Posts Tagged ‘Charles Farrugia’

  • L-ESPERJENZA TAL-ANZJANI HIJA IMPREZZABBLI

    Max Farrugia flimkien mas-Sindku tal-Hamrun, Christian Sammut“Minħabba li ġejt nominat għall-Premju Anzjanità Attiva, flimkien ma’ għadd ta’ anzjani oħra, dan l-aħħar attendejt għall-preżentazzjoni tal-premijiet. Wieħed wara l-ieħor, ir-rebbieħa bdew jiġu msejjħa biex jitilgħu fuq il-palk ħalli jirċievu l-premju. Ismi kien l-aħħar wieħed li ġie mħabbar, bħala r-rebbieħ tas-sezzjoni akkademika. Meta ndunajt li rbaħt, lanqas naf x’ħassejt. Niftakar biss li qomt emozzjonat u ħarist lura nfittex lis-Sindku tal-Ħamrun, Christian Sammut, li kien innominani,” stqarr Max Farrugia, anzjan ta’ 72 sena.

    CertifikatDin is-sena, bħas-snin ta qabel, is-Segretarjat Parlamentari Għal Persuni b’Diżabilità u Anzjanità Attiva organizza dan l-avveniment taħt il-Patroċinju tal-Eċċellenza Tagħha, il-President ta’ Malta, Marie Louise Coleiro. Kif stqarr is-Segretarju Parlamentari, Anthony Agius Decelis, l-għan tal-Premju Anzjanità Attiva huwa li tiġi rikonoxxuta l-ħidma varja tal-anzjani fil-komunità. Anki għal dis-sena, kien hemm konkorrenza qawwija mingħand diversi persuni li ġew nominati minn għaqdiet u NGOs differenti biex juru l-abbiltajiet tagħhom. Bord indipendenti għażel u immerita lill-individwi partikolari li kienu ‘role models’ fis-soċjetà tagħna.

    “Meta s-Sindku tal-Ħamrun għarraffni li kien innominani għal dan il-premju, kont diġà kuntent ferm. Il-fatt li jinnominak Sindku juri li dan japprezza x-xogħol li tagħmel int fir-raħal,” lissen b’emozzjoni Farrugia.

    Max Farrugia beda jaħdem fil-volontarjat mill-età ta’ 16 il-sena, meta kien imsieħeb maż-Żgħażagħ Ħaddiema Nsara, u hemm kien jgħin fit-tagħlim u fl-organizzazzjoni tal-attivitajiet.

    “Wara li temmejt l-edukazzjoni tiegħi, applikajt bħala night reporter mat-Times of Malta u ntagħżilt. Kien xogħol interessanti ferm li kompla saħħaħli kitbieti. Hemmhekk kelli l-opportunità li naħdem mill-qrib ma’ Mabel Strickland. Mhux darba u tnejn li akkumpanjajtha l-Parlament sabiex nagħmlilha traduzzjoni. Spiċċajt naħdem ma’ dan il-ġurnal fl-1968, imma bqajt nirrispetta lil Stricklandsa mewtha għax dejjem ġid rajt minnha. Kienet waħda li tagħtik parir u li tinkoraġġik. Kienet tasal tirrabja miegħek jekk tiżbalja, però mbagħad ma kienetx tiddejjaq tfaħħrek jekk tagħmel xi ħaġa tajba.”

    Minn hemm, Farrugia kompla bl-istudji tiegħu fejn kiseb Diploma mal-British Institute u speċjalizza fil-ġurnaliżmu fit-turiżmu. Għalkemm il-ħsieb tiegħu kien li jidħol jaħdem fil-qasam tat-turiżmu, ma rnexxielux, u eventwalment applika biex jidħol maċ-Ċivil.

    “Dħalt mal-Malta Electricity Board li aktar tard saret magħrufa bħala l-Enemalta. Bdejt fl-istores bħala skrivan u minn hemm bdejt navvanza. Finalment, fl-1996 sibt ruħi responsabbli mit-twaqqif tal-arkivju u l-librerija tal-Enemalta. Kelli nibda kollox mill-bidu għax ma kien hemm xejn ħlief kamra kbira b’400 kaxxa ippakkjati bid-dokumenti. Tlabt xi mwejjed u persuni biex jagħtuni daqqa t’id u wara xogħol qatiegħ u bla waqfien, ġibna kollox kif kellu jkun. Biss biss, ikklassifikajna iktar minn 4000 ritratt li kienu juru l-kostruzzjoni tal-power stations f’Malta. Kien hemm ukoll għadd ta’ pjanti antiki u disinji relatati ma’ dan il-qasam li kienu interessanti ħafna.”

    Waqt li kien qiegħed jagħmel dax-xogħol, huwa ġie rakkommandat biex isaħħaħ l-istudji tiegħu, u din l-opportunità fetħitlu bibien oħra.

    Qoxra tal-ktieb - L-Internament-u-l-Eżilju-Matul-l-aħħar-Gwerra“Kelli 55 sena meta ggradwajt b’Diploma in Library and Information Studies. Bħala parti mill-kors kelli nipparteċipa f’ħidma ta’ 100 siegħa f’xi arkivju jew librerija, u jien għażilt l-Arkivju Nazzjonali. Hemmhekk laqgħani l-Arkivist Nazzjonali, Charles Farrugia, u dan stedinni biex nagħmel il-klassifikazzjoni u l-indiċjar ta’ għadd ta’ dokumenti tal-ħabs li kienu għadhom kif waslu fl-arkivji. Aċċettajt u bdejt inqassam kollox għalih.”

    “Ma domtx ma nnutajt anomalija u mort niddiskuti mal-arkivist dwarha. Filwaqt li l-parti l-kbira tal-volumi kienu mqassma rġiel u nisa għalihom u ma kienu akkumpanjati bl-ebda ritratti, żewġ volumi minnhom kienu juru rġiel u nisa mħalltin u kien hemm anki r-ritratti tagħhom! L-arkivist infurmani li dawk kienu l-individwi li kienu ġew internati f’Malta u aktar tard fl-Afrika, minħabba li ġew meqjusa b’fehma kontra l-Imperu Ingliż.”

    “Bdejt nifli dawn id-dokumenti b’interess u ħaġa ġġib lill-oħra. Bqajt skantat meta ġurnata minnhom jitfaċċa f’idejja r-ritratt taz-ziju t’omm marti, ħu San Ġorġ Preca. Imbagħad sibt ukoll ritratt ta’ qassis li kien jiġi minn missieri. Minn hemm, kibirli l-interess f’dan is-suġġett, sakemm finalment ħriġt il-ktieb L-internament u l-eżilju matul l-aħħar gwerra.”

    Bħala parti mir-riċerka għal dan il-ktieb, huwa saħansitra mar il-Palestina peress li hemm kienu jinsabu xi Maltin miżżewġin Taljani li kienu ġew internati f’dan il-post.

    “Inħobb nikteb ħafna dwar il-Perjodu Brittaniku peress li jagħmel parti mill-Istorja riċenti ta’ pajjiżna, u huwa żmien li jien għext u għadni niftakar sewwa. Barra minn hekk, għad hemm affarijiet ta’ dak il-perjodu li tista’ tara u tmiss b’idejk.”

    Qoxra tal-ktieb - Enrico DandriaInfatti, anki l-ktieb l-ieħor tiegħu Enrico Dandria – Qassis, Politiku u Patrijott jitratta dan il-perjodu.

    “Kelli diġà ‘l fuq minn 60 sena meta ġejt rakkommandat biex nistħarreġ il-ħajja ta’ dan il-Monsinjur li ħadd ma kien għad kiteb dwaru. Kien l-ewwel Ministru tal-Edukazzjoni f’Malta fl-1921. Għex żmien politiku mqalleb u kellu sehem importanti f’għadd ta’ avvenimenti sinifikanti, fosthom: it-twaqqif tal-Assemblea Nazzjonali, l-irvellijiet tas-Sette Giugno, it-twaqqif tal-partiti politiċi, l-ewwel elezzjonijiet parlamentari fl-1921, l-ewwel Self Government u t-tilwima politiko-reliġjuża bejn il-Partit ta’ Strickland u l-Knisja.”

