Frans Sammut | Fiona Vella

Posts Tagged ‘Frans Sammut’

Ġieħ lill-ktieb Malti

Għalkemm illum jeżistu alternattivi elettroniċi għall-ktieb tradizzjonali, personalment nemmen li s-sensazzjonijiet sbieħ li kapaċi jagħtina ktieb m’għandna nħalluhom jintilfu qatt. Għadni niftakar meta fi tfuliti, fejn diġà kont noħlom li la nikber xtaqt insir kittieba, kont insawwar kotba bl-istejjer tiegħi permezz tal-karti strazzi u kont nieħu gost inżommhom f’idejja u nqalleb il-paġni tagħhom. Kont nieħu xogħol mhux ħażin biex inqasqas il-karti ħalli jiġu kollha ta’ l-istess daqs, biex nikteb jew nittajpja fuqhom, u saħansitra biex niddiżinja u nagħti l-kulur lil xi stampi relevanti mal-ġrajja.

Dawn il-memorji tqanqlu lura f’moħħi meta dil-ġimgħa erħejtilha lejn l-Imdina sabiex niltaqa’ ma’ Pawlu Mizzi li kien il-moħħ wara l-ħolqien tad-dar tal-pubblikazzjoni Klabb Kotba Maltin. Fl-isfond tat-tokki tal-qniepen tal-kattidral storiku u imponenti, Pawlu mar lura fiż-żmien sabiex jirrakkuntali kif twebbel biex jagħmel dan ix-xogħol u kif din ix-xewqa tiegħu affetwat il-bqija ta’ ħajtu u ta’ familtu, u anki l-aspett tal-ktieb Malti f’pajjiżna.

Skont Pawlu Mizzi, kienet proprju osservazzjoni li darba kiteb Mikiel Anton Vassalli li wasslet biex qanqlet fih ħolma kbira li eventwalment sawwret il-ħolqien ta’ Klabb Kotba Maltin. “Kien qal illi l-Maltin bla tagħlim tal-Malti ma jistgħux jimxu ‘l quddiem,” irrimarka Pawlu. “Għalkemm kienu għaddew bosta snin minn meta Vassalli kiteb dan, anki f’żgħożiti stajt ninnota illi pajjiżi kien għadu nieqes bil-kbir mit-tagħlim tal-Malti. Fatt li kiddni ħafna. U minn dakinhar ‘l hemm bqajt nhewden xi stajt nagħmel jien sabiex nibdel din is-sitwazzjoni.”

Il-bniedem huwa xi ftit jew wisq il-prodott ta’ żmienu u probabbilment din il-ħeġġa lejn il-lingwa ta’ pajjiżu tnisslet f’Pawlu sforz il-moviment qawmien letterarju li kien qiegħed iseħħ f’dawk is-snin. Barra minn hekk, l-istudju tal-Istorja fl-Università ta’ Malta, laqqgħu ma’ bosta personaġġi li komplew influwenzaw il-fehma tiegħu. Sadanittant, kien hemm diġà xi individwi li kienu qed jippruvaw iwittu triq aktar soda għall-Malti u għall-qari tiegħu. Imma sfortunatament, dawn il-proġetti kienu qed ifallu wieħed wara l-ieħor u għalhekk Pawlu ħass il-bżonn li jgħarbel sewwa dan il-qasam qabel imidd passejh il-quddiem.

“Kien żmien meta kotba bil-Malti ftit li xejn kont issib. Iżda fuq kollox, il-Maltin ma kienu juru l-ebda ħajra li jaqraw bil-Malti u wisq inqas li jixtru l-kotba miktuba bil-Malti,” beda jfehemni Pawlu. “Għalhekk għall-ewwel iddeċidejt li nippubblika xi kotba skolastiċi ħalli nsir midħla ta’ x’kien jinvolvi l-pubblikazzjoni ta’ ktieb, fosthom kemm kien hemm spejjeż.”

Għalkemm huwa kien joqgħod Għawdex, Pawlu beda jistampa dawn il-kotba għand il-Lux Press f’Malta biex imbagħad ibiegħhom mill-ħanut Ideal Bookshop li kien jinsab Għawdex. Peress li dawn il-kotba skolastiċi kienu utli, huwa rnexxielu jbiegħhom u bis-saħħa tagħhom beda jintroduċi ruħu fil-qasam tal-pubblikazzjoni.

“Imbagħad imxejt għall-pass li jmiss fejn tħarriġt aktar fis-settur tal-kitba billi bdejt naħdem bħala korrispondent mal-Allied Malta Newspapers u kont nirrapporta dwar dak kollu li jseħħ f’Għawdex,” kompla jirrakkuntali Pawlu.

