettanta kbira tal-arti u anki peress li ħsibt li dawn iż-żewġ individwi kienu barranin, nistqarr li ftit li xejn tajt każ….. sakemm ġie f’idejja l-ktieb ‘The Life and Work of Lewis Wirth (1923 – 2010) and Helen Cavarra (1926 – 1978): Their Creative Partnership’ (2014) tal-awtur Joseph Paul Cassar.

Il-ktieb minnu nnifsu huwa imponenti u l-preżenza tiegħu tagħtik l-impressjoni li ġewwa fih se ssib xi kapolavur. Imma fir-realtà, hekk kif tibda tqalleb il-paġni tiegħu u għajnejk jinxteħtu jaqraw l-istorja u jimirħu x-xogħolijiet artistiċi varji li huwa jħaddan, issib ferm aktar minn hekk. Essenzjalment dan il-volum jista’ jitqies bħala vjaġġ virtwali li permezz tiegħu l-qarrej jiskopri l-ġrajja ta’ żewġ artisti Maltin li għal diversi raġunijiet, kienu għoddhom intesew għal kollox.

Permezz tal-pubblikaturi tiegħu, Book Distributors Ltd, irnexxieli niltaqa’ mal-moħħ wara dan il-ktieb sinifikanti – Mariz Cassar, bint dawn iż-żewġ artisti Maltin, li wara l-mewt tal-ġenituri tagħha, hi stess għadha qed tagħraf t-talent kbir li huma kellhom.

Għala mhumiex magħrufa?

“Hemm żewġ raġunijiet prinċipali għala dawn l-artisti ma kienux magħrufa,” beda d-diskors E.V. Borg, kritiku tal-arti li akkompanja lil Mariz waqt il-laqgħa tagħna. “L-ewwel nett, it-tnejn li huma nzertaw persuni pjuttost umli li donnhom kienu jippreferu jżommu xogħolijiethom il-bogħod mill-għajn tal-pubbliku. Imbagħad hemm ukoll il-fatt illi Wirth u Cavarra għamlu 18 il-sena jgħixu ġewwa l-Libja.”

Min kienu Wirth u Cavarra?

“Missieri, Lewis Wirth twieled fl-4 ta’ Settembru 1923. Il-familja tiegħu kienet mill-Belt Valletta fejn huma kellhom ħanut tal-ġojjellerija. Sa minn meta kien żgħir, il-ġenituri tiegħu ntebħu li binhom kellu talent artistiku qawwi u missieru pprova jħajjru biex jitħarreġ fil-linja tal-inċiżżjoni ħalli meta jikber ikun jista’ jaqla’ l-għixien tiegħu. Imma missieri ma kienx interessat f’dan għax qalbu kienet diġà mitlufa wara l-pittura,” bdiet tirrakkuntali Mariz.

“Il-ħolma tiegħu kienet li xi darba jmur l-Italja sabiex hemm ikompli l-istudju f’dan il-qasam. Iżda din ix-xewqa sfaxxat kompletament meta waqt il-gwerra, il-ħanut tagħhom ġie bbumbardjat u l-familja tiegħu tilfet kollox. Waqt il-gwerra, huma marru joqogħdu r-Rabat u aktar tard, issetiljaw f’San Ġiljan.”

Fl-1946 Wirth beda jattendi l-Iskola tal-Arti fejn studja taħt Chev. Vincent Apap, Chev. Edward Caruana Dingli u Chev. Emvin Cremona.

“Ommi, Helen Cavarra, twieldet fit-2 t’April 1926. Hija wkoll kienet appassjonata kbira tal-arti u bħal missieri, mill-ewwel uriet li kienet ser tipprometti f’dan il-qasam. Infatti, anki hi attendiet l-Iskola tal-Arti u kien hemmhekk li hija ltaqgħet miegħu.”

“Għal ħames snin konsekuttivi, ommi u missieri dejjem kienu jiġu minn tal-ewwel f’din l-iskola. Bejn Ottubru u Diċembru tal-1948, ommi rħetilha lejn Heatherley School f’Londra sabiex titħarreġ fl-istudju tad-diżinn tal-figura fuq mudelli veri. Dan peress li hawn Malta ma kienx permess li l-mudelli jippużaw għall-artisti,” kompliet Mariz.

“F’dak iż-żmien, f’pajjiżna, l-artisti setgħu jistudjaw il-figura umana permezz ta’ xi statwi tal-ġibs biss. U dawn lanqas ma kienu jinkludu l-partijiet intimi umani. Għaldaqstant, l-għażla ta’ Cavarra kienet pjuttost insolita u avant-garde,” spjegali Borg.

Cavarra rritornat lura Malta fejn interessat ruħha titħarreġ ukoll fl-anatomija umana.

“Id-dedikazzjoni u l-kapaċità tagħha f’dan is-suġġett jidher ċar ħafna f’numru ta’ xogħolijiet fejn hi tesprimi b’dettall u b’delikatezza kbira l-figura umana,” qalli Borg.

Anki Wirth għandu xogħolijiet interessanti fejn tidħol il-figura umana. Personalment, laqgħatni ħafna kwadru tiegħu li juri mara Afrikana b’sidirha barra u b’poża tassew intriganti. Meta għedt b’dan lil Borg intbaħt li għalkemm ma nifhimx fl-arti, kien irnexxieli nimmarka wieħed mill-aqwa xogħolijiet ta’ dan l-artist. Iżda għalkemm mhux jien biss urejt l-ammirazzjoni tiegħi lejn dan il-kwadru, u akkost li qegħdin fis-sena 2014, Borg stqarr miegħi illi ltaqa’ ma’ bosta diffikultajiet meta huwa ddeċieda li jinkludih fl-esebizzjoni, peress li għal diversi drabi minħabba n-nudità tal-figura, huwa ġie mitlub biex iressqu aktar il-ġewwa fejn ma jagħtix wisq fil-għajn!

Tmintax il-sena l-Libja

Skont l-awtur tal-ktieb, fl-1951, f’pajjiżna kienu qed jiġu diskussi l-ewwel żviluppi fl-arti moderna u numru ta’ artisti bdew juru d-diżappunt tagħhom bl-atteġġjament li kienu qed jirċievu mill-kritiċi u mill-pubbliku in ġenerali. Infatti uħud minnhom saħansitra ppreferew li jimirħu l-barra minn xtutna fejn l-opportunitajiet ta’ xogħol kienu akbar u fejn forsi l-atteġġjament lejn l-arti moderna kien aktar miftuħ.

Skont Mariz, il-ġenituri tagħha qatt ma kienu ġew ikkritikati proprju minħabba li huma ma kienux jesponu xogħolijiethom. Madanakollu naraw illi fl-1951, Wirth ħalla lil Malta wara li hu rnexxielu jidħol jaħdem ma’ Barclays Bank D.C.O u ntbagħat jaħdem fil-fergħa ta’ Tripli fil-Libja.

“Qabel irħielha lejn il-Libja, missieri tgħarras m’ommi. Kienu jinħabbu ferm u infatti sibt aktar minn 100 ittra datati f’dak iż-żmien fejn huma kienu jiktbu lil xulxin kważi kuljum, xi kultant anki iktar minn darba fl-istess ġurnata! Bosta mill-kitbiet kienu relatati max-xogħolijiet tal-arti li kienu qed jagħmlu,” qaltli Mariz.

Sena wara, Wirth reġa’ lura Malta sabiex jiżżewweġ lill-maħbuba tiegħu u wara huma rritornaw lejn il-Libja fejn Helen bdiet taħdem mal-ambaxxata Amerikana. Sentejn wara twieldet binthom Mariz u ma setax jonqos li b’ġenituri b’talent ta’ dak it-tip, anki t-tifla kellha l-arti tiġri fil-vini tagħha.