    “Ħajjet Dandria ma kinetx nieqsa mill-kontroversji. Bejnu u bejn l-Ordni Franġiskan Konventwali kienet qamet kwistjoni dwar twaqqigħ ta’ parti mill-knisja ta’ San Franġisk fi Strada Reale fil-Belt Valletta. Dan il-każ spiċċa l-Qorti u wara kienu saru liġijiet ġodda dwar il-kultura u l-antikitajiet. Huwa miet f’qasir il-għomor fl-età ta’ 40 sena.”

    Biex saret ir-riċerka għal dan il-ktieb, Farrugia ngħata għajnuna sinifikanti mill-Arċisqof Pawlu Cremona li fetaħlu l-bieb tal-arkivji tal-Knisja f’Malta u saħansitra rranġalu permess biex juża l-arkivji tal-Vatikan f’Ruma. Huwa għamel ukoll stħarriġ fil-British Archives.

    “Meta niddeċiedi li nagħmel xi ħaġa, nidħol b’ruħi u ġismi għaliha. Nemmen li jekk trid tagħmel xi ħaġa, trid tagħmilha sew!”

    Meta rtira bil-pensjoni, Farrugia deherlu li kellu jsaħħaħ is-sehem tiegħu fil-volontarjat.

    “Fost xogħol ieħor, bdejt intella’ programm ta’ siegħa bl-isem 20:30 fuq l-istazzjon televiżiv lokali Xejk. Kien programm kollu kemm hu ddedikat lill-patrimonju kulturali u fih kont ninkludi bosta intervisti mas-Sindki tal-Kunsilli Lokali. Aktar tard, dan il-programm mexa għal fuq l-istazzjon F Living Channel.”

    Max Farrugia (Photo - Fiona Vella)Għalkemm Farrugia hu mill-Ħamrun, huwa dejjem kellu interess fl-irħula u l-ibliet kollha tal-gżejjer tagħna, partikolarment fir-reġjun tan-Nofsinhar ta’ Malta. Dan wasslu biex jagħti sehem f’diversi għaqdiet.

    “Meta kont qed nattendi għall-kors tad-Diploma in Library and Information Studies, flimkien mal-lekċerer tagħna Hella Jean Bartolo, waqqafna l-NGO Friends of the National Archives. Wara li Bartolo ħallietna, jien sirt il-President ta’ din l-Għaqda u għadni sa llum nagħti ħafna kontribut.”

    Huwa msieħeb f’għadd ta’ għaqdiet, inkluż il-Malta Railway Foundation. Kull sena, għadu jikteb diversi artikli għall-kotba tal-festi ta’ bosta rħula. Jgħin ukoll biex jitfasslu mixjiet kulturali ġewwa l-Ħamrun.

    “Nistqarr illi llum ġieli nkun okkupat iktar milli kont fiż-żmien meta kont impjegat! Fil-ħajja huwa importanti ferm li jkollok skop għax b’hekk il-ħajja tkompli. Nemmen li meta l-anzjani jirtiraw mix-xogħol, għandhom xorta waħda jibqgħu attivi f’xi ħaġa jew oħra. L-esperjenza tal-anzjani hija mitqla deheb u l-pajjiż għandu jkun għaqli biżżejjed biex jiggwadanja minnha. Min-naħa l-oħra, l-anzjani jirbħu għax jibqgħu jħossuhom involuti u utli fil-komunità. Huwa tajjeb li tibni fuq iż-żgħażagħ iżda l-esperjenza tal-anzjani hija imprezzabbli!”

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-SENIOR TIMES – OCTOBER li ħareġ mat-Times of Malta tat-18.10.2018)

    2018.10.18 / no responses / Category: Times of Malta

  • Law of the sea

    Amongst its various significant documents, the National Archives of Malta house the records of the Consolato del Mare di Malta within the premises of the Banca Giuratale in Mdina. This collection holds the first records of Malta’s own maritime tribunal and sheds light over more than 100 years of maritime laws that were effected between the late 17th century and the early 19th century.

    A document from The Consolato del Mare di Malta collection (1)Consisting of a total of 473 items, the documentation of the Consolato del Mare di Malta is presently found in a stable condition. However it requires attention since present storage conditions do not guarantee its future preservation. While, highlighting the huge importance which this collection has to the better understanding of both local and international sea law, maritime historian, Dr Joan Abela, recently appealed for the preservation of this collection for posterity. Following this appeal, a group of individuals who are connected to the Maltese maritime industry, have joined forces in order to come up with an initiative to collect the required funds for this project.

    “The proper preservation of our archives is always our main focus,” said national archivist and National Archives CEO, Charles Farrugia. “After consulting with our conservators, it was concluded that using the current resources, it would take us about 80 weeks in order to complete the first phase of preservation on the documents of the Consolato del Mare di Malta, and it would cost approximately €25,000.”

    This initial work will involve the removal of acidic wrappers from the bundles of documents, cleaning of the bundles, the provision of new conservation grade covers and a condition assessment. Moreover, this collection will be stored in archival quality boxes that will serve for better protection and storage.

    Bundles from the Consolato del Mare di Malta collection (1)Archivist Noel D’Anastas commended the idea of this project, “At the moment, we have 52 metres of shelving dedicated to the collection of the Consolato del Mare di Malta. Although a good part of these documents are in a good condition, some of the bundles require urgent attention and it would be great if they could be preserved as soon as possible, particularly since this material is very much in demand by researchers.”

    The commercial court of the Consolato del Mare di Malta was established in 1697 and its main aim was to coordinate local maritime affairs and to tackle disputes and litigations in a more efficient way so as to facilitate trade. This arrangement was further enhanced by the appointment of experienced merchants in maritime trade in the positions of consuls for the tribunal of the Consolato.

    “During the period of the Order of St John, corsairing became one of the major commercial activities of our islands. However, by the end of the 17th century, the politico-economic atmosphere of Malta had evolved into stronger commercial enterprises, thereby lessening the importance of the corso,” explained maritime historian Dr Joan Abela.

    “Between the years 1721 to 1723, the corso employed around 700 men whereas circa 3000 men were engaged with the merchant fleet. Therefore the need for a new regulatory system must be observed in this wider context of change from a crusading order to a trading order.”

    A document from The Consolato del Mare di Malta collection (2)Till then, Maltese shipping had been administered by the Consolato del Mare laws of Messina and Barcelona. Yet this development created the requirement of a legal framework with which merchants and seafarers could be guided in their dealings with other traders and sellers.

    In order to cater for this demand, Grand Master Ramon Perellos y Roccaful entrusted Fra Gaspare Carneiro with the task of studying the set up of the Consolato del Mare of various countries and particularly those which were used in Messina, Barcellona and Valencia. Thereafter, Carneiro was expected to compile and formulate the regulations for a Maltese Consolato law.

    “From the documents that are held today, we can see that this maritime tribunal functioned for many years. In fact, this form of regulation continued to serve this sector until 1814; when the British eventually replaced it with the Corte di Commercio,” elaborated D’Anastas.

    Asked about the relevance of this collection today, all three agreed that the study of such documents could enable researchers to understand the evolution of our local commercial trade within the broader Mediterranean context.

    “Since law and custom were highly connected, such documentation could also reveal a number of local maritime customs. Furthermore, such a collection could divulge interesting details regarding the economic and social aspect of past societies, and how law and business functioned.” suggested Dr Abela.

    “Indeed this collection of the Consolato del Mare di Malta provides a snapshot of various business practices such as the chartering of vessels, the wages of sailors, contracts of commenda or trade agreements made by captains, sailors or merchants, cases involving insurance, freight and trade networks, navigation techniques and many more valuable information. Therefore, its relevance for research applies to different areas of study,” remarked D’Anastas.