It-tielet pass kien jesiġi minnu deċiżjoni ferm aktar iebsa peress li huwa xtaq jistudja l-Istorja fl-Università ta’ Malta. “F’dak iż-żmien f’Għawdex kien hemm ftit li xejn opportunitajiet u jekk ridt tistudja kellek tinżel Malta għax lanqas is-servizz regolari tal-vapur li hemm illum ma kien jeżisti. Għalhekk jiena u marti Marija, flimkien mat-tliet uliedna Ginette, Anna Maria, u Joseph, inżilna ngħixu f’Malta sabiex jiena nkun nista’ nattendi l-università.”

Hawnhekk Marija, il-mara tiegħu, irrakkuntatli l-esperjenza diffiċli li kellha tgħaddi minnha meta wara li żewġha ggradwa fl-Istorja fl-1966, huwa wrieha x-xewqa li jibqa’ Malta, kemm minħabba li ried iwettaq il-ħolma li kellu u anki għax din il-gżira kienet ser toffri opportunitajiet aħjar lit-tlied uliedhom li issa kienu qed jikbru.

“Kien l-akbar xokk ta’ ħajti meta rrealizzajt li konna se nibqgħu Malta għax jiena minn dejjem kont marbuta ħafna m’Għawdex, il-post fejn trabbejt u għext, fejn kelli l-familja u l-ħbieb kollha tiegħi. Malta kienet pjuttost estranja għalija u domt sewwa sakemm aċċettajt il-ħajja hawnhekk. Infatti kienet weġgħa ta’ qalb kbira meta biegħejna d-dar li konna bnejna Għawdex fejn suppost kellna nirritornaw wara li jiggradwa Pawlu.”

B’danakollu, kif stqarr Pawlu stess, martu dejjem kienet ta’ sostenn kbir għalih u dan jiena stajt nikkonfermah meta osservajt kemm kienet infurmata tajjeb dwar ix-xogħol u l-kotba li ppubblika żewġha matul is-snin.

“Meta dħalt naħdem il-Polytechnic flimkien ma’ Johnny Sultana bħala librar, stajt insegwi parti oħra minn dan il-qasam,” kompla jgħidli Pawlu. “L-ewwel nett, hekk kif bdejna nikkatalogaw il-kotba ta’ din il-librerija, ma domtx ma ntbaħt li filwaqt li kotba bl-Ingliż kien hemm għażla tajba, dawk bil-Malti kienu joqogħdu kollha fi spazju ta’ ftit aktar minn xibrejn! Dan wera illi sa dak iż-żmien kien hemm selezzjoni wisq żgħira ta’ kotba bil-Malti. Min-naħa l-oħra osservajt illi l-istudenti ma tantx kienu jissellfu kotba, u bil-Malti ftit li xejn.”

Kien jidher biċ-ċar li jekk tassew ried jagħmel xi ħaġa, Pawlu kien ser ikollu bżonn ta’ kapital kbir u għalhekk dejjem kien jara x’ser jivvinta sabiex joqrob aktar lejn il-ħolma tiegħu. “Darba minnhom fl-1968 niltaqgħu mal-Prof. Oliver Friggieri fi Strada Rjali l-Belt,” ftakret Marija. “U hemm Pawlu fetaħ qalbu miegħu dwar din il-ħolma kbira li kellu, jiġifieri dik li joħloq klabb tal-qari tal-Malti u li jibda jippubblika ktieb bil-Malti kull xahar. Iżda Oliver dlonk urieh li ma kien jaqbel xejn ma’ din l-idea, l-aktar minħabba li dan kien konxju sewwa mid-diffikultajiet u r-riskji li dan ix-xogħol jinvolvi. Però ormaj kien tard wisq biex tipprova ddawwar il-ħsieb lil Pawlu u meta huwa beda jaħdem fuq il-proġett tiegħu, Oliver kien wieħed minn dawk li tawh daqqa t’id sabiex isib awturi tajbin.”

Infatti Klabb Kotba Maltin ġie stabbilit fl-1969 u l-ewwel ktieb li ġie ppubblikat fl-1971 kien Il-Gaġġa ta’ Frans Sammut, liema ktieb eventwalment kien inħadem ukoll bħala film. Iżda akkost li wasal s’hawn, bdew intoppi ġodda… “Fosthom tgħidx kemm irċevejna ittri psataż talli konna azzardajna noħorġu bil-kelma ‘klabb’ li skont uħud kienet forma mkissra tal-kelma ‘club’ bl-Ingliż,” qaltli Marija.

“Imbagħad jiena spiċċajt ġejt insulentat u mwaqqa’ għaż-żufjett meta mort quddiem xi membri tal-parlament b’dan il-ktieb sabiex nurihom b’din l-inizzjattiva tiegħi,” kompla Pawlu. “Dan mhux ktieb tiegħek, qaluli wħud minnhom. X’qed tagħmel hawn b’dan il-ktieb jekk m’intix l-awtur?! Naturalment mhux kollha kellhom l-istess reazzjoni, fosthom Ġorġ Borg Olivier li kien qabad u tani ċekk ta’ 90 lira Maltin bħala sostenn għal dan l-impenn tiegħi.”