Tifkiriet u xogħolijiet relatati mal-Libja

“Għalkemm missieri oriġinarjament kien iddiżappuntat li ma rnexxilux imur l-Italja, eventwalment huwa nduna li l-Libja kellha ħafna x’toffrilu wkoll. Hemmhekk huwa sab ambjent u kulturi għal kollox differenti minn dak li kien jaf hu u dawn issarfu f’ideat, f’ispirazzjoni u fi kreattività. Infatti fil-Libja kien prolifiku mmens u ħadem diversi xogħolijiet li juru n-nies tal-post, il-kultura tagħhom u l-arkitettura tal-inħawi,” spjegatli Mariz filwaqt li bdiet tqalleb il-ktieb u turini għal xiex kienet qed tirreferi.

F’dawn ix-xogħolijiet intużaw diversi metodi fosthom: bil-lapes, bil-pinna u l-linka, bil-watercolours, bil-pastelli tal-ġibs, bil-kuluri taż-żejt, bit-tinqix fuq l-iscratchboard u saħansitra b’collages il-ġmiel tagħhom.

“Il-Bank kien bniedem diliġenti ħafna imma kuħadd kien konxju li qalbu fl-arti kienet. Fil-fatt huwa kien jagħmel bosta xogħolijiet artistiċi li kienu jintużaw mill-Bank stess bħal ngħidu aħna faċċati għar-rivisti u diżinji għall-bolol. Ġieli tella’ wkoll xi esebizzjonijiet u darba minnhom l-uffiċċju ċentrali tal-Barclays Bank f’Londra kien xtara pittura li saret minn missieri,” ftakret Mariz.

“Għandi memorji mill-isbaħ tal-perjodu li qattgħajna ngħixu l-Libja. Dak iż-żmien dan il-pajjiż kien kolonja tat-Taljani u kien immexxi mir-Re Idris. Konna ngħixu flimkien ma’ għadd ta’ nazzjonalitajiet oħra, bil-kultura u r-reliġjon tagħhom, f’paċi assoluta u kollha nitkellmu bit-Taljan. Kulħadd kien juri rispett lejn l-oħrajn u saħansitra konna niċċelebraw il-festi ta’ xulxin, kultant anki nħalltu ħaġa m’oħra imma xejn ma kien jimporta. Per eżempju l-għada tal-Għid konna nipparteċipaw fil-Pasquetta tat-Taljani li kienet tinvolvi ħarġa fil-kampanja, u fil-Milied, Father Christmas kien iġib ir-rigali riekeb fuq ġemel!” tbissmet Mariz.

“Ħaġa interessanti hija illi missieri spiss kien jadatta l-kulturi u r-reliġjonijiet flimkien fix-xogħolijiet tiegħu. Ngħidu aħna ġieli kien ipinġi s-swar ta’ Tripli b’nostalġija lejn dawk ta’ Malta jew inkella jiddiżinja xi ragħaj Musulman għaddej bin-nagħġa fuq spalltu u mbagħad isemmi t-tpinġija għar-Ragħaj it-Tajjeb.”

In-namra mal-pjanti u l-fjuri

“Għalkemm il-koppja Wirth u Cavarra kienu t-tnejn artisti, huma kellhom l-istili partikolari tagħhom,” fehemni Borg hekk kif erġajna dorna nqallbu l-ktieb. “Kif qed tara Wirth kellu stil mirqum imma fl-istess ħin liberu, filwaqt li Cavarra kienet aktar akkademika u preċiża.”

Il-preċiżjoni ta’ Cavarra tidher sewwa fid-diżinji tagħha tal-pjanti u l-fjuri.

“Fil-weekends konna mmorru f’postijiet sbieħ: daqqa nżuru xi mużew jew xi sit arkeoloġiku, drabi oħra mmorru ngħumu f’xi bajja jew nilgħabu bir-ramel fis-semi deżert, inkella konna mmorru ngawdu l-panorama fuq il-muntanja. Kien fil-Libja li ommi bdiet tinġibed lejn il-pjanti u l-fjuri, tiġborhom u tpinġihom f’dettall kbir biex iżżomm rikordju tagħhom,” qaltli Mariz.

Lura Malta

L-ewwel skola ta’ Mariz kienet għand is-Sorijiet Franġiskani fi Tripli imma mbagħad, meta kibret, hi ntbagħtet tistudja f’boarding school tas-Sacred Heart f’Malta.
Iżda s-sena 1969 ġabet bosta tibdiliet f’ħajjithom. Inzerta li f’dik is-sena, f’Malta twaqqfu l-boarding schools u nbidlu f’day schools. Kien ukoll f’din is-sena li bdiet ir-rivoluzzjoni fil-Libja fejn finalment il-Kulunell Gaddafi ħa l-poter tal-Libja. Iżda l-agħar ħaġa kienet li omm Mariz mardet bil-kanċer u għalhekk ġie deċiż li l-familja tiġi lura Malta.

“Jiena ma kellix idea li l-mamà kienet marida daqstant għax qatt ma wriet. Naf li hi u missieri kienu telgħu l-Ingilterra għal xi żmien peress li kien jeħtieġ li ssirilha operazzjoni. Damet għaxar snin għaddejjha titħabat mal-marda tal-kanċer u lili qatt ma qaluli xejn. Minflok kont nara lill-ġenituri tiegħi jaħdmu flimkien biex irawwmu ġnien sabiħ fid-dar tagħna, jingħaqdu man-Natural History Society ta’ Malta u jmorru magħhom għal mixjiet twal fil-kampanja, ipittru u jgawdu l-ħajja. Probabbilment kienu qegħdin jimxu ġurnata b’ġurnata daqs li kieku l-għada ma kienx jeżisti u b’hekk irnexxielhom jgħixu ferħanin u jżommu lili wkoll kuntenta u l-bogħod mir-realtà kiefra li kienu qed jgħixu f’qalbhom,” qaltli Mariz.

Intant, fl-aħħar ħames snin ta’ ħajjitha, Cavarra ntefgħet tagħmel biċċa xogħol enormi u ta’ siewi kbir peress li sabet, ġabret u pinġiet 367 fjuri u pjanti Maltin, apparti 15 oħra li baqgħu ma tlestewx.

“Akkwistaw il-ktieb ‘Field Guide to the Wild Flowers of Malta’ (1969) ta’ Guido Lanfranco u mbagħad ngħaqdu wkoll fis-Soċjetà tan-Natura u permezz t’hekk, kienu jirnexxielhom isibu dawn il-pjanti,” irrimarkat Mariz.

Helen Cavarra mietet fl-1978. Għal bintha, mewtha kienet xokk kbir. Sadanittant hi lanqas idea ma kellha ta’ din il-kollezzjoni li ħalliet ommha u meta wara l-mewt ta’ missierha, sabitha merfugħa, baqgħet impressjonata bir-reazzjoni għaliha tal-esperti.

“Meta l-botanisti Arnold u Jeffrey Sciberras raw dan ix-xogħol li għamlet il-mamà huma mill-ewwel urew apprezzament kbir lejh, tant li qaluli li dak kien meqjus bħala Melitensia minħabba li hi kienet pinġiet dawn il-fjuri u l-pjanti b’mod komplet, bl-istess qies u magħhom inkludiet ukoll ħafna dettalji importanti bħal meta ġabret il-kampjuni u minn fejn, x’kien l-isem xjentifiku tagħhom u dak Malti eċċ.”

Uħud minn dawn ix-xogħolijiet ġew inklużi fil-ktieb li konna qed naraw iżda ġejt mgħarrfa li ktieb ieħor, iddedikat partikolarment għal din il-kollezzjoni, kien ser jiġi ppubblikat f’qasir żmien.

Mingħajr Helen

“Mingħajr ommi, missieri tilef parti sinifikanti minn ħajtu. Almenu l-arti offrietlu rifuġju u serħan mis-swied il-qalb u mlietlu l-vojt li ħalliet din it-telfa. Intant, missieri kellu jieħu r-rwol taż-żewġ ġenituri f’daqqa biex isostnini. B’xorti tajba, sena wara mewtha, jien iltqajt ma’ dak li kellu jkun żewġi u ftit wara żżewwiġna. Ma domnix ma għamilnih nannu u wliedi saru l-mimmi t’għajnejh.”

