-
IL-BIDLA TAD-DESTIN
Ma nafx b’liema armi ser tiġi missielta t-Tielet Gwerra Dinjija imma r-Raba’ Gwerra Dinjija ser tiġi miġġielda biz-zkuk u l-ġebel… Albert Einstein.
Riċentement f’gazzetta lokali, ġibditli l-attenzjoni ittra partikolari li kienet qed tfakkar iż-żminijiet tat-Tieni Gwerra Dinjija. Laqgħatni l-aktar il-fatt illi min kitibha rrakkonta illi hekk kif sema’ bl-ewwel
twissija ta’ attakk mill-ajru f’Londra, tnissel fih is-sens eċċitanti tal-avventura. Kumment li ħasadni għax ngħid għalija, kieku jiena msarni jinżlu f’saqajja b’aħbar bħal dik, l-aktar jekk bħalu, inkun qed noqgħod l-Ingilterra! Iżda naturalment l-ittra kienet tkompli tgħid illi hu ma damx wisq biex irrealizza illi fir-realtà dakinhar id-destin ta’ ħajtu nbidel kompletament. Ħassejt din l-ittra tipprovokani biex insir naf aktar dwar dawk iż-żminijiet, illi għalina, li b’xorti tajba qatt m’għaddejna minnhom, bilkemm ma nqisuhomx bħala xi leġġenda antika tal-anzjani tagħna….Qatt qabel ma kont iltqajt ma’ Maġġur u mmaġinajt li ser insib xi raġel rett, kemmxejn supperv u ta’ ftit kliem. Iżda sibt il-kuntrarju meta l-Maġġur Stanley Clews (il-kittieb tal-ittra li semmejtilkhom) laqagħni ġewwa daru. Mill-ewwel ġibidni b’dak il-leħen mirqum u l-manjieri ġentili u edukati tiegħu.
Il-Maġġur, kif jafuh bosta llum, jgħodd is-86 sena. Il-bixra kalma tiegħu tostor is-snin twal ta’ esperjenzi varji u x-xogħlijiet diversi li huwa għadda minnhom u li dan l-aħħar huwa ġabar fi ktieb li jġib l-isem ‘The Memoirs of Stanley J. A Clews’. Innutajt li kellu għal qalbu ħafna l-memorji ta’ meta huwa kien jaħdem id-Drydocks fejn ġarrab diversi bidliet fit-tmexxija sakemm finalment din għaddiet għand il-Maltin u huwa nħatar bħala Maniġer tal-Personell u l-Amministrazzjoni.
Morna lura fiż-żmien mhux ħażin iżda jiena ridt nidħol ħafna aktar fil-fond. Xtaqt nixtarr miegħu numru ta’ mistoqsijiet li qanqlitli dik l-ittra…
X’ifisser li tgħix fi żmien ta’ gwerra?
“Lili l-gwerra ċaħditni minn żogħżiti u kelli nsir raġel mil-llum għal għada. Saħansitra kellna nbiddlu l-kunjom Aquilina li kienet iġġib il-familja tiegħi għax l-Ingilterra, fejn konna noqogħdu, kienu qed jaħsbuna Taljani. Minħabba li missieri kien jaħdem mar-Royal Navy, kellna mmorru quddiem kummissarju biex nieħdu ġurament u nbiddlu kunjomna ma’ dak ta’ ommi li kien Clews. Barra minn hekk, jien kont għadni kif ġibt marki tajbin ħafna fil-Kulleġġ Tekniku ta’ Portsmouth u kelli ppjanat li nidħol l-università sabiex insir perit. Imma kollox sfaxxa fix-xejn hekk kif faqqgħet il-gwerra.”
Il-Maġġur jiftakar id-data preċiża ta’ meta tħabbret il-gwerra – kien il-Ħadd 3 ta’ Settembru 1939…
“Jiena, missieri, ommi u oħti konna għadna kif dħalna d-dar wara l-quddies. Fuq ir-radju smajna lil Neville Chamberlain iħabbar illi l-Ingilterra kienet qed tiddikkjara gwerra lill-Ġermanja wara li n-Nażi kienu nvadew lill-Polonja. Kważi mmedjatament wara, smajna wkoll it-tħabbira ta’ attakk mill-ajru fuq Londra.