    From left - Charles Farrugia, Dr Joan Abela and Noel D'Anastas (1)Once again, they all agreed about the benefit of preserving such documents which highlight how a particular system has succeeded to continue functioning and elaborating itself over such a long period of time.

    “History is the foundation on which to build one’s present and future. A country which does not take adequate care of its archives tends to suffer from a sort of forgetfulness,” insisted Dr Abela. “I believe that such a collection should be regarded as a treasure of worldwide significance since its records can explain in detail how people from various countries managed to operate a system with which to work together like clockwork.”

    “There is no boundary to how much one can expand in the research of such documentation,” concluded Mr Farrugia. “Likewise, there is no limit to the sort of preservation and conservation that one can apply to such a collection in order to protect it and make it available to future generations. Hopefully, one day, we will be able to digitalize this information so that this masterpiece of knowledge could be more easily shared on a wider scale.”

    Sponsors who would like to donate funds for this venture are requested to contact jes@sullivanshipping.com.mt, bsultanasully@gmail.com, apmamo@gasanmamo.com, rpmiller@tugmalta.com, or call 2229 6165.

    (This article was published in the Shipping and Logistics Supplement in The Times of Malta dated 18 March 2015)

    2015.03.18 / no responses / Category: Times of Malta

  • GĦAJNEJN TA’ SEQER

    Din il-ġimgħa ġiet f’idejja kopja ta’ kuntratt antik tas-seklu sittax b’dik il-kitba tipika, mirquma u kollha nokkli sbieħ. Minn moħħi għadda l-ħsieb jekk dak in-nutar qattxIrrid ngħix basar li aktar minn ħames mitt sena wara, xi ħadd kien ser ikun qed jaqra l-kitba tiegħu! B’kuntrast għal dan, ħarsti waqgħet fuq il-ktieb Irrid Ngħix ta’ Annabelle Vassallo, fejn din id-darba l-awtriċi kienet taf sewwa x’inhi tagħmel meta ddeċidiet li tiktbu. Lil Annabelle segwejtha ħafna fl-aħħar xhur ta’ ħajjitha u akkost li ma kontx nafha u li qatt ma ltqajt magħha, ammirajtha u ħabbejtha u b’qalbi kollha tlabt ’l Alla biex jagħtiha ċans ieħor. Imma ma kellux ikun, ħsibt jien hekk kif qalbi nqasmet mal-aħbar tal-mewt tagħha. B’danakollu minflok Annabelle ntesiet, isimha xtered fuq fomm kulħadd u l-paġna tal-Facebook tagħha, minflok intfiet, xegħlet iżjed bi kwantità kbira ta’ messaġġi. Kienet għalhekk sorpriża oħra meta f’dal-ġranet skoprejt li dal-ktieb kellu sehem kbir fih ħabib antik tiegħi…

    Karl Coleiro, counsellor u qarrej tal-provi, intgħażel bħala l-editur ta’ dan il-ktieb.

    “Ġeneralment xogħli jikkonsisti fil-qari tal-provi. Madanakollu meta Annabelle avviċinat lill-Klabb Kotba Maltin u wriethom bix-xewqa li tikteb dan il-ktieb, id-direttur, is-Sur Joseph Mizzi, ħatarni bħala l-editur tiegħu u ħallieh kompletament f’idejja. Dan kien ifisser li kelli aktar libertà kif naħdem u flimkien ma’ Annabelle fassalna kif kellu jsir ix-xogħol. Proprju minħabba li Annabelle kienet marida, konna konxji li ż-żmien kien kontra tagħna u għaldaqstant il-ktieb kellu jitlesta fl-iqsar żmien possibbli. Annabelle ntefgħet għax-xogħol u f’temp ta’ sitt ġimgħat kienet lesta. Wara kien imiss il-parti tiegħi fejn ħdimt lejl u nhar biex apparti li nagħmel xi korrezzjonijiet tas-soltu, nara wkoll li l-messaġġ tagħha jasal lill-poplu bl-aktar mod ċar u sempliċi. Ċertament Irrid Ngħix kien ktieb rekord f’Malta fejn f’temp ta’ xahrejn biss, dan inkiteb, ġie kkoreġut, ġie impaġnat, ġie stampat, saret il-qoxra tiegħu, u ġie mniedi. Daqstant ieħor mar tajjeb fil-bejgħ tiegħu hekk kif fl-ewwel ħarġa nbiegħu l-kotba kollha, li kienu jammontaw għal sittax il-elf!”

    Bla dubju ta’ xejn il-konoxxenza t’Annabelle ħalliet l-effetti tagħha fuq Karl. Fosthom huwa fehem aktar l-importanza ta’ kitbiet bħal dawn, kemm bijografiċi u kif ukoll awtobijografiċi.

    “Kien hemm ħafna messaġġi minsuġa f’dak il-ktieb imma forsi l-aktar li spikka kien dak li wieħed għandu jgħix it-tbatija b’ċerta integrità. Bosta nies forsi jirreaġixxu bi dwejjaq, b’rabja jew bi qtigħ il-qalb meta jsibu ruħhom fit-tbatija jew maħkuma minn mard kroniku. Min-naħa tagħha, Annabelle, akkost li forsi fil-qiegħ ta’ qalbha kellha taċċetta r-realtà tagħha trid u ma tridx, riedet xorta waħda twassal messaġġ ta’ kuraġġ lil ħafna nies. Fil-fatt nista’ ngħid li kienet mara ferħana minkejja t-tbatijiet  kollha li kienet għaddejja minnhom.

    Il-ġrajja wara dan il-ktieb urietni biċ-ċar kemm huma siewja kotba bħal dawn fejn wieħed iwassal messaġġi ta’ inkoraġġiment lill-qarrejja. Nixtieq li nara aktar bijografiji u awtobijografiji ta’ nies magħrufaIt-Tifel tan-Nanna Maltin u Għawdxin. Indubbjament fil-ħajja kulħadd ikollu t-tlajja’ u l-inżul tiegħu imma dawk l-individwi li jirnexxilhom iqumu fuq saqajhom u saħansitra jilħqu livelli għolja u jakkwistaw suċċess, permezz tal-istejjer tagħhom jafu jispiraw lil nies oħra biex anki huma jilħqu l-ogħla potenzjal li jifilħu.”

    Karl newwilli xi kotba awtobijografiċi u bijografiċi ta’ kittieba magħrufa bħal Fjuri li Ma Jinxfux ta’ Oliver Friggieri, Pawlu Boffa ta’ Desmond Zammit Marmarà u It-Tifel tan-Nanna ta’ Ġorġ Peresso. Sinċerament ma kontx nobsor li kittieba ta’ dan il-livell jużaw il-qarrej tal-provi…

    “Nistqarr miegħek illi iktar nistenna li xi ħadd li ma jafx ħafna skola u li ddeċieda li jikteb ktieb, li jippretendi li l-Malti tiegħu huwa tajjeb tant li m’għandux bżonn qarrej tal-provi milli kittieba bħal dawn.”

    Kif konna fid-diskors tqanqlitli l-kurżità dwar il-għala Karl għażel din il-linja ta’ xogħol…

    “Bdejt b’kumbinazzjoni. Fl-1991 jien iggradwajt fl-Għarbi u fil-Malti u bdejt naħdem bħala għalliem fl-iskola Maria Goretti f’Ħal Tarxien. Darba minnhom, il-ħabib tiegħi Michael Ghigo, staqsieni jekk kontx interessat li nikkoreġi xi kitba ta’ Charles Farrugia dwar il-każin tal-banda tal-Ġilju tal-Imqabba. Aċċettajt u sieħbi kien iġibli xi karti u kont nikkoreġihom. Għal xi raġuni ma rrealizzajtx li kont qed nikkoreġi ktieb u hekk kif finalment rajt il-ktieb lest f’idi, tant ħassejt sodisfazzjon li dak il-ħin stess iddeċidejt li dik kellha tkun il-linja tiegħi. Illum l-awtur tal-ktieb Tal-Ġilju: Il-Banda u s-Soċjetà fl-Imqabba huwa l-arkivista nazzjonali tagħna li jaħdem f’Santu Spirtu, ir-Rabat.