Hawn Malta, ħafna mix-xogħolijiet ta’ Wirth kienu jirrelataw mal-pajsaġġ sabiħ Malti fejn hu ħalla memorja mill-isbaħ ta’ diversi nħawi. Fl-1992 huwa ngħata l-Midalja tal-George Cross mill-President Ċensu Tabone. Fl-2002, fil-kappella l-antika ta’ Santa Margerita, il-Kunsill Lokali ta’ San Ġwann organizza esebizzjoni b’xi xogħolijiet tiegħu.

Fl-2010, fl-età ta’ 87 sena, Lewis Wirth ħalla din id-dinja u bintu sabet ruħha fid-dar tal-ġenituri tagħha sabiex tiżbarazzaha. Ftit ftit, hi u tqalleb, tiftaħ u tirranġa, intebħet li l-ġenituri tagħha kienu ħallew warajhom teżor uniku ta’ xogħolijiet artistiċi mill-isbaħ…..

Illum: ktieb u esebizzjonijiet

“Għalkemm minn dejjem affaxxinajt ruħi bl-arti, qatt ma ridt nagħmel il-pittura għax kont inħoss li ma kont ser nilħaq qatt il-kalibru ta’ ommi u ta’ missieri. Minflok, jiena naħdem iċ-ċeramika,” stqarret Mariz.

“Madanakollu, naħseb li għaraft tassew it-talent li kellhom il-ġenituri tiegħi meta bdejt niftaħ il-kaxxi, l-armarji u l-kmamar u bdejt nara l-ġmiel tax-xogħolijiet. Qalbi ngħafset meta rrealizzajt li l-ġenituri tiegħi mietu mingħajr qatt ma ġew rikonoxxuti bħala artisti kbar.”

Mariz tiftakar lil missierha jixxennaq għal dan ir-rikonoxximent imma fl-istess ħin bħal donnu kien iħossu jibża’ li jiġi kkritikat u għalhekk huwa baqa’ lura.

“Min jaf kemm il-darba ħajjartu biex jagħmel esebizzjoni f’ismu biss biex jagħti spazju lilu nnifsu u juri l-ħila tiegħu. Imma hu dejjem irriffjuta,” sostniet Mariz. “Imma issa li għandi rajja f’idejja u wara li ħadt il-konferma mingħand esperti oħra li kkonfermawli li x-xogħolijiet tal-ġenituri tiegħi huma tassew ta’ livell għoli, bdejt bil-ħidma tiegħi biex noħloq għarfien dwarhom sabiex finalment huma jingħataw il-ġieħ li jistħoqqilhom.”

“L-istorja tal-arti ta’ Malta għadha ma nkitbitx ħlief għal xi partijiet minnha. Għaldaqstant, il-ġrajja ta’ storja soċjali u x-xogħolijiet li ħallewlna Wirth u Cavarra għandhom sinifikat kbir għax permezz tagħhom nistgħu nimlew biċċa oħra mill-istorja tal-arti,” temm jgħid Borg.

Filwaqt li nħajjarkhom tkomplu ssegwu l-istorja ta’ dawn l-artisti permezz ta’ dan il-ktieb ġdid, bħalissa wieħed jista’ jara għażla tax- xogħolijiet tagħhom fil-La Vallette VIP Club Lounge li tinsab fl-ajruport ta’ Malta. Is-sena d-dieħla se jkun hemm wirja oħra fil-Cavalieri Art Hotel u fiċ-Ċentru Kulturali taċ-Ċina fil-Belt Valletta.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (20 parti) fit-Torċa tal-5 t’Ottubru 2014)

Share on Facebook

2014.10.05 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
RUĦ ĠDIDA LIL SENGĦA ANTIKA

L-Istorja minn dejjem kienet taffaxxinani imma minn meta bdejt nagħmel intervista wara l-oħra biex nibni dawn l-artikli, irnexxieli nagħraf ukoll kemm huma interessanti n-nies ta’ llum. B’mod speċjali l-anzjani tagħna, sirt nistħajjilhom enċiklopediji ħajjin, mogħnija bl-isbaħ informazzjoni, dettalji, rakkonti, memorji, esperjenzi, kapaċitajiet… M’hemmx tmiem għal din il-lista għax kull darba li niltaqa’ ma’ individwu ġdid, niskopri xi ħaġ’oħra u nirrealizza x’qed nitilfu meta m’aħniex nieħdu rekordju nazzjonali ta’ dan it-tagħrif kollu. Sa mn’Alla li jeżistu ċerti għaqdiet li jlaqqgħu ż-żgħażagħ ma’ dawn l-anzjani, ħalli b’hekk almenu dan il-wirt kulturali tagħna b’xi mod jew ieħor jiġi mgħoddi lill-ġenerazzjonijiet ta’ wara. Proprju dil-ġimgħa sibt ruħi mistiedna għand Pio Borg, membru tal-Għaqda Dilettanti Mudelli ta’ Knejjes, li l-għan prinċipali tagħha huwa li jagħti ruħ ġdida lil sengħa antika permezz tal-entużjażmu taż-żgħażagħ ta’ llum.

Pio Borg illum jgħodd is-67 sena. Huwa kollezzjonist ferventi ta’ bosta affarijiet reliġjużi. Jiftakar sewwa l-bidu ta’ din l-Għaqda, li dis-sena qed tiċċelebra l-25 anniversarju mit-twaqqif tagħha.

“L-Għaqda tnisslet fl-1986 meta ngħaqdu flimkien Raphael Micallef, Tony Terribile, Pawlu Piscopo u wara daħlu wkoll George Gusman u Guido Lanfranco. Jien kont wieħed minn tal-bidu li sirt membru magħha għax mill-ewwel emmint fl-iskop tajjeb li kellha. Fil-gwerra konna tlifna ħafna oġġetti prezzjużi, speċjalment fl-inħawi tal-Kottonera li ġarrbu ħafna ħsara. Għalhekk konna fuq ix-xwiek biex insiru nafu dwar il-ftit li kien għad fadal, filwaqt li ttamajna li nkunu nistgħu nerġgħu nagħtu r-ruħ lil dax-xogħol tal-mudelli tal-knejjes. Bi pjaċir ngħid li l-Għaqda mhux talli rnexxielha tqajjem mill-ġdid l-interess f’das-snajja’, talli poġġiethom fuq pedestall. Illum qegħdin madwar 400 membru u tliet kwarti minnhom huma żgħażagħ, kollha kemm huma bil-pika dwar min ser jaħdem l-aqwa biċċa xogħol. Xhieda ta’ dan huma l-bosta wirjiet tal-Ġimgħa l-Kbira li jittellgħu madwar l-irħula u l-bliet tagħna.”

Pio kompla jispjegali kif f’din l-Għaqda ssib kull xorta ta’ nies imsieħba. Fehemni wkoll dwar l-opportunitajiet li din kapaċi toffri.

“Il-membri tagħna jiġu minn diversi oqsma tant li għandna anki nies li jaħdmu fis-sezzjoni tar-restawr tal-gvern, għalliema u avukati. B’hekk jinħoloq iċ-ċans illi l-membri bejniethom jistgħu jaqsmu bosta ideat dwar kif jaħdmu xi oġġett jew ieħor. Intant kull xahrejn issir laqgħa fejn espert f’xi qasam relatat jew xi ħadd mill-membri stess jagħtu tagħrif siewi dwar is-sengħa tagħhom: fl-injam, fl-irħamar, fl-istatwar, fil-fidda eċċ eċċ. Infatti l-aħħar wieħed li ġie jżurna kien Renzo Gauci u flimkien miegħu rajna kif jinħadmu l-istatwi, kif jiġu ffurmati u kif tibda l-proċedura. Naturalment, f’sagħtejn laqgħa, mhux ser issir taf kollox imma jkollok biżżejjed għarfien biex jixprunak tkompli tfittex u titgħallem. Ovvjament l-Għaqda isservi wkoll ta’ vetrina fejn f’numru ta’ okkażżjonijiet il-membri jistgħu jesebixxu s-sengħa tagħhom jew xi oġġetti li jkunu akkwistaw.

