Oliver Friggieri | Fiona Vella

Posts Tagged ‘Oliver Friggieri’

Ġieħ lill-ktieb Malti

Għalkemm illum jeżistu alternattivi elettroniċi għall-ktieb tradizzjonali, personalment nemmen li s-sensazzjonijiet sbieħ li kapaċi jagħtina ktieb m’għandna nħalluhom jintilfu qatt. Għadni niftakar meta fi tfuliti, fejn diġà kont noħlom li la nikber xtaqt insir kittieba, kont insawwar kotba bl-istejjer tiegħi permezz tal-karti strazzi u kont nieħu gost inżommhom f’idejja u nqalleb il-paġni tagħhom. Kont nieħu xogħol mhux ħażin biex inqasqas il-karti ħalli jiġu kollha ta’ l-istess daqs, biex nikteb jew nittajpja fuqhom, u saħansitra biex niddiżinja u nagħti l-kulur lil xi stampi relevanti mal-ġrajja.

Dawn il-memorji tqanqlu lura f’moħħi meta dil-ġimgħa erħejtilha lejn l-Imdina sabiex niltaqa’ ma’ Pawlu Mizzi li kien il-moħħ wara l-ħolqien tad-dar tal-pubblikazzjoni Klabb Kotba Maltin. Fl-isfond tat-tokki tal-qniepen tal-kattidral storiku u imponenti, Pawlu mar lura fiż-żmien sabiex jirrakkuntali kif twebbel biex jagħmel dan ix-xogħol u kif din ix-xewqa tiegħu affetwat il-bqija ta’ ħajtu u ta’ familtu, u anki l-aspett tal-ktieb Malti f’pajjiżna.

Skont Pawlu Mizzi, kienet proprju osservazzjoni li darba kiteb Mikiel Anton Vassalli li wasslet biex qanqlet fih ħolma kbira li eventwalment sawwret il-ħolqien ta’ Klabb Kotba Maltin. “Kien qal illi l-Maltin bla tagħlim tal-Malti ma jistgħux jimxu ‘l quddiem,” irrimarka Pawlu. “Għalkemm kienu għaddew bosta snin minn meta Vassalli kiteb dan, anki f’żgħożiti stajt ninnota illi pajjiżi kien għadu nieqes bil-kbir mit-tagħlim tal-Malti. Fatt li kiddni ħafna. U minn dakinhar ‘l hemm bqajt nhewden xi stajt nagħmel jien sabiex nibdel din is-sitwazzjoni.”

Il-bniedem huwa xi ftit jew wisq il-prodott ta’ żmienu u probabbilment din il-ħeġġa lejn il-lingwa ta’ pajjiżu tnisslet f’Pawlu sforz il-moviment qawmien letterarju li kien qiegħed iseħħ f’dawk is-snin. Barra minn hekk, l-istudju tal-Istorja fl-Università ta’ Malta, laqqgħu ma’ bosta personaġġi li komplew influwenzaw il-fehma tiegħu. Sadanittant, kien hemm diġà xi individwi li kienu qed jippruvaw iwittu triq aktar soda għall-Malti u għall-qari tiegħu. Imma sfortunatament, dawn il-proġetti kienu qed ifallu wieħed wara l-ieħor u għalhekk Pawlu ħass il-bżonn li jgħarbel sewwa dan il-qasam qabel imidd passejh il-quddiem.

“Kien żmien meta kotba bil-Malti ftit li xejn kont issib. Iżda fuq kollox, il-Maltin ma kienu juru l-ebda ħajra li jaqraw bil-Malti u wisq inqas li jixtru l-kotba miktuba bil-Malti,” beda jfehemni Pawlu. “Għalhekk għall-ewwel iddeċidejt li nippubblika xi kotba skolastiċi ħalli nsir midħla ta’ x’kien jinvolvi l-pubblikazzjoni ta’ ktieb, fosthom kemm kien hemm spejjeż.”