    Issa fl-istess skola inzerta li kien jaħdem ukoll l-awtur prolifiku Charles Casha li jien għandi ammirazzjoni kbira lejh, għax minbarra li kiteb numru kbir ta’ kotba, għen ħafna biex il-letteratura tat-tfal tikber u tiżviluppa. Ittantajt xortija miegħu, għedtlu li xtaqt nagħmel ix-xogħol bħala qarrej tal-provi u hu laqqagħni mad-direttur ġenerali tal-Klabb Kotba Maltin, is-Sur Pawlu Mizzi. Niftakar li kien fl-1996 meta s-Sur Mizzi tani l-ewwel biċċa xogħol biex naħdem fuqha u minn hemm bdejt bil-mod il-mod.”

    Imma x-xogħol tal-qari tal-provi proprjament fiex jikkonsisti?

    “Il-qari tal-provi jfisser il-korrezzjoni tat-testi fejn xi ħadd jikteb xi ħaġa u din tiġi korretta biex toħroġ bla żbalji. Xogħli jinkludi l-korrezzjoni ta’ ċerti żbalji bħal ngħidu aħna dawk tipografiċi fejn pereżempju xi ħadd ikun qaleb l-ittri bil-kontra meta kien qed jittajpja, żbalji grammatikali fejn jidħlu r-regoli tal-grammatika, jew żbalji ortografiċi li jinvolvi l-mod kif wieħed jispelli l-kliem.

    Inkun irrid nara wkoll illi l-kitba tkun konformi mad-Deċiżjonijiet Numru 1, li ħarġu mill-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti, fejn hemm stabbilit kif iridu jinkitbu numru ta’ kliem. Infatti għal dawn l-aħħar Alte Vestigatliet snin il-poplu kien qed jingħata ċ-ċans biex jidra juża dawn it-tibdiliet u minn Lulju li ġej, kulħadd ser ikun mistenni li jkun konformi. Iżda nixtieq ngħid li b’mod ġenerali mhux kulħadd ħa pjaċir b’dawn il-bidliet u allura għandi dubji kemm l-iskop li titħaffef il-lingwa  ntlaħaqx jew le. Aħna naturalment bħala qarrejja tal-provi rridu nobdu u nsegwu dawn it-tibdiliet.”

    X’ħiliet għandu bżonn qarrej tal-provi?

    “Prattikament li jkollu għajnejn ta’ seqer għax il-kapaċità qiegħda f’kemm wieħed jirnexxilu jaqbad żbalji. Jeħtieġ ukoll paċenzja kbira u ambjent adattat fejn jaħdem b’dawl tajjeb u li jkun għall-kwiet. Personalment ma naħdimx mingħajr il-pinna partikolari tiegħi għax jien irrid inkun komdu ħafna meta naħdem u allura nippreferi nuża pinen apposta.”

    Fejn tista’ titħarreġ f’dan il-qasam?

    “Il-kors tal-qari tal-provi beda fl-2006 fl-Università ta’ Malta u baqa’ jsir kull sena. Huwa miftuħ għal kulħadd, ċertament mhux biss għal dawk li wara jixtiequ jsiru qarrejja tal-provi. Infatti l-kors mhuwiex biss wieħed formali fejn wieħed jitgħallem ir-regoli tal-kitba. Il-kors jikkonsisti wkoll f’informazzjoni dwar, ngħidu aħna, l-istorja tal-alfabett Malti jew l-ewwel iskrizzjonijiet bil-Malti. Nistgħu ngħidu illi minn mindu dħalna fl-Unjoni Ewropea, il-Malti ħa spinta ’l quddiem u reġa’ tela’ żewġ tarġiet oħra. Inħolqu anki bosta opportunitajiet ta’ xogħol f’dak li għandu x’jaqsam mal-lingwa Maltija, anki f’pajjiżi barranin.

    Meta bdejt jien, lura fis-snin, dan il-kors ma kienx disponibbli. Imma b’xorti tajba dejjem kelli għalliema tajbin ħafna fil-Malti bħal Dun Karm Zammit li kiteb anki xi kotba fuq il-grammatika Maltija u lil Ġorġ Mallia li llum huwa l-President tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ktieb. Apparti minn hekk insib li l-għarfien tiegħi fil-lingwa Għarbija jservi bħala gwida importanti ferm meta niġi biex nifhem minn fejn oriġina l-kliem użat fil-lingwa. Biex infiehmek aħjar, nista’ nsemmilek il-kwistjoni tal-i etimoloġika li hija l-i li tintiret mill-ilsien oriġinali tagħha: jiġifieri f’każ ta’ kelma ġejja mit-Taljan bħal mara importanti – dik l-i trid tibqa’ hemm. Mentri jekk il-kelma hi semitika eż. bħal f’mara irqiqa – l-i trid taqa’.”

    Kif jitwettaq il-metodu tal-qari tal-provi?

    “Kollox jibda b’idea li tinbet fil-moħħ tal-awtur. Issa hemm min idum imaħħaħ fuq idea s-snin u hemm oħrajn li jaqbdu u jintefgħu għall-kitba tagħha u jlestu malajr. Imbagħad l-awtur għandu żewġ Kors tal-qari tal-provigħażliet: jew li jippubblika l-ktieb għal rasu u jmur għand stampatur u jibqa’ għaddej, inkella li juża dar editriċi. L-awturi stabbiliti ġeneralment jagħżlu din tal-aħħar minħabba bosta raġunijiet, imma l-aktar peress li huma konxji li llum hawn ħafna xogħol li jsir b’mod professjonali fis-suq tal-kotba u għalhekk ma jaqbillekx li toħroġ bi prodott inferjuri. F’dan il-każ, l-awtur jippreżenta l-manuskritt lid-direttur tad-dar editriċi u dan jiddeċiedi jarahx hu jew jgħaddihx lil ħaddieħor biex jikkunsidra jekk il-ktieb hux ta’ livell għoli biżżejjed u jekk hux finanzjarjament vijabbli. Wara dan, il-manuskritt jgħaddi għand qarrej tal-provi, għalkemm ġieli jilħaq jiġi impaġnat qabel. Illum ix-xogħol tħaffef ħafna permezz tal-użu tal-kompjuter u l-internet u għalhekk wara li jgħaddi minn dawn il-korrezzjonijiet, il-manuskritt ikun lest għall-pubblikazzjoni. Meta l-ktieb ikun maħsub għat-tfal, indumu xi ftit iżjed peress li jkun hemm ħafna illustrazzjonijiet.

    Kif qegħdin f’dan, nixtieq niċċaralek li jiena ma nagħmilx prova waħda biss tal-qari. Ġieli ktieb narah erba’ darbiet! Ovvjament jiena dejjem marbut li nibqa’ leali lejn dak li jkun inkiteb u li nirreferi għall-awtur f’każ ta’ bżonn, biex nifhem sewwa l-messaġġ li dan xtaq joħroġ. Nagħmel kemm xogħol għal rasi u kemm għad-dar editriċi tal-Klabb Kotba Maltin. Id-djar tal-pubblikazzjoni wkoll għandhom ir-regoli tagħhom u għalhekk   ikun meħtieġ li l-qarrej tal-provi jsegwi wkoll ir-regoli ta’ dik id-dar editriċi li jaħdem magħha.

    Ħafna drabi meta nikkoreġi l-ewwel prova ma nagħtix kas wisq tal-kontenut imma niffoka iktar fuq l-ortografija bit-tir li nnaqqas kemm niflaħ mill-iżbalji li jkun hemm. Imbagħad fit-tieni prova ndur għall-iżbalji li jkunu jinsabu fil-kontenut bħal ngħidu aħna tibdil inkorrett ta’ ismijiet waqt djalogar. Ma’ dawk l-awturi li għandi kunfidenza magħhom, ġieli nagħmel anki xi suġġerimenti biex isiru xi tibdiliet fit-tiswira tal-istorja. Ġieli jiġu każi fejn ktieb eċċellenti jkollu l-aħħar kapitlu li jdarrsek, li tkun ħasra, u allura jiena nagħmel ir-rakkomandazzjonijiet tiegħi. Naturalment l-aħħar kelma tkun tal-awtur innifsu dwar xi jrid jagħmel mill-ktieb tiegħu.”