Barra minn hekk, l-Għaqda taqdi funzjonijiet oħra fosthom it-tixrid tat-tagħlim storiku u kulturali. Fil-fatt kull tant żmien immorru nżuru postijiet differenti bħall-katakombi ta’ San Pawl, il-mużew ta’ Ħaż-Żabbar u l-kappella ta’ Sant’Anġlu fejn ikollna wkoll gwida li tagħtina informazzjoni. B’hekk wieħed mhux qiegħed mal-Għaqda biss biex jarma xi gandlier jew biex jibni mudell imma anki biex jifforma ruħu f’dawn l-oqsma.

Nistgħu ngħidu li din l-Għaqda tagħmel ġid kemm b’mod dirett bħal meta qed turik kif taħdem xi ħaġa, u anki b’mod indirett f’dak li hu ġid spiritwali, peress li żżommok f’kuntatt kontinwu mal-Knisja. Bi kburija nista’ nsemmilek li minn fost il-membri tagħna diġà ħarġu erbgħa saċerdoti.”

Ma’ Pio ltqajt f’binja fejn hu jżomm il-kollezzjonijiet tiegħu u fejn iqatta’ siegħat sħaħ jaħdem fuq xi ħaġa jew oħra. Hekk kif konna telgħin it-taraġ wiesgħa u għoli tal-post, hu ġibidli l-attenzjoni għal xi skultura mill-ifjen fil-ħitan li kienet tixhed li dik id-dar kienet tiftakar żmien il-kavallieri. Kont ilni biex nidħol f’dar hekk u tarġa wara tarġa ħassejtni tiela’ f’xi dinja oħra, kif fil-fatt kien għax hekk kif Pio fetaħ il-bieb, ħabta u sabta sibt ruħi mdawwra b’kull xorta ta’ kollezzjonijiet, tant li għall-ewwel ma kontx naf minn fejn ser naqbad nibda!

“Tridx nibdew minn dan l-artal?” issuġġerili Pio filwaqt li stqarr li l-ġurnata ta’ qabel kien ilu ħames siegħat jaħdem fuqu biex ikun jista’ juriehuli armat.“Dan l-artal hu portabbli u bħalissa qed nirrestawra l-armarju tiegħu. Bejn wieħed u ieħor għandu madwar sebgħin sena u oriġinarjament kien ta’ ħija, li kien espert dwar l-affarijiet tal-Knisja. L-artal huwa kkonsagrat u għalhekk sar numru ta’ quddies fuqu. Il-konsagrazzjoni tiegħu saret billi ntbagħtu xi relikwi tal-qaddisin minn Ruma li tpoġġew f’dil-ħofra ċkejkna mħaffra apposta fil-wiċċ tal-artal u dan ġie mbierek mill-Isqof.”

Sirt naf li Pio prinċiparjament jaħdem fl-injam imma meta kien sagristan huwa interessa ruħu li jitgħallem ħafna snajja’ oħra u għalhekk jista’ jmidd idu għal xogħolijiet varji.

“Il-Belt kien hemm ċertu Carmelo Bonello li kien magħruf ħafna għas-sengħa tiegħu biex jagħmel it-tabelli tal-ħwienet. Min jaf kemm qattgħajt siegħat bil-qiegħda fuq it-taraġ tal-kantina tiegħu ħalli nosservah jaħdem, waqt li kultant kont inqum nagħtih daqqa t’id jiżbogħ meta jitlobni ngħinu. B’hekk ftit ftit ħadt il-qagħda jiena wkoll tant li għamilt diversi xogħolijiet fosthom iż-żebgħa u d-dekorazzjonijiet tad-deheb tal-koppla kollha tal-Knisja tal-Erwieħ tal-Belt.”

Għajnejja għatxana flew l-oġġetti mdendlin mal-ħitan fejn fosthom kien hemm kwadri kbar mimlija bil-forom tal-wegħdi li kienu jirregalaw in-nies meta jaqalgħu xi grazzja, numru ta’ prospettivi ddiżinjati għal wara l-artal u statwi kbar fin-niċeċ li dari kienu jiddendlu mal-ħitan tal-kmamar tas-sodda…

“Ara dan mant li ser inżanżan dis-sena għall-wirja. Hu mant uniku għax fih iħaddan is-snajja kollha: skultura, rakkmu tad-deheb, xogħol ta’ l-injam, lussu ta’ drappijiet, glalen tad-deheb eċċ. Ħa npoġġi fih il-Madonna tar-Rużarju bil-bradella b’kollox li qiegħda fil-parroċċa ta’ San Duminku.”

Bħas-soltu, kelli kurżità minn fejn bdiet din in-namra għall-kollezzjonijiet u Pio ħasadni mhux ftit meta bi tbissima għarraffni li hu kien twieled fi tmiem il-gwerra fil-kannierja ta’ San Duminku u għalhekk letteralment seta’ jgħid li l-affarijiet tal-knisja kienu qegħdin f’demmu!

“Apparti minn hekk, missieri u zijuwi kienu sagristani fil-Knisja ta’ San Duminku u allura jiena u ħija konna deħlin u ħerġin hemm ġew. Niftakar ukoll li meta kont żgħir konna mmorru għand in-nanna li kienet toqgħod Santa Venera. Hemmhekk kien hemm id-drawwa li jarmaw monti li kellu sezzjoni ddedikata lit-tfal: għas-subien kien ikun hemm statwi tal-festa u għall-bniet kienu jbiegħu għamajjar żgħar tal-injam. Ma kienux xi affarijiet elaborati taf imma ta’ tfal li konna, konna niġġennu fuqhom. Ta’ kull sena, n-nanna kienet titlobni nfakkarha xi statwi kienet diġà tatni u mbagħad tmur u tagħżilli oħra. Kienu statwi jiswew ftit li xejn, magħmula mit-tafal u miżbugħa bil-kulur tat-tibjid għax dak iż-żmien ma kienx hemm żebgħa. Imma tiskanta kif, affarijiet bħal dawn jidħlu f’qalbek u jibqgħu fik matul ħajtek kollha.

Niftakar ukoll li meta kien fetaħ l-istazzjon tat-TV f’Malta, Charles Arrigo kellu programm jismu ‘Il-Quċċija’ u fih dejjem kien jinkludi parti dwar l-artiġġjanar u s-snajja’ antiki. Darba minnhom kien stieden lili u lil missieri Toni biex nitkellmu dwar il-qasam tal-Ġimgħa l-Kbira fejn fosthom tajna r-riċetta tal-borma tfuħ li titpoġġa fis-sepulkru f’dawn iż-żminijiet.”

Pio qalli li llum tista’ ssib tixtri din it-taħlita lesta fil-pakketti imma m’għandi l-ebda dubju li din ma tħabbatiex mal-oriġinal u għalhekk tlabtu jgħidli r-riċetta biex ngħaddiha lilkhom, forsi min jaf?

“L-ewwel ħaġa jrid ikollok kwantità ta’ nbid iswed. Sadanittant minn jumejn qabel, jeħtieġ ixxarrab taħlita ta’ lumi, larinġ, mandolina, bastun tal-kannella, ftit nuċimuskata u tħalliha okkupata bl-għatu magħluq ħalli tiffermenta. Wara jumejn tħallatha mal-inbid u tagħtiha fawra qawwija fuq in-nar. Matul il-ġranet li n-nies jiġu biex jinvistaw is-sepulkru, trid tħalli din il-borma fuq spiritiera b’nar bati ta’ ftila jew tnejn u toqgħod attent li ma tħallix lit-taħlita tinxtorob, billi minn ħin għal ħin iżżid l-inbid li jkun evapora.”

Proprju fin-nofs tal-kamra, fuq mejda mdaqqsa, Pio kellu numru ta’ vari ta’ San Duminku li kienu qed jistennew biex jinġarru għall-post tal-wirja.