Pawlu ma qatax qalbu u kompla bix-xogħol li kien daħal għalih. “Jien kont nemmen li jekk ma toħroġx ktieb bil-Malti b’mod regolari, il-Maltin ma kienux se jidraw jinteressaw ruħhom u jixtru dawn it-tip ta’ kotba. Għaldaqstant jiena ridt inderri lill-poplu tagħna u b’mod speċjali lill-membri li bdew jissieħbu ma’ Klabb Kotba Maltin, li dawn kienu ser jibdew isibu ktieb ġdid x’jakkwistaw fi żmien qasir. B’hekk, kien ser jiżdied ukoll l-interess lejn il-lingwa Maltija u l-qari tagħha.”

Intant it-tieni ktieb li ħareġ minn taħt idejh kien Mas-Sejħa tat-Tnabar li kien jikkonsisti minn ġabra ta’ poeżiji ta’ erbgħa poeti Maltin. It-tielet ktieb kien L-Għanja tas-Sienja li kien traduzzjoni għall-Malti ta’ Ġużè Aquilina tar-rumanz Le Chant de la Noria li nkiteb minn Laurent Ropa. Ir-raba’ wieħed kien Lejn Tnissil ta’ Nazzjon tal-Prof. Henry Frendo, f’liema ktieb Manwel Dimech issemma għall-ewwel darba bħala patrijott Malti… u l-lista tkompli.

“Kull pubblikazzjoni kienet tinvolvi spejjeż kbar u għalhekk ridt nara minn fejn ser inġib il-kapital. Biex nagħmel tajjeb għan-nuqqas jew għad-defiċjenzi tas-suq, mhux darba u tnejn li kellna nbiegħu xi proprjetà tagħna. Probabbilment ftit jirrealizzaw kemm dan ix-xogħol jinvolvi sagrifiċċji personali u minn dawn kelli nagħmel mhux ftit sabiex inżomm il-Klabb fuq saqajh. Kien għalhekk ukoll illi bejn l-1987 u l-1990 dħalt naħdem bħala direttur tal-Mediterranean Film Studios fejn fosthom kelli r-responsabbiltà li nsib postijiet ideali sabiex jinġibdu l-films fihom u nagħti pariri dwar l-istorja ta’ pajjiżna.”

Tkellimna dwar numru ta’ proġetti sinifikanti li kienu baqgħu fuq l-ixkaffa tal-awturi għal xi snin imma eventwalment tpoġġew fuq l-ixkafef tal-ħwienet wara li Klabb Kotba Maltin daħal għar-responsabbiltà tal-pubblikazzjoni tagħhom. Fost dawn kien hemm ix-xogħolijiet monumentali tal-Miklem Malti ta’ Erin Serracino Inglott li jikkonsisti f’dizzjunarju, monolingwi, mill-Malti għall-Malti li jagħtik it-tifsiriet mill-għeruq tal-kliem Malti, u s-sitt volumi tad-dizzjunarju Malti-Ingliż-Malti ta’ Joseph Aquilina.

Xi ħaġa oħra li Pawlu kellu jħabbat wiċċu magħha kienet iċ-ċensura ta’ wħud mill-kotba, fosthom dik ta’ Samuraj li nkiteb minn Frans Sammut u li għalih hu kien ingħata l-Premju Rothmans għal-Letteratura fit-taqsima tal-kitba kreattiva. Fatt kurjuż dwar dan il-ktieb hu li dan kien qed jifforma parti mis-sillabus tal-Malti imma tneħħa minnufih hekk kif ġie ċċensurat minħabba xi żewġ deskrizzjonijiet xotti xotti dwar is-sess.

Fi kliem il-Prof. Oliver Friggieri, Pawlu jista’ jitqies bħala “missier il-ktieb Malti modern” hekk kif hu ħadem biex inħolqot vetrina fejn l-awturi Maltin setgħu jippubblikaw ix-xogħolijiet tagħhom. Din kienet ukoll opportunità li permezz tagħha ċerti kittieba għamlu l-kuraġġ biex jippubblikaw kitbiethom u llum saru kittieba prolifiċi, bħal ngħidu aħna Trevor Zahra li mal-Klabb kien beda bil-kotba ta’ Kunċett u Marinton.