Għall-ewwel il-ħajja baqgħet għaddejja u ta’ tfal li konna, fl-età ta’ 16-il sena, ittamajna illi l-gwerra tieħu daqsxejn fit-tul ħalli nkunu nistgħu nilbsu l-uniformijiet tal-armata. Moħħna kien biss kif konna ser nimpressjonaw lit-tfajliet meta dawn jarawna għaddejjin bl-uniformi u kemm kienu ser jitrattawna ta’ eroj meta mmorru lura mis-servizz. Darba waħda, waqt li jiena u l-familja tiegħi konna għall-kenn tax-xelter fil-ġnien, taqa’ bomba fuq in-naħa l-oħra tat-triq fejn konna noqogħdu. Il-kamra ta’ quddiem tad-dar tagħna saret trab bil-blast li tar għaliha.
Wara xi żmien, minħabba l-attakki, ma stajtx nibqa’ nattendi l-Kulleġġ u għalhekk applikajt biex insir fizzjal u ningħaqad mal-armata. Stajt nagħżel bejn tlett reġimenti: Royal Artillery, Royal Signals jew Royal Engineers. Għażilt tal-aħħar peress li dan ir-reġiment kien fuq il-linja li jiena kont diġà qbadt. Ħsibt illi kif jgħaddi kollox, permezz ta’ din l-esperjenza, forsi kien ikolli l-opportunità li nkompli fejn ħallejt. Bħal ħafna minn sħabi, bqajt bil-ħsieb li l-gwerra kienet ser iddum xi ftit xhur biss u jgħaddi kollox. Kemm konna żbaljati!
Għamilt sena u nofs nitħarreġ f’diversi aspetti tal-inġinerija fostom dwar is-saħħa tal-materjali, ix-xogħlijiet tat-toroq, il-bini tal-pontijiet, il-qari tal-mapep, kif jitqiegħdu u jitneħħew il-mini tal-bombi u ħafna informazzjoni oħra dwar diversi armi tal-gwerra. Kelli 18-il sena meta sirt fizzjal. Mil-lejl għan-nhar sirt responsabbli ta’ grupp ta’ nies, uħud minnhom ħafna akbar minni fl-età.
Wasal il-jum biex nitlaq għas-servizz. Ommi ħaditha bi kbira ħafna u oħti ppruvat issabbarha għax hekk jew hekk, xorta kont ser ninqabad bil-lieva aktar tard, li kieku ma mortx minn jeddi. Qaltlilha illi kieku kienet tkun ferm agħar għalija għax imbagħad ma kienx ikolli għażla ma’ liema reġiment xtaqt nidħol. Missieri, għalkemm emozzjonat, ipprova jżomm ruħu kemm jista’ jkun kalm u serrħilha rasha li s-servizz kien ser jagħmilni raġel.
Ma ninsih qatt dak iż-żmien. Kien Diċembru, ftit ġranet qabel il-Milied u ħafna minna tlaqna b’qalbna sewda għax dak kien ser ikun l-ewwel Milied li ma niċċelebrawhx mal-familja. Bdejna l-vjaġġ tagħna mingħajr biss ma konna nafu fejn sejrin. Tlaqna bil-cruise-liner ‘Queen Mary’ li issa kien qed jintuża mit-truppi. Konna 14,000 fuqu u konna qed naqsmu kabina bejn 17-il ruħ. Inqbadna f’maltemp mhux ħażin u wħud minna beda jagħmlilhom ħażin il-baħar. F’nofs dan kollu, kienet tassew impressjonanti tisma’ leħen Bing Crosby jkanta ‘White Christmas’ waqt li konna qed naqsmu baħar bla tarf u nitolbu ‘l Alla biex ma niltaqgħu ma’ l-ebda u-boat fi triqitna! Finalment wasalna u bdejna nagħmlu x-xogħol li ġie assenjat lilna fl-Afrika.”
X’kien xogħlok?
“Xogħli kien jinbidel skont l-ordnijiet mogħtija. Kien ikolli platoon li jiena kont responsabbli minnu. Is-Sudan kelli 60 Sudaniż x’nieħu ħsieb u flimkien magħhom ridt nibni sistema ta’ toroq mill-mogħdijiet li kienu jinfaqgħu bit-tajn mal-ewwel xita li tagħmel. F’dan iż-żmien kelli wkoll taħt idejja d-distribuzzjoni tal-qamħ lil 2000 ruħ li kienu joqogħdu ġo villaġġ viċin.