“Dawn l-istatwi li qed tara hawnhekk huma maħduma minn tafal imlibbes bil-kartapesta. Kien ħadimhomli Noel Cauchi, membru żgħażugħ tagħna li sfortunatament riċentement tlifna f’inċident fatali.

Din hija vara minjatura, kopja mqaxxra tal-istatwa titulari ta’ San Duminku tal-Belt, filwaqt li din l-istatwa l-oħra qed turi miraklu li għamel dan il-qaddis, li kważi ħadd mill-qaddisin l-oħra qatt m’għamlu – dik li qajjem tifel mill-mewt. Din l-istatwa l-oħra turi l-fidi kbira li kellu San Duminku meta biex jiġġieled l-ereżija li kienet qed tiġi mgħallma, huwa sfida lill-Albeġiżi biex jitfgħu l-kotba tagħhom u dak tiegħu tal-evanġelju ta’ San Mattew fin-nar. Jekk il-kotba jinħarqu kien sinjal li r-reliġjon tagħhom kienet falza. Hekk sar u għalkemm il-kotba l-oħra nqerdu, dak tal-evanġelju ma ntmissx mill-fjammi.”

Kemm stejjer li qatt ma smajthom! Iżda kien għad fadal iktar minn hekk. Bi kburija Pio għarraffni li dawn l-istatwi kienu ser jiġu esebiti fil-wirja ta’ dis-sena għall-ewwel darba.

“Għandi 14 il-biċċa li juru episodji mill-ħajja ta’ San Duminku, fosthom l-aktar vara riċenti li turi lil San Duminku ma’ San Franġisk. Dawn iż-żewġ qaddisin teżisti rabta kbira bejniethom tant li fir-reliġjon kattolika huma magħrufa bħala t-tewmin. Dan minħabba li bejn wieħed u ieħor, it-tnejn waqqfu l-ordni tagħhom fl-istess żmien. Jingħad ukoll li darba ltaqgħu u biex juru l-ferħ tagħhom, għannqu lil xulxin u hekk qed turihom din il-vara.”

Ersaqna aktar il-ġewwa u fis-silenzju maestuż tiegħu, magħluq f’niċċa kbira, nilmaħ statwa mdaqqsa ta’ San Duminku li mal-ewwel laqtitni ħafna.

“Dak sab ruħu għandi wara li missieri xtrah mingħand ħuħ qabel mar l-Awstralja. Huwa xogħol uniku u formidabbli li jgħodd madwar 90 sena. Kien inġab minn Bolzano flimkien ma’ statwa oħra pariġġu ta’ San Pawl. L-istatwa hija maħduma kollha fl-injam, apparti minn xi aċċessorji tagħha li huma tal-fidda u bil-pedestall b’kollox hija għolja metru. Għal dis-sena, wara tant żmien, din l-istatwa aktarx ser titlaqqa’ ma’ ta’ pariġġa.”

F’diversi kaxxi u magħluqin sewwa wara numru ta’ armarji, Pio kellu wkoll għadd ta’ vari tal-Ġimgħa l-Kbira, bosta minnhom kopji tal-vari tal-Belt. Xtaqt nifhem x’iwassal biex wieħed jibqa’ jixtri kopja wara l-oħra tal-istess oġġett. U tipikament tiegħu, Pio weġibni permezz ta’ rakkont ieħor…

“Dan is-sett li qed tara hawnhekk għandu ‘l fuq minn 90 sena. Li kieku rajt kif kien meta akkwistajtu, kont tgħidli miġnun għax ċertu statwi kienu saru qishom karta peress li kienu merfugħin f’post umdu. B’paċenzja kbira nixxifthom waħda waħda fuq il-bejt u rtukkajthom mill-inqas possibbli biex ma nneħħilhomx l-antikità. Trid tkun taf għaliex xtrajtu sett bħal dan? Għax ma stajtx inħalli l-istorja u l-artiġġjanat tiegħu jintilfu!

Għandek tkun taf li dawn huma l-istess statwi li tant snin ilu kienu jiġu armati madwar il-gabbana li llum għadha tinsab fl-istess post, fi Triq Merkanti biswit il-Kon-Katidral ta’ San Ġwann. Il-gabbana kienet ta’ ċertu Carmelo Fenech li kien ibiegħ ir-ruġġata minnha. Imma fiż-żminijiet tal-Ġimgħa l-Kbira, peress li kienet ottagonali, ġo kull arkata ġietu f’rasu li jarma statwa ħalli jesebihom lill-pubbliku. Kien jibda jarma fl-Erbgħa tat-tniebri u mbagħad iħallihom hemm il-Ħamis u l-Ġimgħa filwaqt li s-Sibt iżarma kollox biex għall-Ħadd jerġa’ jiftaħ bir-ruġġata. Tant kien akkanit u dilettant ta’ dawn l-affarijiet li f’dawk it-tliet ijiem kulħadd kien jaf li Carmelo kien jorqod fil-gabbana stess li ma jmorrux jisirqulu l-istatwi!”

Għiduli intom kif tista’ ma tapprezzax lil dawn l-individwi meta joħorġulek b’rakkonti hekk imprezzabbli li wħud minnhom huma letteralment marbuta ma’ siti jew binjiet storiċi? Huwa impossibbli li ninkludi dak kollu li wrieni jew qalli Pio għax m’għadnix spazju biżżejjed. Uħud mill-kollezzjonijiet tiegħu jafu skulturi rinomatissimi bħal Alfred Camilleri Cauchi filwaqt li oħrajn iħaddnu ġrajjiet kurjużi. Infatti mhux darba u tnejn li Pio u sħabu offrew l-informazzjoni tagħhom għar-riċerka ta’ diversi studenti.

Hekk kif kont qed nagħlaq l-intervista ntfajt niġbed xi ritratti. Tiskanta kemm minn wara lenti ta’ kamera kultant ċertu affarijiet jieħdu perspettiva differenti. Fosthom laqtitni statwa ta’ mara mbikkma li kienet tagħmel parti mill-purċissjoni tad-difna ta’ Kristu. Iżda għal mument, meta lmaħt ir-ritratt u rajt il-bixra tal-istatwi l-oħra, bħal stħajjilthom imbikkma għax sabu ruħhom magħluqa fuq xkaffa wara l-ħġieġ…

“Dak sett ta’ 22 statwa maħduma minn Tonio Cuschieri minn Tas-Sliema, illum mejjet,” qalli Pio hekk kif sabni qed niflihom. “Ilhom għandi madwar 36 sena. Maħduma mill-kartapesta u flimkien jiffurmaw vari sbieħ tal-Ġimgħa l-Kbira. Xi snin ilu kont narmahom fil-Knisja ta’ San Duminku ġewwa mudell kbir ta’ knisja li kont ħdimt jien stess – kien mudell twil 25 pied, wiesa’ 22 pied u għoli tliet sulari u kellu s-saqaf impitter. Kont tidħol u toħroġ minn dal-mudell daqs kemm kien kbir. Imma llum dawn l-istatwi, flimkien ma’ għadd ieħor ta’ kollezzjonijiet tiegħi, jinsabu magħluqa fil-kaxxi għatxana biex jiġu esposti. Kif qed tara, jiena nieħu ħsiebhom ħafna imma n-natura ta’ dawn l-affarijiet hija li jiġu esebiti u mhux li jingħalqu hawn ġew.

Illum jien pensjonant u m’għandi xejn iktar ħlief lill-familja tiegħi u lil dawn il-kollezzjonijiet li jiffurmaw parti sostanzjali minn ħajti. Kieku minn żmien għal żmien jiġu bosta nies jifirħuli u jieħdu r-ritratti tagħhom. Kulħadd jgħidlek li hu passatemp ta’ min jinkoraġġih. Uħud jeħdulek b’idejk u jtaptpulek fuq dahrek u jirringrazzjawk talli qed tippromwovi affarijiet bħal dawn imma mbagħad tgħaddi l-elezzjoni u bħal dejjem, l-affarijiet tiegħi jibqgħu fil-kaxxi. Imqar xi ħadd mill-awtoritajiet jagħtini biċċa maħżen hawn fil-Belt ħalli nkun nista’ narmah b’dawn il-kollezzjonijiet għat-turisti tagħna. Kelli tama kbira li forsi l-Knisja tal-Maddalena li kienet qed taħżen l-affarijiet tal-Karnival setgħet tkun ideali għalhekk. Imma!”