Maż-żmien, Pawlu ħass il-bżonn li jippubblika anki kotba b’lingwi barranin dwar Malta. “Parti mill-intwizzjoni ta’ missieri kienet illi huwa nduna bl-interess tal-barranin lejn l-istorja ta’ pajjiżna minħabba li Malta għandha storja sinifikanti mhux biss għalina l-Maltin imma anki f’kuntest ta’ storja ewropea u internazzjonali,” spjegali ibnu Joseph li llum imexxi dan il-Klabb. “Minn hemm huwa kompla jiżvolġi t-teorija tiegħu li kienet tgħid li kien inutli li tistampa kotba bil-Malti għall-Maltin biss. Kien jeħtieġ li s-suq jinfetaħ anki għall-barrani billi pajjiżna jimpenja ruħu li jippubblika kotba ta’ livell akkademiku għoli u anki ta’ preżentazzjoni professjonali. B’dan il-ħsieb missieri ħoloq is-sezzjoni MidSea Books Ltd u beda jistieden awturi u riċerkaturi barranin sabiex jiktbu dwar Malta. F’dak il-perjodu, din kienet xi ħaġa rari ħafna imma hu rnexxielu jqabbad anki din l-idea. L-ewwel ktieb ta’ dan it-tip kien miktub mill-medjevalista Anthony Luttrell dwar Ħal-Millieri. Minn hemm bdew resqin lejna aktar riċerkaturi, fosthom anki dawk Maltin.”

Fl-1992, Pawlu Mizzi ġie onorat bil-Midalja Għall-Qadi tar-Repubblika iżda kien għad fadallu ħafna aktar xogħol siewi x’jagħmel. Infatti fl-1999 huwa kompla jespandi bit-tielet sezzjoni tiegħu li semma Heritage Books. “Din għandha l-għan li tipproduċi kotba ta’ referenza bl-Ingliż li japplikaw għall-pubbliku in ġenerali,” infurmani Pawlu. “Infatti hawnhekk aħna naħdmu flimkien ma’ diversi aġenziji, fundazzjonijiet, mużewijiet u għaqdiet li għandhom x’jaqsmu mal-konservazzjoni tal-wirt storiku u kulturali.”

Illum li jgħodd l-84 sena, u wara li ppubblika madwar 1200 ktieb, staqsejt lil Pawlu jekk kienx iħossu sodisfatt li ħolmietu twettqet. “Naħseb li tajt kontribut fil-qasam tal-Malti,” stqarr Pawlu. “Imma ma nħossx li għandi nitkabbar bih għax nemmen li jien biss wieħed miż-żgħar nett. Għamilt dak li kelli nagħmel u kuntent ferm li ibni Joseph se jkompli jsaħħaħ warajja dak li bdejt jien. Inħossni sodisfatt li matul is-snin rajt bidla kbira pożittiva fejn jidħol il-Malti. Iżda fl-istess ħin hija traġedja li wara kważi 50 sena mill-ftuħ ta’ Klabb Kotba Maltin, riċentement qed jiġi nnutat illi l-qari bil-Malti reġa’ naqas qatiegħ. U mill-ġdid niftakar x’kien qal Vassalli u ma nistagħġibx il-għala r-riżultati tal-istudenti Maltin qegħdin imorru lura wkoll.”

“Il-ktieb minnu nnifsu sikwit jitqies bħala kumdità milli bħala bżonn,” kompla jfissirli Joseph. “Tixtrih jekk iħajjrek, jew jekk tinteressa ruħek fis-suġġett. Però anki jekk iħajjrek, mhux neċessarjament se tixtriħ għax ktieb tista’ tiddubbaħ jew tisselfu minn xi librerija jew mingħand il-ħbieb, tista’ tagħmlu fotokopja f’temp ta’ ftit minuti, u tista’ teħodlu ritratt. Jeżistu ħafna modi li jitfgħu lura lill-pubblikaturi u personalment kultant nara li ġejna f’sitwazzjoni agħar minn dik li beda minnha missieri. Ma ddejjaqniex il-kompetizzjoni ta’ oħrajn bħalna għax dik toħloq ambjent tajjeb sabiex tinżamm il-kwalità tal-prodott. Iżda fl-istess ħin, nixtiequ li l-awtoritajiet jirrikonoxxu aktar l-impenn u l-ispejjeż li jidħlu għalihom nies bħalna sabiex jippromwovu l-ktieb, bil-Malti u dwar Malta. Ngħidu aħna tkun tassew ta’ għajnuna għalina jekk dawk il-kotba li jinvolvu riċerka ta’ ċertu livell, jinżammu b’moratorju ta’ madwar 12 il-xahar, qabel dawn joħorġu fil-libreriji għall-użu tal-pubbliku.”

“Għamilna bosta sagrifiċċji sabiex nagħtu importanza lill-ktieb Malti. Nittama li t-triq li wittejna flimkien ma’ individwi oħra li bħalna ħabbew il-ktieb Malti tkompli tissaħħaħ għall-ġenerazzjonijiet ta’ warajna,” temm jgħidli Pawlu hekk kif it-tokki tqal tal-katidral nebbħuni li kien sar il-ħin.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI fit-Torċa tal-10 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.11 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
IL-MALTI FI ŻMIEN TA’ BIDLA

INTERVISTA: FRANS SAMMUT

Il-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti twaqqaf biex jorganizza u jagħti direzzjoni lill-Ilsien Malti. X’tikkummenta dwar it-tibdiliet li ġew rakkomandati?