Ir-riskju ma kienx jonqos fix-xogħol tagħna speċjalment meta konna nnaddfu l-mini jew inpoġġuhom u anki meta konna rridu nfarrku xi pont sabiex inwaqqfu l-għadu milli jipproċedi. F’dawk iż-żminijiet dan ix-xogħol kien issir bl-idejn u mhux permezz ta’ xi robots kif isir illum. Fuq kollox, f’ċertu każi, kien ikollna naħdmu waqt illi l-infanterija tkun għaddejja tiddefendi u tispara fuq l-għadu.
Fl-1943 ġejt stazzjonat f’Malta għal ftit xhur u kont nagħmel parti mit-tim tal-Bomb Disposal Unit. Kemm kienet differenti l-ħajja f’Malta f’dawk il-ġranet minn kif kont niftakahra meta kont għadni tfajjel!”
X’valur ikollha ħajtek fi żminijiet bħal dawn? Kont tibża’ mill-mewt?
“F’dawk is-snin, kull ġurnata tkun qed tilgħabha mal-mewt. Madanakollu għal xi raġuni, f’ambjent bħal dak, il-moħħ jibda jirraġuna li l-mewt qatt mhu ser tmiss lilek. Aktar ikollok il-biża’ li tista’ titlef xi sieq jew xi id jew li tagħma. Imma l-mewt bħal tippretendi li ser tolqot lil ħaddieħor u mhux lilek. Għaldaqstant jitrabba fik ċertu kuraġġ biex inti tiddefendi lil sħabek milli jmutu. Speċjalment meta jkollok ir-responsabbiltà ta’ ħajjet sħabek f’idejk, il-ħsieb tal-mewt aktar u aktar trid ittajru minn fuqek għax inkella ma tagħmel xejn. Kien biss meta għadda kollox illi rrealizzajt kemm ġieli kont viċin tal-mewt u ħassejtni xxurtjat li rnexxieli niżgiċċa mingħajr wisq ħsara. Allavolja, jkolli nammetti miegħek illi kellhom jgħaddu sentejn minn wara li spiċċat il-gwerra biex nerġa lura għalli kont. Psikoloġikament dak li tgħaddi minnu waqt il- gwerra jibqa’ jaffetwak ħafna. Fl-istess waqt nista’ ngħid illi kienet proprju din l-esperjenza illi aktar il-quddiem tatni s-saħħa, l-kuraġġ u l-għarfien biex niġġieled il-battalji tal-ħajja u biex inkun naf kif għandi mmur man-nies. Fuq kollox, il-memorja ta’ ġranet bħal dawn, tgħinek tapprezza ħafna aktar il-ħajja.”
Qatt rajt lil xi ħadd minn sħabek imut?
“Iva. L-ewwel wieħed li miet kien is-sewwieq tiegħi Willie Robinson. Kont flimkien miegħu fit-trakk, fi triqitna lejn il-fruntiera tat-Tuneżija. Sfortunatament ilqatna mina u kien hemm splużjoni. Jien inzertajt qiegħed f’parti miftuħa tat-trakk u mal-isplużjoni, tirt il-barra u ntlift minn sensija. Ġarrewni lejn l-isptar u għalhekk lil sieħbi qatt ma rajtu mejjet.
Iżda mbagħad kien hemm każ ieħor fl-ajruport ta’ Tripli waqt li konna qed inneħħu xi mini mill-post. Ħabta u sabta splodiet waħda mill-mini u dakinhar wieħed minn sħabi miet u ieħor tilef riġlejh. Tinħasad. Iġġarrab telfa kbira daqs li kieku miet ħuk.”
Qatt kellek toqtol lil xi ħadd int?
“Wiċċ imb’wiċċ le. Imma minn distanza iva. Ovvjament meta inti taħbi l-mini fl-art fir-realtà tkun qed tiżra l-mewt, le?”
Xi jkunu l-emozzjonijiet tiegħek meta taf li qed tpoġġi xi ħaġa bl-għan li toqtol?
“F’dawk iż-żminijiet titlef dak is-sens li qed tagħmel xi ħaġa ħażina għax inti tkun qed tiddefendi ħajtek u lil pajjiżek. Wara kollox tkun qed tgħix fi stat illi jekk ma toqtolx lill-għadu int, joqtlok hu.”