Ċertament kollezzjonijiet bħal dawn jiffurmaw parti mill-wirt etnografiku tagħna u nemmen bis-sħiħ li b’wirja mtellgħa professjonalment, inkunu qed inżidu mal-valur kulturali ta’ pajjiżna kemm għalina l-Maltin u anki għat-turisti li jiġu jżuruna.

Il-Ġimgħa 11 ta’ Marzu 2011 kelli l-opportunità li nattendi għall-ftuħ uffiċjali tal-wirja tal-Għaqda Dilettanti Mudelli ta’ Knejjes li tinsab f’Sala San Franġisk, Triq Melita, l-Belt u nista’ niggarantixxi li hemm bosta xogħolijiet interessanti ta’ diversi individwi għall-wiri. Il-wirja ser tibqa’ miftuħa sas-26 ta’ Marzu 2011, mit-Tnejn sal-Ħadd mid-9:30am san-12:30pm u mill-4:30pm sas-7:30pm.

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-13 ta’ Marzu 2011)

Share on Facebook

2011.03.13 / 1 response / Category: Torca - Perspettivi
IL-GWERRA MA DIFNITUX…

Kull meta nara xi filmati dwar Malta fil-gwerra, qalbi tingħasar. Ma niflaħx nara lil dawk l-ajruplani jitilqu l-bombi fuq niesi u fuq pajjiżi. Taqbadni rabja kbira u ma nkunx nista’ nikkontrolla d-dmugħ hekk kif nara n-nies imwerwra jiġru fit-triqat biex jippruvaw isibu l-kenn tax-xelters waqt li djarhom ikunu qed isiru frak. Dawk id-djar li mhux biss min jaf kemm swew sagrifiċċji għas-sidien tagħhom imma li fihom dawn kellhom dak kollu li huma jkunu akkwistaw jew wirtu matul is-snin. Affarijiet b’memorji ta’ nies maħbubin u oġġetti prezzjużi li qatt aktar ma setgħu jinġiebu lura hekk kif saru trab taħt it-terrapien….

Dawn il-memorji reġgħu tqanqluli dil-ġimgħa hekk kif iltqajt ma’ wieħed mill-fundaturi tal-Għaqda Dilettanti Mudelli ta’ Knejjes, Raphael Micallef u mal-President tagħha, Vincent Galea.

“Sfortunatament l-akbar dilettanti tal-mudelli tal-knejjes kienu jgħixu fl-inħawi tal-Belt Valletta u l-Kottonera – l-iktar żewġ postijiet li ġew milquta fil-gwerra. Hemmhekk kont issib mudelli li kienu ilhom jintirtu s-snin. Imma meta ġiet il-gwerra, in-nies kellhom jabbandunaw djarhom u bosta kellhom iħallu anki dawn il-mudelli warajhom. Min jaf kemm teżori ntradmu f’dawk is-snin!” bdieli d-diskors Raphael.

“Fil-fatt ta’ min isemmi illi dan id-delizzju jmur lura prattikament għal żmien il-kavallieri. Meta l-kavallieri ġew jgħixu fost il-Maltin, naturalment dawn ġabu t-tradizzjonijiet u l-kultura tagħhom magħhom. Kif kulħadd jaf, il-kavallieri kienu nies sinjuri ħafna u kellhom djar mill-ifjen. Ħafna minnhom kellhom użanza li jiddedikaw kamra mid-dar biex tintuża bħala kappella fejn il-qassis seta’ jmur iqaddes xi quddiesa u fejn il-membri tal-familja setgħu jgħidu r-rużarju flimkien. Xi nobbli Maltin li kienu midħla tal-kavallieri tħajjru jagħmlu xi ħaġa simili. Imma minħabba li dawn ma kellhomx l-istess spazju għad-dispożizzjoni tagħhom, minflok kappella huma bdew jagħmlu bħal speċi ta’ gwardarobba li meta tinfetaħ ikun hemm artal fiha li jkun armat b’kollox. Ġeneralment din kienet titpoġġa fis-salott u meta tingħalaq, minn barra kienet tidher bħala biċċa mill-għamara tal-kamra. Dawn kienu jissejħu artali mobbli jew artali portabbli. Infatti xi żmien ilu kienet saret wirja tagħhom ġewwa l-palazz tal-President. Iżda fid-djar tal-kavallieri kien ikun hemm ukoll Maltin oħra – is-servitù, nies ta’ klassi baxxa jew aħjar il-poplu in ġenerali. Dawn ukoll twebblu b’din it-tradizzjoni. Iżda kemm minħabba li ma kellhomx finanzi u kemm għan-nuqqas ta’ spazju peress li kien ikollhom ħafna tfal, huma bdew jarmaw xkaffa b’xi statwa tal-Madonna fuqha u jżejjnuha bil-gandlieri u l-fjuri. Dik il-parti tad-dar bdiet issir magħrufa bħala r-rokna tad-devozzjoni. Maż-żmien kien hemm min beda jżid artal żgħir u jżejjnu sakemm naqra naqra waslu biex għamlu l-ewwel mudelli ta’ knejjes żgħar. U minn hemm beda kollox,” irrakkuntali Vincent.

Qatt ma kont bsart illi dan id-delizzju kellu storja daqshekk imbiegħda u fl-istess ħin romantika! Madanakollu l-gwerra tat daqqa ta’ ħarta kbira lil din it-tradizzjoni.

“Wara l-gwerra dan id-delizzju baqa’ nieżel, kemm għax sadanittant kienu daħlu delizzji oħra u kif ukoll peress li wara l-gwerra, l-Knisja ma baqgħetx daqshekk influwenti fuq in-nies. Fil-fatt maż-żmien din it-tradizzjoni bdiet tintesa imma kien għad hawn min kellu xi mudelli tal-knejjes fid-dar tiegħu u lil xi ħwienet kont bqajt issibilhom xi affarijiet għall-bejgħ konnessi ma’ dawn il-mudelli. Għaldaqstant nistgħu ngħidu illi hekk kif inħolqot din l-Għaqda, dak il-ġamar li kien għoddu ntefa’ reġa ħa n-nar mill-ġdid u l-ispontanjetà tad-delizzju reġa’ ngħata l-ħajja.”

Raphael kompla jinfurmani dwar it-tnissil ta’ din l-Għaqda…

“Kien fl-1986 meta jiena, Tony Terribile u Pawlu Piscopo ddeċidejna li nistiednu lill-pubbliku biex nerġgħu nrawwmu dan id-delizzju li ftit ftit kien beda jispiċċa. Konna għamilna appell fil-ġurnali lokali ħalli min kien interessat javviċinana biex niffurmaw Għaqda. U l-Għaqda bdiet, bl-ewwel President tagħha jkun il-magħruf Guido Lanfranco.”

Eventwalment l-Għaqda rnexxielha takkwista binja żgħira fejn ikunu jistgħu jinġabru l-membri.

“Dan il-bini jinsab f’37 Triq il-Lvant, il-Belt Valletta proprju taħt il-kunvent tas-Sorijiet tal-Klawsura ta’ Sant’Ursula. Meta dħalna fil-post sibnih abbandunat u mimli mbarazz. Dħalna għal spiża kbira biex irranġajnih. Iżda issa hemm is-sodisfazzjon illi għandna ċentru tagħna fejn nistgħu nlaqqgħu lill-membri kull tant żmien. Fil-fatt kull meta norganizzaw xi attivitajiet, hawnhekk ikun mimli sa ruħ ommu bil-membri li ormaj imissu mal-400; membri li l-eta’ tagħhom tibda minn tfal ta’ 7 snin u tibqa’ tiela’ sa anzjani.”

Min jista’ jsir membru ta’ din l-Għaqda?