L-ewwelnett irrid infakkrek li jien, bħala kittieb, aktar jinteressani l-lingwaġġ figurattiv għax fih hemm il-kreattività artistika. F’das-sens qajla jimpurtani kelma kif tinkiteb sakemm ikun hemm qbil dwar tifsiritha bejn kulħadd. Imma bħala għalliem u bħala Malti li jħobb l-Ilsien Malti, tolqotni wkoll kull ħidma ta’ dix-xorta. Jiena smajt tgergir u tgemgim minn bosta nies dwar il-bdil, bla ħtieġa u bla siwi, tal-kelma “skond” fi “skont” fost oħrajn. Li kieku “skont” ma kinitx diġà tfisser “tnaqqis fil-kont” ma kienx ikun jimporta wisq. Imma issa ż-żewġ kelmiet, li m’għandhom x’jaqsmu xejn ma’ xulxin ġew ħaġa waħda. U malli tara l-frażi “il-vanġelu skont San Luqa” donnok titħajjar taħseb li tista’ tixtrih bir-rħis mingħand tal-Lira. Bidla oħra li jiena naraha banali, u bl-ebda mod ma tixhed tħejjija professjonali hija dik fl-isem ta’ pajjiż magħruf fost kulħadd bħala “Israel”. Li tibdilli dan l-isem f’“Iżrael” ifisser li ma tafx li l-isem fih l-għeruq tal-verb “issara” li ġa għandna fil-Malti bl-“s” u mhux biż-“ż”. Imma l-Kunsill donnu ma jagħtix wisq kas ta’ etimoloġija, ta’ għeruq li jgħinuk issib in-nisel tal-kliem u b’hekk issaħħaħ tabilħaqq il-binja tal-lsien nazzjonali u tħarsu mis-susa u l-kamla li jherruh sa ma jġibuh pidgin flok ilsien uffiċjali – ankra li magħha tintrabat l-identità nazzjonali.

Ħafna jaqblu illi għandu jintuża l-kliem barrani biss f’każ fejn kliem bil-Malti minfloku ma jeżistix. Min-naħa l-oħra, il-Kunsill Nazzjonali qiegħed iħajjar il-ħolqien ta’ kliem ġdid Malti (bħal “fenkerija”) sabiex jevita li wieħed imur mill-ewwel għall-kliem barrani. X’inhi l-fehma tiegħek dwar dan?

Inti qiegħda titħaddet dwar in-neoloġiżmi – eżerċizzju li għamluh għadd ta’ ilsna li riedu jġeddu lilhom infushom bħal, ngħidu aħna, il-Lhudi ta’ żmienna fl-Israel. Bħala prinċipju naqbel man-neoloġiżmi sakemm dawn isiru mill-esperti u mhux minn kull min ifettillu joħloq il-kliem. Neoloġiżmi bis-sens ġa nħolqu bil-Malti. B’riħet Patri Born li għamel żmien twil imexxi t-tħaddim tal-Malti fuq ir-Rediffusion, daħlet fl-użu l-kelma “stqarrija”, il-frażi “konferenza stampa”, il-verb “wettaq” sar ifisser dak li jfisser illum flok it-tifsira ta’ dari li kien għadu jinqeda biha Dun Karm jiġifieri “saħħaħ” jew għamel aktar “utieq”, u oħrajn. “Fenkerija” għadni qatt ma smajtha u ngħidlek is-sew, ma nafx xi tfisser, hix kelma oħra flok “fenkata” jew sura ġdida msejsa fuq “pizzerija”. Iva, li noħolqu kliem mill-għeruq Maltin flok indaħħlu kliem barrani, naqbel magħha. Sakemm ma naqgħux fil-ħmerijet li jdaħħku n-nies u fuq kollox naraw ukoll xi jkun għamel ħaddieħor. Ma nafx meta minn “tar” ħolqu n-nom mimmat “mitjar” li naħseb li kien neoloġiżmu tajjeb u f’waqtu ħafna, kinux raw li l-Għarab ħolqu nom mimmat jixbhu ħafna. Ma ninsewx li mqar fl-ilsna l-kbar bħall-Franċiż u l-Ispanjol hekk ukoll jagħmlu; jaraw l-oħrajn x’ħolqu u x’għażlu li jagħmlu dwar il-ħolqien ta’ kliem ġdid għal kunċetti ġodda.

Il-medja qiegħda tingħata ħafna mill-ħtija għala l-lingwa Maltija bdiet tinkiteb kif ġie ġie. X’tikkummenta?

Waqt li nifhem li l-ġurnalisti jaħdmu b’għaġla kbira fuqhom u minħabba f’hekk jieħdu bosta żbalji li ma jkollhomx il-ħin isewwuhom qabel joħorġu fil-ġurnali, ma naħsibx li l-ħtija ewlenija tat-tħarbit fil-ktieb tal-lsien nazzjonali hija tagħhom.