    L-għan primarju tiegħek f’dax-xogħol x’inhu?

    “F’dan il-qasam jiena ddeċidejt li ma nikkoreġix dokumenti imma li niffoka fuq testi letterarji bħall-ġeneri ta’ rumanzi, novelli, poeżiji, jew worksheets ta’ għalliema li minn fuqhom ikunu jridu jinħarġu xi kotba għat-tfal.

    L-għan tiegħi jibqa’ dejjem li jkun hemm l-inqas numru ta’ żbalji fil-ktieb li nkun qed naħdem fuqu sabiex dan joħroġ bl-aktar mod professjonali u b’hekk ngħollu l-livell tal-kitba bil-Malti. Wara kollox, jekk jinħareġ ktieb bl-iżbalji, jiena jidhirli li jkun tilef nofs il-mertu u nofs il-preġju tiegħu.”

    Personalment ma nistax nimmaġinani naqra l-istess ktieb darba wara l-oħra biex infittex għall-iżbalji, għalkemm l-iżbalji jdejquni mhux ftit. Madanakollu Karl jidher Karl Coleiroaffaxxinat għall-aħħar minn dan ix-xogħol tiegħu. Infatti meta staqsejtu jekk iħossx li hu juża għajnejn imparzjali waqt li jkun qed jikkoreġi, mir-risposta tiegħu ntbaħt li l-kotba li jaħdem fuqhom bħal isiru xi ftit ‘tiegħu’ wkoll. Bi kburija wrieni kif ħafna mill-kopji tal-kotba li ħadem fuqhom huwa jżommhom biswitu ġewwa armarju fl-istudju tiegħu. Kultant ġewwa xi ktieb għal qalbu jpoġġi wkoll xi kopja ta’ xi artiklu li jkun inkiteb dwaru …

    “Ara, dan artiklu li nkiteb dwar il-ktieb Alte Vestiga ta’ Anton Sammut. Dan l-awtur huwa partikolari ħafna għalija għax inħoss li skoprejtu jien. Kien jaħdem id-Dockyard bħala skrivan u darba minnhom ġie bil-manuskritt ta’ dan il-ktieb. Meta qrajtu ġġennint għax dan l-awtur ħadd qatt ma kien sema’ bih. Anton huwa midħla ħafna tal-filosofija u għalhekk f’kitbietu ssib sensiela ta’ trattati filosofiċi. Il-ktieb mill-ewwel intlaqa’ tajjeb ħafna u llum nista’ ngħid li jien u Anton sirna ħbieb.

    Inħossni kburi meta xi awtur ta’ kalibru jġibli l-ktieb tiegħu għall-qari tal-provi. Iżda napprezza ħafna wkoll meta jkolli l-opportunità li niskopri xi awtur ġdid u nkun jien li nressqu lejn dar editriċi. Pereżempju dan l-aħħar, il-ħabib tiegħi Renè Cilia, li ftit ilu sar qassis, għaddieli manuskritt u meta qrajtu għedtlu “Dan bomba!” Mill-ewwel intbaħt li kellu pinna tajba ferm u għalkemm għadu żgħir jipprometti ħafna. Ħadt gost ħafna meta f’Diċembru li għadda x-xogħol tiegħu ġie ppubblikat taħt it-titlu: Is-Saltna tal-Ħamsin.”

    Staqsejt lil Karl jekk jitħajjarx jikteb xi ħaġa hu…

    “Le għax dik mhix il-linja tiegħi. Infatti nammira ħafna t-talenti tal-awturi li kapaċi joħorġu b’dawk l-ideat oriġinali u għaldaqstant għandi rispett kbir lejn ix-xogħol tagħhom.”

    Dwar il-kotba Karl xtaq iwassal messaġġ.

    “Kull sena f’Malta jiġu ppubblikati madwar 500 ktieb ġdid, jiġifieri aktar minn wieħed kuljum. U allura min jgħid li m’hawnx kotba, ma jafx x’hawn fis-suq. Minn dawn, numru sabiħ ikunu kotba tat-tfal li Is-Saltna tal-Ħamsinċertament huma maħsuba biex jiġbduhom aktar lejn il-qari. Min ikollu diffikultà li jsib il-kotba li jixtieq fil-ħwienet, illum jista’ jinqeda permezz ta’ diversi websajts.”

    Xtaqt nagħlaq billi nistaqsih x’sodisfazzjon jagħtih dax-xogħol…

    “Inħobb inqabbel il-qari tal-provi ta’ ktieb daqslikieku wieħed ħadem skultura sabiħa u mbagħad ġabha għandi biex norqomha.”

    Sakemm konna qed nitkellmu bdejt niġbidlu xi ritratti ħalli ninkludihom ma’ dan l-artiklu u, oħroġ il-għaġeb, għalkemm dam biss ftit minuti jippużali wara l-iskrivanija, sibt li kien diġà ntefa’ jikkoreġi manuskritt ġdid li kellu quddiemu!

    “Ma tridx taħli ħin mhux hekk?” qalli bid-daħka. “Isma’ issa dan l-artiklu qabel joħroġ irrid nikkoreġih taf li ma jmurx joħroġ bl-iżbalji!”

    Tgħid? Għedtlu jien.

    U hu weġibni fil-pront, “Mhux ovvja!”

    (Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-6 ta’ Marzu 2011)

    2011.03.06 / no responses / Category: Torca - Perspettivi

  • QEGĦDIN NAGĦRFU BIŻŻEJJED IL-POTENZJAL TAĊ-ĊINA?

    INTERVISTA: RENO CALLEJA - President tal-Għaqda ta’ Ħbiberija bejn Malta u ċ-Ċina

    Kif nibtet l-imħabba tiegħek lejn ir-relazzjonijiet bejn Malta u ċ-Ċina?

    Reno CallejaStorja twila iżda ta’ min jirrakuntaha għax qatt ma ħriġtha fil-beraħ. Fis-sittinijiet jien kont attiv ħafna fl-Għaqda Żgħażagħ Laburisti. Il-Partit Laburista kien qed jagħmel ġlieda bis-serjetà biex Malta tikseb il-Ħelsien. Dak iż-żmien twaqqfet l-AAPSO (The Afro Asian People’s Solidarity Organisation) biex tagħmel pressjoni fuq il-kolonjalisti biex jagħtu l-ħelsien lil pajjiżi maħkuma minnhom.   Jien kelli qilla kbira kontra l-Punent għax kont inħoss li qed iżomm mal-Ingliżi. Għalhekk kien naturali għalija li fl-Unjoni Sovjetika nara ħabib ta’ Malta.  Għalkemm kont nemmen fis-sistema pluralistika  u demokratika tal-Punent, is-sistema xellugija bdiet tiġbidni lejha. Castro, Krechev u ħafna ġellieda kontra l-Punent kienu l-idoli tiegħi. Niftakar li darba minnhom, waqt li kont fuq xogħol bħala reporter mal-Orizzont, sejjaħli Mintoff. Staqsini jekk kienx minnu li kont “qed ninnamra mar-Russi”. Jien weġibtu “Ma’ min trid tinnamra, mal-Amerikani?”. U hu dar lejja kwazi nkurlat u qalli  “Isma’ xbin, dawk   pu——ijiet daqs l-Amerikani.  Iċ-Ċina. Ħares lejn iċ-Ċina.  Dawk veru ħbieb ta’ nies bħalna.” Dal-kliem erġajt ftakart fih meta f’Ġunju tal-1971 iltqajt mal-kittieb u ġurnalista Afro-Amerikan Richard Gibson. Dan spjegali kif ra mat 30,000 ħaddiema Ċiniżi jaħdmu bil-lejl u bi nhar biex jibnu l-linji tal-ferroviji li tgħaqqad lit-Tanganijika u ż-Żanżibar. Biex għamlu dan, għaddew minn ġo muntanji, ġungli, telgħat, niżliet … insomma biċċa inġinerija meraviljuża. Għamlu dan mingħajr ma stennew xi favuri mingħand Nyerere li kien qed jiġġieled għal ħelsien ta’ pajjiżu. Richard ħeġġiġni biex inwaqqaf Għaqda ta’ Ħbiberija bejn Malta u ċ-Ċina. Fija nibtet xrara ta’ ammirazzjoni għaċ-Ċina u fl-istess ħin ikkonfermajt x’viżjoni kellu Mintoff. Kellimt lil Charles Mizzi, Joe Conigolio tal-GWU, Richard Matrenza, Gigi Gauci u Charles Farrugia u flimkien waqqafna l-Għaqda ta’ Ħbiberija bejn Malta u ċ-Ċina. Kellna l-ewwel uffiċju tagħna f’kamra waħda fi Triq Zekka. Minn hemm ma ħaristx lura. Bqajt dejjem ħabib ta’ dan il-poplu. Mument li ma ninsa qatt huwa meta kelli l-unur li Mintoff, bħala Prim Ministru ta’ dak iż-żmien, qabbad lili biex nagħti l-Midalja ta’ Ġieħ ir-Repubblika, li hija l-għola unur li tista’ tagħti Malta, lill-armla ta’ ħaddiem  Ċiniz, Xu Hwej Xung, li miet f’Malta waqt li kien qed jaħdem fuq ir-Red China Dock.