“Il-membri tagħna huma tfal, irġiel, nisa u anki numru ta’ emigranti Maltin. Kulħadd hu milqugħ. M’hemmx għalfejn li wieħed ikollu xi mudell jew li jkun beħsiebu jagħmel xi wieħed. Għandna membri li ngħaqdu magħna sempliċiment għax jinteressahom il-folklor u t-tradizzjonijiet reliġjużi u għalhekk jieħdu pjaċir jattendu għad-diskussjonijiet edukattivi li aħna norganizzaw.

Is-sabiħ hu li għandna ħafna żgħażagħ bħala membri u dawn peress li jkunu f’kuntatt akbar man-nies huma l-individwi ideali biex ikomplu jxerrdu dan id-delizzju.”

Fhiex jikkonsistu l-attivitajiet tal-Għaqda?

“Fiċ-ċentru tagħna sikwit inġibu individwi sabiex jitkellmu mal-membri tagħna ħalli jgħaddulhom tagħrif utli u relevanti dwar dan id-delizzju. Biex nagħtik eżempju, dan l-aħħar ġie Guido Lanfranco li beda jispjega dwar id-disinji fil-knejjes u dwar it-titulari tagħhom. Jattendu wkoll diversi nies tas-sengħa sabiex jaqsmu xi ideat dwar kif jista’ jsir ix-xogħol fuq il-mudelli, bħal ngħidu aħna kif jinbena mudell ta’ knisja, kif isir l-indurar, l-irħamar, kif titnaddaf il-fidda, kif tirtokka statwa u ħafna oħrajn. Peress li ċertu mudelli huma oġġetti fissi fid-djar ma jkunx possibbli li wieħed jeħodhom x’imkien biex jaħdem fuqhom ħaddieħor. Fuq kollox, iċ-ċokon tax-xogħol jagħmilha imprattika li tagħtiha lil xi ħadd professjonali. Għaldaqstant ikun siewi ħafna li wieħed jitħarreġ kif jagħmel dan ix-xogħol huwa stess. Xejn xejn jitgħallem ukoll xi ħaġa ġdida.

Barra minn hekk, kull xahrejn l-Għaqda toħroġ ukoll fuljett żgħir bl-isem ‘Il-knisja tiegħi’. Fih ikun hemm numru ta’ artikli b’tagħrif dwar il-mudelli u l-arti sagra filwaqt li ninkludu wkoll xi avviżi dwar xi żjarat kulturali li norganizzaw.

Fl-ewwel ġranet tar-Randan prinċipalment issir il-wirja annwali tagħna fejn il-membri jesebixxu xi oġġetti tagħhom.

Nixtieq niċċara illi aħna ma nagħtux importanza biss lid-delizzju imma anki lill-ispiritwalità tal-membri tagħna. B’dan il-għan aħna norganizzaw laqgħat flimkien anki fil-knisja speċjalment fiż-żmien tal-Għid u l-Milied sabiex niċċelebraw dawn il-festi bħala familja waħda.”

Raphael u Vincent bdew idawwruni mal-post u juruni xi xogħolijiet u mudelli li ġew irregalati lill-Għaqda minn xi membri tagħha.

“Dan il-mudell ġie msawwar mill-ġebla tal-franka minn Manuel Psaila bejn l-1935 u l-1940 u ġie mbierek mill-Vigarju tal-Isqof Mario Caruana. Huwa mudell tal-faċċata tal-Knisja tal-Madonna tal-Karmnu tal-Gżira, magħrufa wkoll bħala ‘Tal-ġebla’. Ħaġa oħra li żżid il-valur ta’ dil-knisja hu illi t-tinqix li sar fuq il-parti tal-ġebel, inħadem fuq id-disinn tal-iskultur magħruf Marku Montebello. Ix-xogħol tal-ħjata sar minn Ersilia, waħda minn ulied Manuel li wara mewt missierhom għoġobhom jgħaddulna dan il-mudell biex b’hekk ikun jista’ jitgawda wkoll minn dawk kollha li jiġu hawn. “Ħierġa qalbna miegħu dan il-mudell,” kienu qalulna meta morna biex inġibuh. “Daqs li kieku ħiereġ xi membru anzjan tal-familja.” Fil-fatt kif semmejtlek fil-bidu, dan il-mudell huwa wieħed mis-superstiti tal-gwerra. Irnexxielu jsalva peress li Manuel kien trasportah bl-akbar għożża u attenzjoni mill-Gżira sal-Pietà fejn kien mar joqgħod waqt il-gwerra. Irridu ngħidu illi din l-opra ma kinetx laħqet tlestiet għal kollox u għalhekk l-Għaqda ħadet ħsieb biex torqomha fosthom billi indurata u rħamata. Kull min jiġi hawnhekk l-ewwel ma jara lilha u kulħadd jintilef warajha.

Imbagħad għandna wkoll dan il-mudell ta’ raħal maħdum mill-ġablo. Oriġinarjament kien inġieb hawn għall-wirja minn wieħed mill-membri tagħna minn B’Bugia li wara għoġbu jħallih lill-Għaqda. Huwa xogħol rappreżentattiv li juri n-natura ta’ raħal Malti fl-inqas dettall tiegħu fejn wieħed jista’ jara l-knisja bħala ċ-ċentru, z-zuntier, il-każin tal-banda, il-ħwienet, l-isqaq u t-triqat bl-ismijiet tagħhom. Anki dan il-mudell huwa apprezzat ħafna speċjalment minħabba l-oriġinalità tiegħu.”

F’ħin minnhom nara lil Vincent ġej bi flixkun kbir tal-ħġieġ f’idu. Ġo fih kien hemm armata statwa ta’ San Ġużepp bil-Bambin f’idu. Ma stajtx nifhem kif iddaħħal hemm ġew ħlief billi nqala’ l-qiegħ tal-flixkun.

“Le, nassigurak li l-qiegħ huwa intatt. Ġużi Psaila minn Ħaż-Żabbar ħadmu billi b’paċenzja kbira qata’ l-injam fi strixxi rqaq u permezz ta’ pinzetta twila reġa’ nkolla kollox flimkien fil-ġewwieni tal-flixkun.”

Did-darba Vincent immarkali lejn il-ħajt fejn kien hemm mudell magħluq f’niċċa tal-injam.

“Dak hu oġġett ieħor imprezzabbli li għandha l-Għaqda. Sidha kien membru anzjan mill-Mosta. Kien wiret dan il-mudell li għandu aktar minn 100 sena minn għand nannuh u finalment d-dixxendenti tiegħu ħallewh lilna. Il-mudell ġie maħdum bl-arti tal-quilling li jikkonsisti fit-tkebbib tal-karti tad-deheb.”

Kien hemm bosta mudelli nteressanti oħra tant li hu mpossibbli ninkludihom kollha. Barra minn hekk Vincent urini diversi albums mimlija bir-ritratti ta’ kwantità ta’ xogħlijiet. L-aktar wieħed li laqgħatni kien mudell ta’ xena ta’ dari meta l-qassis kien imur iqarben permezz ta’ għodda partikolari lil dawk morda bil-pesta. Tqanqlitli l-kurżita’ dwar x’ifissru dawn il-mudelli għal dawn id-dilettanti?

“Fi tfuliti dawn il-mudelli kienu parti mill-kultura prinċipali b’folklor Malti reliġjuż. Tista’ tgħid li kont issib minn dawn il-mudelli kważi f’kull dar. Tant hu hekk illi anki fil-ħanut li kellu missieri l-Belt kien hemm rokna b’mudell ta’ knisja żgħira ddedikata lil Madonna tad-Duluri u jien kont nieħu ħsieb l-armar tagħha.

Illum ngħodd it-80 sena imma niftakar ċar mudell ieħor li kellu tifel ġirien tiegħi. Kien mudell ta’ knisja maħdum bl-arkett iddedikat lill-Kunċizzjoni. Fil-festa tagħha kien jarma l-knisja u jagħmel festin fid-dar tiegħu fejn kien jistieden lill-ġirien u lit-tfal tagħhom. Jiena kont inħobb noqgħod nimita lill-qassisin u allura kont nagħmlilhom il-liturġija u t-tridu u noqgħod inqaddes u nippriedka. Wara konna nagħmlu purċissjoni mal-kurituri tad-dar kbira tagħhom u nispiċċaw bl-antifona u bil-benedizzjoni.