Uħud irreferew għall-introduzzjoni tal-kliem Ingliż miktub bil-Malti bħala invażjoni, velenu injettat u prostituzzjoni tal-lingwa Maltija. Oħrajn isostnu li l-inklużjoni ta’ dan il-kliem barrani huwa indikazzjoni tal-faqar tal-lingwa Maltija. X’tgħidilna dwar dan?

Il-Professur Aquilina, kien daħħal regola dwar din it-taqsima tal-vokabolarju Maltija, jiġifieri li l-kliem ta’ nisel Ingliż li jieħu l-plural “ijiet”, bħal “kejk – kejkijiet”, “kowt – kowtijiet” ħallas biex ngħidu hekk id-dwana u sar Malti. Imma minn dak inhar ’l hawn daħal aktar kliem ta’ dix-xorta u tassew li rridu naraw x’nagħmlu. Ma rridux ninsew iżda li ħafna minn dal-kliem qisu għasfur tal-passa, jidher għal ftit u mbagħad jgħib u għalhekk m’għandniex għalfejn noqogħdu nitilfu rasna minħabba fih. Irridu nagħtu kas ta’ dak li jidher li hu ta’ qofol u ta’ bixra dejjiema. Fejn nistgħu, għandna nħalluh kif inhu u fil-kitba nagħmlu sinjal taħtu u fl-istampa nagħmluh italics. Min-naħa l-oħra, fejn nistgħu ndawruh bil-Malti u ma jkunx dagħwa estetika, allura ndaħħluh. Jekk il-Kunsill beħsiebu jdaħħal ruxxmata kliem Ingliż miktub fonetikament bil-Malti, jkun qed iġib ruħu ta’ dilettant medjokri u bla tħejjija professjonali u jiena nkun minn ta’ quddiem li niġġilidlu bil-mezzi kollha fil-parametri tal-liġi. Ma nixtieqx nara l-Malti jsir pidgin u fl-istess ħin l-istudenti tagħna lanqas jibqgħu jafu jiktbu, u la bil-Malti u lanqas bl-Ingliż. Bħala għalliem, jiena għandi d-dmir nara li l-istudenti Maltin jitgħallmu sew kemm il-Malti u kemm l-Ingliż, mhux biss għax aħna poplu uffiċjalment bilingwi iżda wkoll sabiex l-Ingliż li ġmielu qiegħed isir ilsien globali, jibqa’ jitħaddem tajjeb mill-Maltin u ma jintilifx il-vantaġġ li għandna fuq popli oħrajn fit-tħaddim tiegħu. Boloh huma l-flien li jaħsbu li aħna “tal-Malti” mogħmijin biss wara l-Malti. Min għandu ħabba sens f’rasu jaf li għandna nieħdu ħsieb iż-żewġ ilsna sew, għall-ġid tagħna nfusna.

Jingħad illi l-għażż, in-nuqqas ta’ għożża u t-traskuraġni tal-poplu Malti lejn il-lingwa tiegħu wasslu biex tittieħed id-deċiżjoni li jkun aċċettat kliem barrani minflok dak Malti. Huwa l-każ? U min kien daqshekk indifferenti dwar ir-regoli ta’ qabel, taħseb li issa jasal biex jadotta dawk ġodda?

Il-barbariżmi ssibhom f’kull ilsien, imqar fl-ilsna l-kbar. M’għandniex xi ngħidu, qed ngħidu għall-ilsien miktub, mhux dak mitkellem. Kif jitkellmu n-nies ħadd ma jista’ jindaħlilhom, imma fejn niġu għall-ilsien miktub għandu jkun hemm l-għassa, għal ħafna raġunijiet, mhux biss dak estetiku, imma dak legali, eċċ. Din l-għassa jista’ jieħu ħsiebha l-Kunsill imma dan irid l-ewwelnett jimxi fuq prinċipji tabilħaqq sodi u mbagħad ikollu wkoll is-setgħa li jiġbed widnejn min jibqa’ ma jridx jisma’. Jekk ikun jew Kunsill rasu iebsa jew Kunsill mingħajr snien biex jigdem lil min jibqa’ jwebbes rasu, allura nkunu qegħdin nagħżqu fl-ilma. Ngħidlek is-sew, sa issa m’iniex kuntent sa barra b’dak li għamel il-Kunsill, l-aktar dwar kliem li qiegħed jilmenta minnu tista’ tgħid kulħadd, u t-tieni għandi ċerti suspetti dwar x’se jagħmel dwar il-kitba ta’ kliem Anglo-Sassonu li qajla jagħtuni wisq tama għall-ġejjieni. Nistennew u naraw …

———————————————————————————————————————————————-

INTERVISTA: PROF. MANWEL MIFSUD -President tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti

Il‑Kunsill Nazzjonali tal‑Ilsien Malti twaqqaf biex jorganizza u jagħti direzzjoni lil‑lingwa Maltija. Għaliex inħass dan il‑bżonn?