X’iżommok għaddej f’sitwazzjonijiet bħal dawn?
“Li tħalli kollox f’idejn Alla. M’inix xi bniedem reliġjuż imma f’Alla nemmen ħafna. Hekk jew hekk ma stajtx nagħmel mod ieħor. U kif għedtlek, ir-responsabbiltà li jkollok f’idejk ħajjet sħabek, tgħinek tibqa’ għaddej.”
Għalik il-gwerra xi tfisser?
“Il-bżonn li tiddefendi lil pajjiżek.”
X’ikunu l-emozzjonijiet tiegħek meta tara s-suldati żagħżagħ ta’ llum sejrin għall-gwerra?
“Nitħassarhom u nħoss għalihom għax mhux qed jiġġieldu għal pajjiżhom. Jgħidu illi qed jissieltu biex jeħilsu mit-terroriżmu. Imma xorta waħda, din mhux xi ħaġa konkreta bħal meta qed tiddefendi lil pajjiżek. Għallinqas imma dawn jafu illi għall-kuntrarju tal-esperjenza tagħna, ser imorru jiġġieldu għal ftit xhur u jekk jibqgħu ħajjin, imorru lura lejn pajjiżhom.”
Xi nbidel minnek wara l-esperjenza tal-gwerra?
“Il-perspettiva lejn il-ħajja u l-imġieba tiegħek jinbidlu drastikament. Il-memorji tagħha ma jħalluk qatt u sakemm nibqa’ ħaj nixtieq nibqa’ nfakkar lil ħaddieħor biex ma jinsewx minn xiex għaddejna
biex illum għandna l-paċi f’pajjiżna. Meta nara l-poplu tagħna jiġġieled fuq il-partiti politiċi, ngħid għaliex? X’jiswa?Fl-armata bqajt tiela’ l-gradi sakemm sirt Maġġur. Kelli paga tajba ħafna u xogħol f’Londra. Imma meta marti Vera telgħet ħdejja biex nibdew ngħixu hemm, ma felħitx għall-kesħa tal-post u għas-solitudni u n-nuqqas tal-familjari u l-ħbieb. Kelli nieħu deċiżjoni li nħalli kollox warajja u niġi nibni ħajja ġdida f’Malta.
Għall-ewwel kont iddispjaċut u rrabbjat mhux ħażin għax hawn Malta l-paga li kelli kienet miżera ħdejn dak li kelli qabel. Imma mal-mogħdija taż-żmien apprezzajt din id-deċiżjoni. Ġieli noqgħod naħseb u nistaqsi li kieku ma żżewiġtx lil Vera u ma ġejtx Malta, kieku kont nibqa’ fl-armata u min jaf x’kien isir minni? Stajt intbgħatt mill-ġdid għall-gwerra u nqtilt jew ġejt ferut.
Minflok illum, għalkemm marti sfortunatament ġiet nieqsa, għandi l-familja tiegħi mdawwra miegħi. Nieħdu ħsieb xulxin u ngħożżu dak li tagħtina l-ħajja flimkien. Uliedi jżommuni għaddej u n-neputijiet tiegħi huma l-mimmi t’għajnejja.”
Hekk kif ħriġt mill-appartament tal-Maġġur, intlift inħares lejn is-sema sabiħ kaħlani. Dak is-sema li min jaf kemm jiftakar ajruplani jiżżerżqu fih sabiex jiżirgħu l-mewt u d-distruzzjoni taħthom. Ħassejtni onorata li kelli ċ-ċans ngħaddi ftit ħin ma’ wieħed minn dawk li offra ħajtu biex jiddefendi lil pajjiżi minn tiġrif wisq agħar.
Kumbinazzjoni dil-ġimgħa rajt l-aħbar xokkanti illi tifel ta’ 11-il sena sab bomba ta’ żmien il-gwerra mitluqa bejn xi ħitan tas-sejjieħ f’Wied Qirda ħdejn Ħal-Qormi. Milli qed nara l-gwerra f’pajjiżna mhux talli mhix leġġeda, talli ċerti rikordji tagħha għadna nistgħu immissuhom b’idejna sal-ġurnata ta’ llum!
(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-1 ta’ Novembru 2009)