    Taħseb li hemm rieda biżżejjed biex il-Gvern Malti jsaħħaħ ir-relazzjonijiet tiegħu maċ-Ċina?

    Ir-relazzjonijiet bejn Malta u ċ-Ċina huwa qasam fejn iż-żewġ partiti politiċi ewlenin f’Malta jaqblu li għandhom jitkattru u jissaħħu. Il-Partit Nazzjonalista  fil-bidu tas-sebgħinijiet għamel gwerra lil gvern Laburista dwar ir-relazzjonijiet li kien waqqaf maċ-Ċina.  Kelliema tal-Partit Nazzjonalista u l-aktar il-gazzetti li kienu jappoġġjawhom, inkluż it-Times u s-Sunday Times, kienu jwerwru lill-Maltin li ċ-Ċiniżi kienu se jiekluhom. Kienu jgħidu li ċ-Ċiniżi qegħdin Malta għax tilfu l-Albanija u għalhekk riedu jagħmlu bażi f’Malta. Qalu li ċ-Ċiniżi riedu jdaħħlu l-Kommuniżmu f’Malta u ħafna ħmerijiet oħrajn. Kienu jattakkaw bl-aħrax il-ftehim finanzjarju li Mintoff iffirma ma’ Chou En Lai u qalu li ċ-Ċina kienet se teħdilna ħafna aktar milli tagħtna.  Attakkaw il-fabbriki li fetħu ċ-Ċiniżi u l-proġetti li kienu qed jgħinuna biex nibnu. Uħud min-Nazzjonalisti kienu jgħoxew jiddieħqu biċ-Ċiniżi għax kienu jgħidu li huma wiċċ wieħed u li kollha jilbsu l-istess; qmis mal-għonq u qalziet griż. Minkejja dan kollu, huwa mertu ta’ nies bħal Guido Demarco u Ċensu Tabone, li malli ndunaw li l-Punent kien qed iħares lejn iċ-Ċina bħala qawwa  ekonomika li kienet qed tikber kuljum, in-Nazzjonalisti dawwru r-rotta u saru ħbieb taċ-Ċiniżi wkoll. Madankollu wara li għidt dan, nistqarr li fil-fehma tiegħi mhux qed isiru sforzi bizzejjed biex Malta tgawdi biżżejjed mill-progress enormi li għamlet iċ-Ċina. Għal snin twal il-gvern Nazzjonalista kien ossessjonat li jgħaqqad lil Malta mal-Ewropa. Kważi r-riżorsi kollha tal-Uffiċju tal-Affarijiet Barranin Malti huma ngranati biex jitkattru u jikbru r-relazzjonijiet tagħna mal-Ewropa. Jiena naqbel ma’ dan. Iżda jidhirli illi fil-ħerqa tagħna biex nagħmlu dan, qed ninjoraw il-potenzjal enormi li hemm fil-qasam ta’ ko-operazzjoni ekonomika li Malta jista’ jkollha maċ-Ċina.

    Illum id-dinja kollha qed ’tilgħaq’ liċ-Ċina. Aħna le. Nistennew il-bajtra taqa f’ħalqna. Hemm ħafna oqsma fuqhiex nistgħu naħdmu bħal qasam ta’ proġetti bi sħab, il-qasam tat-trasport, il-qasam tal-loġistika u l-qasam finanzjarju.  Fil-qasam tat-turiżmu, fejn Malta tista’ tkun aktar aggressiva u pro-attiva biex tgawdi mill-progress enormi li ċ-Ċina għamlet u għadha qed tagħmel, m’hemm l-ebda rieda politika biex dan isir. Meta Malta ser ikollha sena ħażina għax l-Ewropa għaddejja min riċessjoni kbira, inħoss li reqdin raqda fonda aktar minn ta’ qanfud fix-xitwa. Kilt ilsieni ngħid lil min hu fil-poter biex nimbarkaw fuq kampanja serja u aggressiva fiċ-Ċina u biex nagħmlu alleanzi ma’ operaturi turistiċi Ċiniżi li jibgħatu miljuni ta’ turisti f’diversi pajjiżi. Iżda sal-lum, kliemi waqa’ fuq widnejn torox.  Dan l-aħħar aġent tal-ivjaġġar Ċiniż, infaqa’ f’ittra li kiteb fit-Times fejn ikkrittika bl-aħrax lil Malta għax raqdet fejn jidħol is-suq Ċiniż. Qal ċar u tond li pajjiżi li bdew ir-relazzjoni tagħhom maċ-Ċina wara Malta, qed jiġdbu mijiet ta’ eluf ta’ Ċiniżi lejn pajjiżhom. Hawn Malta, in-numru ta’ turisti Ċiniżi li jiġu, tgħoddhom fuq ponot subgħajk!

    X’kontribut tħoss li tista’ tagħti inti biex dan iseħħ, anki mil-lat tal-Għaqda li inti President tagħha – L-Għaqda ta’ Ħbiberija bejn Malta u ċ-Ċina?

    L-Għaqda ta’ Ħbiberija bejn Malta u ċ-Ċina ilha tagħmel xogħol il-gvern għal snin twal. Per eżempju sentejn ilu jien organizzajt festival tal-ikel Malti fi Guangdong, l-akbar provinċja fiċ-Ċina fejn hemm 81 miljun ruħ. Miegħi ħadt furnar Malti minn Ħal-Qormi, wieħed mis-sidien tal-Maypole Bakery. Kellha tkun il-lukanda Westin u kellu jkun sid il-Maypole li ħallsu minn buthom biex jgħinuna sabiex dan il-festival tal-ikel Malti sar fiċ-Ċina. Il-Ministeru tat-Turiżmu lanqas ewro wieħed ma tana. Eżempju ieħor huwa illi kull sentejn, l-Għaqda tibgħat grupp ta’ żeffiena biex jieħu sehem f’festivals tal-folklor fiċ-Ċina. L-Għaqda tieħu sehem ukoll f’diversi kompetizzjonijiet ta’ fotografija, pittura u oqsma oħra tal-arti. Iġġib f’Malta diversi delegazzjonijiet mill-Għaqdiet ta’ Ħbiberija fiċ-Ċina. Kontinwament tgħin, fejn tista’ u fejn tiġi mitluba,  lil negozjanti Maltin biex jinfdu fis-suq Ċiniż. Dak li nagħmlu aħna b’mod volontarju ma jagħmlux il-gvern. Għax kif diġà għidt, ma hemmx ir-rieda politika biex dan isir. Ħafna kliem sabiħ, iżda meta niġu għas-sustanza, ftit li xejn. Il-Malta Tourism Authority qed tonfoq il-miljuni fi swieq diġà stabbiliti. Iżda sal-lum qatt ma ħadet bis-serjetà s-suq Ċiniż. Jiena qed nistenna li meta f’Lulju li ġej l-Għaqda tieħu sehem fil-festival ta’ Tianjin, l-MTA tgħinna biex intellgħu grupp ta’ żeffiena Maltin. Naf li aktarx qed noħlom. Iżda se nippruvaw.