Kien ilu jinħass il‑bżonn li l‑promozzjoni u l‑kura tal‑ilsien Malti jitwaqqfu fuq bażi permanenti u professjonali kif jixraqlu l‑ilsien nazzjonali, u l‑ebda għaqda tal‑Malti ma kienet f’pożizzjoni li ġġorr dan il‑piż. Il‑ħtieġa ta’ kunsill permanenti mbagħad tqawwiet meta l‑Malti sar ilsien uffiċjali tal‑UE u l‑użu tiegħu ħa dimensjonijiet wisq ikbar.

Dan il‑bżonn inħass minn kulħadd, għaliex tliet snin ilu l‑Parlament Malti qabel unanimament li jwaqqaf il‑Kunsill bħala awtorità lingwistika, kif insibu f’kull pajjiż li jirrispetta lsienu u jibża’ għalih.

Kemm kien meħtieġ u mixtieq dan il‑Kunsill jidher ukoll mill‑għadd kbir ta’ talbiet li rċieva mindu twaqqaf u mill‑mod kif qed ikun segwit mill‑Maltin, li llum qed iħossu li l‑Malti issa hemm min qed jieħu ħsiebu bis‑serjetà.

Wieħed mill‑għanijiet tal‑kunsill huwa li jħajjar il‑ħolqien ta’ kliem Malti ġdid. Kif ser isir dan?

Il‑Kunsill għandu bosta għanijiet u dan huwa wieħed biss fost ħafna. Imma huwa fatt li l‑Kunsill huwa tal-fehma li – filwaqt li bħal kull ilsien progressiv għandu jkun miftuħ biex jissellef minn ilsna oħra kif għamel dejjem – ilsienna ma jistax jistrieħ fuq is‑self biss, bħallikieku m’għandux ir‑riżorsi tiegħu. Il‑Malti għandu bażi Semitika li toffri bosta riżorsi li jistgħu jkunu ta’ għajnuna kbira għal min jaf jużahom biex jiżviluppa t‑terminoloġija meħtieġa f’tant oqsma, u l‑aktar fix‑xogħol tal‑ġurnaliżmu u tat‑traduzzjoni.

B’dan m’iniex infisser li għandna nqajmu l‑mejtin jew li naqilgħu dak li huwa diġà stabbilit fis‑sod. Illum jeħtieġ li nkunu proattivi, nantiċipaw il‑ħtiġijiet, li huma bosta, u nużaw ir‑riżorsi u l‑fantasija tagħna qabel ma ndaħħlu l‑kliem barrani b’għajnejna magħluqa.

Il‑Kunsill beħsiebu jorganizza wkoll Seminar nazzjonali li jfittex modi kif nistgħu nerġgħu nqajmu l‑kreattività tal‑Malti min‑nagħsa twila li daħlet fiha.

Il‑medja dejjem jingħatalha ħafna mit‑tort li l‑lingwa Maltija qed tinkiteb kif ġie ġie. X’tikkummenta?

Il‑medja għandha r‑responsabbiltà tagħha x’terfa’, għax għandha qawwa speċjali fl‑iżvilupp tal‑lingwa u tista’ ssaħħaħ jew tfarrak ix‑xogħol tal‑għalliema. Iżda huwa faċli li toqgħod b’idejk marbuta, takkuża lil dak u lill‑ieħor għan‑nuqqasijiet fi lsienna, kantaliena li armajn drajnieha.

Anke f’dan, il‑Kunsill ħareġ bi ħsieb u bi stil ġdid. Minflok ma nwaħħlu fil‑ġurnalisti u f’dak u fl‑ieħor, ejjew nibdew nagħmlu sehemna. Niltaqgħu magħhom, nifhmu s‑sitwazzjoni tagħhom fix‑xogħol, u nagħtuhom l‑għajnuna tagħna kollha. Imbagħad inkunu nistgħu nibdew nippretendu tassew mingħandhom.

Il‑Kunsill diġà organizza għal tliet darbiet kors ta’ sena b’Ċertifikat fil‑Qari tal‑Provi, li qed ikollu suċċess kbir. Minkejja kulma jingħad, fil‑ġurnalisti u x‑xandara sibna interess kbir u xewqa li l‑Malti tal‑midja jitjieb. Għall‑kors ta’ bħalissa, ngħidu aħna, applikaw u qed jattendu 8 ġurnalisti. Dan huwa l‑mod professjonali u rigoruż li bih qed jimxi l‑Kunsill, għax li tgerger u tmaqdar, dak jaf jagħmlu kulħadd.

Il‑lista tal‑kliem inkluż fir‑regoli l‑ġodda hija interminabbli. Kif taħseb li l‑Kunsill ser jirnexxilu jipperswadi lill‑poplu Malti biex jikkonforma?