Ir-reliġjon kien parti essenzjali minn ħajjitna tant illi niftakar ukoll illi konna nixtru ċ-ċikwejra (li kienet ċikkulata mfarrka biex inħalltuha mal-kafè) u magħha, magħluqa f’envelop, konna nsibu santa. Kienet l-hena tagħna nġemmgħu s-santi u npartuhom.

Għall-grazzja t’Alla dal-passatemp tal-mudelli tal-knejjes issa reġa’ daħal fid-djar tagħna. Għad-dilettanti, l-mudell tagħhom ikollu importanza kbira tant li wħud jarmawh kuljum skont il-kulur tal-liturġija tal-ġurnata. F’pajjiżna hawn bosta li għandhom id-delizzju li jgħinu fil-knejjes kemm fuq barra, bħal fil-festi u kemm fuq ġewwa. Għalhekk permezz ta’ dawn il-mudelli huma jkunu jistgħu joħolqu dak l-ambjent tal-knisja li tant jgħożżu u saħansitra jkunu jistgħu jibnuh u jirranġawh f’darhom u skont il-gosti tagħhom.”

L-interess kbir li għandu Raphael f’dal-qasam wassalni biex nistaqsih jekk qattx għaddietlu minn rasu li jsir qassis?

“Għalkemm minn dejjem kelli ġibda lejn il-ħidma pastorali u meta kont tifel kont abbati, qatt ma tħajjart nidħol is-seminarju. Għadni s’issa bniedem reliġjuż ħafna imma maż-żmien bnejt familja ma’ marti Helen. Żewwiġna ħija li kien saċerdot u llum għandna ħamest itfal u ilna miżżewġin aktar minn 50 sena.”

Biex tibni dawn il-mudelli jrid ikollok xi sengħa partikolari?

“Bosta mill-membri qatt ma kellhom esperjenza qabel fuq dan id-delizzju imma b’dana kollu ġew hawn, ħadu dik l-edukazzjoni dwar dan ix-xogħol u llum il-ġurnata tiskanta kemm huma attivi anki bil-mudelli li għandhom fid-dar. Nista’ nsemmilek żewġ membri simili: Anthony Pule’ u Simon Mercieca li għandhom mudelli meravilja fid-djar tagħhom. Imbagħad ma nistax ma nsemmix lil membru ieħor tagħna Hector Bruno li bħalissa qiegħed jibni mudell mill-isbaħ ta’ knisja maħdum bl-injam ġewwa maħżen kbir li l-quddiem jixtieq jikkonvertih f’mużew. Fil-fatt l-għan tal-Għaqda hu illi jkompli jinkoraġġixxi lil dak li jkun biex jidħol fl-ispirtu tad-delizzju.”

Kemm huwa importanti li dan id-delizzju jibqa’ ħaj?

“Naturalment kull ħaġa li tkun marbuta mal-istorja tal-pajjiż hija importanti għax tiġi tagħmel parti mit-tradizzjoni tiegħu u allura huwa neċessarju li tibqa’ ħajja u tibqa’ għaddejja għax jekk titlef tradizzjoni jkun diffiċli ferm biex tirkupraha.

Barra minn hekk dan id-delizzju partikolari huwa marbut mar-reliġjon u allura jqarrbek aktar lejn Alla u lejn il-Knisja. San Ġorġ Preca kien jgħid “dak li hu tajjeb u jressqek lejn Alla għandek tinkoraġġih”. Mill-esperjenza personali tiegħi,” kompla jfehemni Vincent, “anki nies li forsi kienu xi daqsxejn imbegħdin mill-Knisja, meta bdew jaħdmu f’dan id-delizzju, reġgħu bdew jersqu lejn il-Knisja u lejn ir-reliġjon. Għax jekk inti ngħidu aħna, tkun qed tarma l-artal, bla ma trid ser tinteressa ruħek fil-liturġija tal-Knisja u fil-qaddisin u allura ser issir aktar midħla tar-reliġjon.

Barra minn hekk bħala Għaqda dan id-delizzju aħna nixtiquh jibqa’ jeżisti għax joffri żvog u għandu wkoll tema soċjali peress li jlaqqgħak man-nies, iħajjrek tiddiskuti u tkabbar il-kultura tiegħek u jgħallmek toħloq xi ħaġa b’idejk. Fl-istess ħin dan ix-xogħol jiftaħ bieb għal diversi snajja’ bħall-arġentiera li jispeċjalizzaw fir-raġġieri żgħar u oġġetti oħra ċkejkna tal-fidda, dawk li jaħdmu l-arkett, oħrajn li jagħmlu l-istatwi bit-tafal jew bil-kartapesta u dawk li kapaċi jaħdmu skultura żgħira adatatta biex teħel mal-bradelli u mal-affarjiet tal-mudelli tal-knisja.”

Kemm hija popolari l-wirja annwali tal-Għaqda u x’ser naraw dis-sena?

“Nistgħu ngħidu illi issa dil-wirja daħlet fil-kalendarju tal-wirjiet lokali. Jiġu bosta dilettanti imma mhux biss. Fil-fatt l-għan tal-wirja, apparti li tesponi x-xogħlijiet tal-membri tagħha, titwaqqaf biex tiġbed membri oħra prospettivi. Mhux darba u tnejn illi jiġu diversi tfal tal-iskola mal-għalliema tagħhom minħabba l-proġetti kulturali li jiġu mitluba jagħmlu u wara naraw lill-istess tfal ġejjin mal-ġenituri tagħhom biex jidħlu bħala membri magħna.

Fil-wirja ta’ dis-sena ser ikollna attrazzjoni speċjali li tikkonsisti f’diversi statwi oriġinali tal-Passjoni maħduma fuq dawk tal-purċissjonijiet li jsiru ġewwa Spanja. Dawn huma kollha maħdumin bl-idejn u mlibbsin bi drapp mill-aktar fin skont it-tradizzjoni Spanjola. Barra minn hekk ser ikun hemm ukoll xogħol b’diversi materjali fosthom bis-sulfarini, mudelli ta’ knejjes u kollezzjonijiet ta’ affarijiet reliġjużi tradizzjonali bħall-kwadri tal-ex-voto u santi.

Il-ħidma tal-Għaqda mhux biss din il-wirja imma b’sodisfazzjon nistgħu ngħidu illi l-frott tagħha huma n-numru kbir ta’ wirjiet personali li jkun hemm fid-djar. Jekk tqis li meta bdejna l-Għaqda kull ma kien hawn kienu biss tlett wirjiet personali tal-istatwi tal-Ġimgħa l-Kbira fil-Belt u tara x’hawn illum ma’ Malta u Għawdex kollha, tifhem il-benefiċċju li qed iħalli x-xogħol tagħna.

Nixtiequ nappellaw lill-pubbliku in ġenerali biex jiġi jagħti titwila lejn dak li kien kapaċi jagħmel il-poplu Malti matul iż-żminijiet u anki illum fis-snin riċenti. U għaliex le? Forsi minn dis-sena, xi wħud minnhom jitħajjru jissieħbu magħna sabiex huma wkoll jiffurmaw parti minn dan il-patrimonju Malti.”

Din il-wirja qed tittella’ fis-Sala ta’ San Franġisk fi Triq Melita, l-Belt Valletta mis-Sibt 20 ta’ Frar 2010 sas-Sibt 6 ta’ Marzu 2010. Ħinijiet tal-ftuħ mid-9:30am – 12:30pm u mill-4:30pm sas-7:30pm. Id-dħul huwa b’xejn u wieħed jista’ wkoll jinkiteb bħala membru.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-21 ta’ Frar 2010)

Share on Facebook

2010.02.21 / no responses / Category: Torca - Perspettivi