    Minn rapporti fuq gazzetta lokali jidher li biex nies Ċiniżi jiġu Malta qegħdin isibu diffikulta’ biex jakkwistaw viża. Għaliex taħseb li qed iseħħ dan?

    Dan għalija misteru akbar mis-sigriet ta’ Fatima. Hu minnu li wara dak li ġara xi snin ilu, meta f’Malta nkixfet konfoffa fejn ħafna Ċiniżi kienu qed jiġu Malta biex jaħarbu lejn l-Italja, illum l-Ambaxxata tagħna fiċ-Ċina, bir-raġun, toqgħod attenta ħafna qabel toħroġ il-viża għaċ-ċittadini Ċiniżi. Iżda jekk pajjiżi oħra li   bħalna huma fis-Shengen Area, qed joħorġu eluf ta’ viżi, aħna għaliex le? Tgħid qed inkunu kattoliċi aktar mill-Papa? Akkost tar-riċessjoni dinjija, ċ-Ċina xorta waħda se jkollha tkabbir ta’ 8 jew 9 fil-mija fl-ekonomija tagħha. Jekk Malta trid bis-serjetà tgawdi minn dan, ma tistax tibqa’ tikkontrolla kollox b’sitta min-nies fl-Ambaxxata ta’ Bejing.  Pajjiżi oħra fetħu ambaxxati kbar fiċ-Ċina biex ikunu attivi u biex pajjiżhom jibbenefika mill-ġid kbir li hemm f’dan il-pajjiż. Hekk kif ninvestu fl-Ewropa, għandna wkoll ninvestu fiċ-Ċina billi niftħu kounsulati tal-anqas f’żewġ provinċji oħra bħal Shanghai u Guangdong. Huwa minnu li konsulat iqum lil pajjiż daqs li kieku jkollu ambaxxata. Però bin-nuqqas ta’ għaqal li qed nuru, qed nitilfu l-qaleb u l-ġbejna. Moħħna biss fl-Ewropa meta fiċ-Ċina, fl-Indja u fil-Brażil qed isir progress kbir. Dawk li bdew warajna, għaddewna. Diġà qegħdin tard, iżda jekk isir dak li qed nissuġġerixxi jien, għad hemm iċ-ċans. Inkomplu ma nagħmlu xejn u lanqas il-frak ta’ fuq il-mejda ma ser jibqa’ għalina.

    Kif taħseb li Malta tista’ tibbenefika mill-ħbiberija maċ-Ċina?

    Naħseb li fir-risposti li tajtek ippruvajt nuri x’jista’ jsir biex Malta tgawdi mill-progress enormi li qed isir fl-ekonomija Ċiniża. Jien nemmen li hekk kif iċ-Ċina salvat lil Asja meta fl-l996/97 kien hemm kollass ekonomiku kbir f’dan il-kontinent, hekk ukoll din id-darba ser tkun iċ-Ċina li ser tghin ħafna biex ir-riċessjoni dinjija tingħeleb. Madanakollu ċ-Ċina ser titlob prezz. M’għandix dubju li ser titlob aktar sehem fit-tmexxija tal-Bank Dinji u fil-Fond Monetarju Internazzjonali. Iċ-Ċina se żżid fl-importanza tagħha bħala forza ekonomika u politika. Jekk aħna se nibqgħu qiesna l-għoġġieba, nistennew il-bajtra taqa’ f’ħalqna, se jisgħobina. Inħeġġeġ ukoll lill-kommunita’ tan-negozju f’Malta biex ixomm x’qed jiġri fiċ-Ċina. Persważ li din is-sena u sena d-dieħla ċ-Ċina se tinvesti l-biljuni f’pajjiżi barrani fi proġetti bi sħab, f’xiri ta’ negozji li qed imutu,  fit-twaqqif ta’ negozji ġodda u fil-qasam tat-turiżmu. Fl-2010 l-Expo se ssir f’Shanghai. Malta se tieħu sehem? Jekk iva, x’qed tagħmel il-Malta Enterprise biex tieħu magħha grupp ta’ negozjanti Maltin?  L-Awtorità tat-Turiżmu qegħdha tippjana u tagħmel l-arranġamenti meħtieġa biex ikollha stand Malti sabiex fiha tippreżenta l-lukandiera u l-operaturi tal-vjaġġi Maltin?   Aħna bħala Għaqda, għandna l-unur kbir li l-artist Malti, Joseph Barbara, li hu membru tal-Eżekuttiv tal-Għaqda, kellu diżinn tiegħu li ntgħażel għal-logo tal-Expo 2010. Ma rebaħx il-kompetizzjoni imma d-diżinn tiegħu kisiblu isem. Aħna nistgħu ngħinu jekk il-Malta Enterprise u l-MTA jitolbuna l-għajnuna. Għandna l-kuntatti meħtieġa. Nafu ċ-Ċina fuq ponot subgħajna. Nistgħu ngħinu.

    ————————————————————————————————————————————————–

    INTERVISTA: CLIFFORD BORG-MARKS - Sinologu u film-maker

    Kif bdiet ir-relazzjoni tiegħek maċ-Ċina?

    Clifford Borg-MarksMa nafx eżatt għaliex, imma meta kont tifel kont diġà ninteressa ruħi ħafna dwar iċ-Ċina. Niftakar kemm kont nieħu gost meta nsib xi ktieb jew artiklu dwar xi vjaġġ ta’ xi avventurier fiċ-Ċina. Kont noħlom li għad xi darba mmur hemm u nitgħallem dwar dan il-pajjiż. Meta kont żagħżugħ żgħir fil-Liċeo bdiet tinteressani wkoll l-istorja politika tal-pajjiż u kont anke nordna xi kotba minn Beijing. Ħafna drabi, dak iż-żmien, il-kotba kienu jeħlu fiċ-ċensura u mhux darba jew tnejn li rċevejt envelopp vojt! Kelli 15-il sena meta l-Prim Ministru Duminku Mintoff żar iċ-Ċina l-ewwel darba. Niftakar li l-film uffiċċjali taż-żjara kien intwera fiċ-ċinema u kien ħalla impressjoni qawwija fuqi.

    Fl-istess sena,  kien ġie Malta t-tim nazzjonali Ċiniż tat-table tennis u missieri kien ħadni narahom jilgħabu f’wirja speċjali li għamlu għall-ħaddiema tat-Tarzna. Naħseb li kienu l-ewwel Ċinizi li qatt rajt b’għajnejja. Meta ta’ 16-il sena mort nistudja ġewwa Wales, f’Atlantic College, hemm sibt l-ewwel grupp ta’ studenti Ċiniżi li studjaw barra minn pajjiżhom waqt ir-Rivoluzzjoni Kulturali ta’ dak iż-żmien u kien magħhom li bdejt nistudja ċ-Ċiniż. Bla dubju kont għadni żgħir u fidil u kont influwenzat mill-propaganda ta’ dak iż-żmien u ħassejt ħeġġa biex immur nistudja hemm. Wara ħafna taħbit u ostakoli, irnexxieli nakkwista borża ta’ studju oħra mill-Gvern Ċiniż wara li letteralment mort inħabbat il-bieb tal-ambaxxata Ċiniża f’San Ġiljan. L-ewwel intfajt għal sena intensiva fuq il-lingwa biss u mbagħad komplejt fl-Universita’ ta’ Peking fejn il-ħajja kienet sempliċi u bażika ħafna imma kont għal qalbi. Naturalment, malajr fhimt li ħafna mill-propaganda li kont blajt kienet qarrieqa u li l-istampa fil-pajjiż ma kienetx feliċi daqs dik impittra fil-pubblikazzjonijiet li kont qrajt qabel wasalt. Biss il-kurżita’ tiegħi kompliet kibret u l-esperjenzi li kelli komplew aktar affaxxinawni.