“Interminabbli” kelma kbira. Ir-regoli l-ġodda jolqtu lista ta’ 300 kelma. Fil‑fatt huma 300 inċertezza mnaqqsa, 300 dubju solvut. Dan huwa s‑serħan ir‑ras li qed jipproponi l‑Kunsill lil min jikteb bil‑Malti.

U l‑Kunsill mhux isibha diffiċli biex jikkonvinċi, għax ilu sentejn jikkonsulta dwar dawn il‑bidliet ma’ għalliema, ġurnalisti, tradutturi, studenti, pubblikaturi u ma’ kull min hu interessat. Għamel seminar pubbliku b’attendenza ta’ 180 ruħ u ppubblika u qassam b’xejn ktieb b’35 ktiba dwarhom.

Wara dil‑konsultazzjoni wiesgħa, ma nistagħġbux li, wara bilkemm tliet xhur, il‑maġġoranza tal‑poplu diġà qiegħda timxi mar‑regoli: il‑gazzetti, it‑tradutturi tal‑UE, l‑għalliema fl‑iskejjel, il‑MATSEC, u anke ċ‑ċekkjatur tal‑Microsoft, li se jerġa’ jirrevedi x‑xogħol kollu qabel joħroġ. U dan minkejja li l‑Kunsill ħalla perijodu ta’ 3 snin moratorju biex jilħqu jindraw il‑bidliet.

Min jiżra’ jaħsad. U l‑Maltin qed jaraw li l‑Kunsill jaħdem professjonalment u bl‑aktar nies ikkwalifikati, u li ma baqax lok għall‑medjokrità fejn jidħol l‑ilsien Malti. Bħalma jsir f’kull qasam professjonali ieħor, id‑deċiżjonijiet qed jittieħdu minn min il‑Malti studjah u jifhem fih tassew.

Kien hemm min irrefera għall‑introduzzjoni tal‑kliem Ingliż miktub bil‑Malti bħala invażjoni, velenu injettat u prostituzzjoni tal‑lingwa Maltija. Oħrajn isostnu li l‑inklużjoni ta’ dan il‑kliem barrani huwa indikazzjoni tal‑faqar tal‑lingwa Maltija. X’tikkummenta?

Il‑Malti huwa lsien ta’ ħafna riżorsi, u l‑potenzjal tiegħu għadna bilkemm bdejna niskopruh. Imma huwa lsien li kważi qatt ma tħaddem ’il barra miċ‑ċirku familjari. Issa beda ħiereġ, u bla ma jrid qed jiġi f’kompetizzjoni ma’ lingwi kbar u oħrajn internazzjonali bħall‑Ingliż.

Il‑lingwa bħall‑muskoli, inqas ma tħaddimha iktar tiċkien u tinxtorob. Għalhekk huwa importanti li jsir eżerċizzju li jħajjar u jistimola l‑kreattività, li jrid jibda mill‑edukazzjoni taż‑żgħar.

Fl‑istess ħin, l‑Ingliż illum huwa wkoll għajn importanti għall‑ilsna kollha progressivi, u huwa ħażin li – waqt li naċċettaw b’wirtna l‑kliem li ġie mit‑Taljan b’għajnejna magħluqa – nibqgħu nqisu l‑kliem li ġiena mill‑Ingliż bħala għal dejjem barrani, qisu xi saħta li ġiet fuqna. Għax min tistiednu inti stess f’darek mhux xieraq li mbagħad twaddbu ’l barra u tgħajru barrani.

Il‑Kunsill għadu ma ħa l‑ebda deċiżjoni ġdida fuq il‑kliem Ingliż, la jekk għandux jidħol u lanqas kif se jibda jinkiteb. Imma qed jaħdem biex inaqqas l‑inċertezzi li jinħassu fil‑kitba ta’ dak li laħaq daħal. Hawn ukoll għamel konsultazzjoni wiesgħa, ġabar eluf ta’ kliem mill‑Ingliż mill‑gazzetta L‑Orizzont tul xahar sħiħ, ħareġ ktieb b’35 ktiba, u laqqa’ Seminar pubbliku ieħor li għalih attendew 330 ruħ, l‑akbar folla li qatt inġabret biex tiddiskuti lsienna. Kulħadd kien mistieden jieħu sehem, u kulħadd għadu mistieden jgħaddi fehemtu lill‑Kunsill. Imma mbagħad jittieħdu d‑deċiżjonijiet meħtieġa minn kumitat ta’ esperti, ħalli nkomplu nnaqqsu l‑inċertezzi fl‑ortografija tal‑Malti.

Il‑Kunsill huwa grat ħafna lejn il‑Maltin, li tant iħobbu lsienhom u li mingħandhom qed isib appoġġ dejjem akbar.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-26 t’Ottubru 2008)

Share on Facebook

2008.10.26 / no responses / Category: Torca - Perspettivi