    Inti gradwat fil-Letteratura u fil-Liġi Ċiniża. X’wasslek biex tibdel il-karriera tiegħek għal dik ta’ direttur tal-films?

    Iva, studjajt dawn is-suġġetti. Imma kultant ċertu tibdiliet tagħmilhom int u drabi oħra jagħmluhomlok. L-ewwel xogħol tiegħi wara li ggradwajt kien mal-gvern. Ta’ 25 sena ingħaqadt mal-Ministeru tal-Affarijiet Barranin taħt il-Ministru Alex Sciberras Trigona, li dak iż-żmien ftit kien akbar minni fl-età.  Bgħatuni niftaħ l-ambaxxata Maltija f’Beijing. Aktarx ma kienu sabu ‘l ħadd aktar li ried imur jgħix hemm dak iż-żmien! Domt naħdem mal-gvern sa ftit wara l-elezzjoni tal-1987 u mbagħad kont emigrajt lejn l-Amerka mal-familja. Hemm ħdimt bħala konsulent fuq il-kummerċ maċ-Ċina sakemm ġietni l-opportunita’ li ningħaqad ma’ ditta internazzjonali ta’ avukati fl-uffiċċju tagħha f’Hong Kong. Għamilt 13-il sena ma’ din id-ditta u speċjalizzajt fil-liġi Ċiniza tal-proprjeta’ intellettwali. Dak kien żmien interessanti ħafna għax hemmhekk kelli ċ-ċans nagħmel xogħol pijunier fuq sistema legali li kienet qed tiżviluppa b’pass mgħaġġel. Ix-xogħol qatt ma naqas imma kelli bzonn bidla. Il-ħajra li naħdem fil-qasam ċinematografiku bdiet meta fl-1980 ħdimt bħala attur ġo film Ċiniz li kien intwera madwar iċ-Ċina kollha. Kellu bżonn kull min ra il-film tani ċentezmu! Ma kienx xi film tajjeb imma kien għoġobni x-xogħol. Wara ħafna snin naħdem fil-kamp legali iddeċidejt li nipprova nerġa’ nibdel. Għamilt xi korsijiet qosra u bdejt inħawwad xi ħaġa. Illum nipproduċi dokumentarji tiegħi stess u ngħin ditti barranin meta jkunu qed jiffilmjaw f’lokazzjonijiet Ċiniżi.

    Fost ix-xogħlijiet tiegħek, id-dokumentarji sportivi “The Hobby” u “Sinews” kienu dawk li rċevew l-akbar unuri. X’taħseb li kien is-suċċess warajhom u għaliex iffukajt fuq suġġetti sportivi?

    Iffukajt fuq suġġetti sportivi għax ninteressa ruħi fl-isports. Biss dawn iż-żewġ dokumentarji għandhom fihom element ta’ nostalġija. Fl-ewwel wieħed ħarist lejn il-logħba tas-Subbuteo, logħba li kważi 40 sena ilu kien hemm miljuni jilgħabuha u llum, bl-effett tal-logħob elettroniku, fadal biss xi eluf madwar id-dinja kollha. Fit-tieni, użajt siltiet minn films sportivi Ċiniżi li saru matul iż-żminijiet biex nirrakkonta l-istorja tal-isports fiċ-Ċina moderna. Ridt ukoll nikkummenta dwar l-effett dewwiemi tal-enfażi Ċiniż fuq l-isport li ma jikkonsistix biss fuq in-numru kbir ta’ medalji li jirbħu atleti Ċiniżi f’ħafna sport imma wkoll fuq is-saħħa u fuq l-ispirtu tal-poplu kollu.

    Bħalissa għaddej bix-xogħol fuq “Art-Break In”, dokumentarju ieħor dwar  l-esperjenza tal-istudenti Ċiniżi waqt il-preparazzjoni tagħhom għall-eżami tad-dħul fl-Akkademja Ċentrali tal-Arti. Fil-fehma tiegħek kemm hu differenti l-metodu tat-tagħlim f’Malta għal dak fiċ-Ċina?

    Miniex kwalifikat biex nikkummenta dwar is-sistema tal-edukazzjoni f’Malta għax ili wisq ma jkolli kuntatt magħha. Biss fiċ-Ċina hemm għatx kbir għat-tagħlim u minkejja l-kompetizzjoni kbira li hemm minħabba l-popolazzjoni, iż-żgħażagħ huma ambizzjużi u jħarsu ‘l quddiem. Meta studjajt hemm jien, il-faċilitajiet kienu bażiċi immens għax il-pajjiż kien materjalment fqir. Kelli ħbieb jistudjaw il-kompjuter meta lanqas biss kien hemm kompjuter wieħed fl-universita’. Kienu jpinġu l-keyboard fuq pjanċa tal-injam u jitgħallmu “jittajpjaw” fuqha! Fortunatament illum l-istampa hija differenti u teżisti enfażi kbira fuq l-edukazzjoni. Ikolli nistqarr li għad hemm tendenza li jitgħallmu bl-amment, anke fl-universitajiet u kultant inħoss li huma nieqsa mill-kreattivita’. Iżda minkejja dan kollu daż-żmien studenti Ċiniżi huma teknikament fost l-aqwa fid-dinja u l-livelli fil-matematika u x-xjenzi huma ġeneralment aktar għoljin minn dawk fil-Punent. Post ta’ kuntrasti – kultant anke minn postijiet foqra immens joħorġu studenti mill-aqwa li jirnexxilhom jidħlu fl-aqwa universitajiet.

    Qatt ikkunsidrajt li taħdem xi dokumentarju dwar Malta? U jekk iva, kieku x’suġġett tagħżel?

    Nispera li xi darba nagħmel xi dokumentarju dwar suġġett Malti. Hemm ħafna stejjer tajba Maltin ukoll. Biss għalissa l-mira tiegħi hija fuq iċ-Ċina għax hemm intfajt u hemm naf.

    X’taħseb dwar il-livell tal-industrija tal-films f’Malta?

    F’Malta hawn ħafna talent imma sfortunatament jidher li ma tantx hawn żvog sodisfaċenti għal dan it-talent. F’pajjiż żgħir diffiċli li wieħed isib riżorsi għal industrija lokali u għal suq tant żgħir. Kif taf, jiġu bosta produzzjonijiet barranin jiġbdu xeni f’Malta u jużaw il-faċilitajiet u n-nies tajba li hawn. Imma esperjenza f’dan il-qasam mhux neċessarjament twassal għal industrija lokali. Jidher li f’Malta jeżisti ħafna interess fl-industrija tal-films fost iż-żgħażagħ imma wħud li tkellimt magħhom qaluli kemm hu diffiċli li ssib xogħol f’suq fejn kulħadd jaf lil kulħadd u ċ-ċirku ta’ nies attivi jibqa’ żgħir. Biss daż-żmien it-teknoloġija diġitali qegħdha dejjem titjieb u tonqos fl-ispejjeż. Jiena nemmen illi s-software huwa importanti immens,  speċjalment il-kitba tajba. Żgħażagħ Maltin għallinqas illum għandhom l-opportunita’ li jmorru jitgħallmu u jaħdmu fl-industrija Ewropeja u anke jfittxu fondi mill-UE għall-proġetti tagħhom. Jien naħseb li hemm potenzjal għal films oriġinali bil-Malti. Imma l-qofol biex dan jiżviluppa huwa l-kwalita’ tal-prodott.

    Għaldaqstant barra kapaċita’ minima teknika, l-aktar ħaġa importanti hija l-kitba, l-istorja.

    (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tat-18 ta’ Jannar 2009)

    2009.01.18 / no responses / Category: Torca - Perspettivi