Għalkemm huwa kien joqgħod Għawdex, Pawlu beda jistampa dawn il-kotba għand il-Lux Press f’Malta biex imbagħad ibiegħhom mill-ħanut Ideal Bookshop li kien jinsab Għawdex. Peress li dawn il-kotba skolastiċi kienu utli, huwa rnexxielu jbiegħhom u bis-saħħa tagħhom beda jintroduċi ruħu fil-qasam tal-pubblikazzjoni.

“Imbagħad imxejt għall-pass li jmiss fejn tħarriġt aktar fis-settur tal-kitba billi bdejt naħdem bħala korrispondent mal-Allied Malta Newspapers u kont nirrapporta dwar dak kollu li jseħħ f’Għawdex,” kompla jirrakkuntali Pawlu.

It-tielet pass kien jesiġi minnu deċiżjoni ferm aktar iebsa peress li huwa xtaq jistudja l-Istorja fl-Università ta’ Malta. “F’dak iż-żmien f’Għawdex kien hemm ftit li xejn opportunitajiet u jekk ridt tistudja kellek tinżel Malta għax lanqas is-servizz regolari tal-vapur li hemm illum ma kien jeżisti. Għalhekk jiena u marti Marija, flimkien mat-tliet uliedna Ginette, Anna Maria, u Joseph, inżilna ngħixu f’Malta sabiex jiena nkun nista’ nattendi l-università.”

Hawnhekk Marija, il-mara tiegħu, irrakkuntatli l-esperjenza diffiċli li kellha tgħaddi minnha meta wara li żewġha ggradwa fl-Istorja fl-1966, huwa wrieha x-xewqa li jibqa’ Malta, kemm minħabba li ried iwettaq il-ħolma li kellu u anki għax din il-gżira kienet ser toffri opportunitajiet aħjar lit-tlied uliedhom li issa kienu qed jikbru.

“Kien l-akbar xokk ta’ ħajti meta rrealizzajt li konna se nibqgħu Malta għax jiena minn dejjem kont marbuta ħafna m’Għawdex, il-post fejn trabbejt u għext, fejn kelli l-familja u l-ħbieb kollha tiegħi. Malta kienet pjuttost estranja għalija u domt sewwa sakemm aċċettajt il-ħajja hawnhekk. Infatti kienet weġgħa ta’ qalb kbira meta biegħejna d-dar li konna bnejna Għawdex fejn suppost kellna nirritornaw wara li jiggradwa Pawlu.”

B’danakollu, kif stqarr Pawlu stess, martu dejjem kienet ta’ sostenn kbir għalih u dan jiena stajt nikkonfermah meta osservajt kemm kienet infurmata tajjeb dwar ix-xogħol u l-kotba li ppubblika żewġha matul is-snin.

“Meta dħalt naħdem il-Polytechnic flimkien ma’ Johnny Sultana bħala librar, stajt insegwi parti oħra minn dan il-qasam,” kompla jgħidli Pawlu. “L-ewwel nett, hekk kif bdejna nikkatalogaw il-kotba ta’ din il-librerija, ma domtx ma ntbaħt li filwaqt li kotba bl-Ingliż kien hemm għażla tajba, dawk bil-Malti kienu joqogħdu kollha fi spazju ta’ ftit aktar minn xibrejn! Dan wera illi sa dak iż-żmien kien hemm selezzjoni wisq żgħira ta’ kotba bil-Malti. Min-naħa l-oħra osservajt illi l-istudenti ma tantx kienu jissellfu kotba, u bil-Malti ftit li xejn.”

Kien jidher biċ-ċar li jekk tassew ried jagħmel xi ħaġa, Pawlu kien ser ikollu bżonn ta’ kapital kbir u għalhekk dejjem kien jara x’ser jivvinta sabiex joqrob aktar lejn il-ħolma tiegħu. “Darba minnhom fl-1968 niltaqgħu mal-Prof. Oliver Friggieri fi Strada Rjali l-Belt,” ftakret Marija. “U hemm Pawlu fetaħ qalbu miegħu dwar din il-ħolma kbira li kellu, jiġifieri dik li joħloq klabb tal-qari tal-Malti u li jibda jippubblika ktieb bil-Malti kull xahar. Iżda Oliver dlonk urieh li ma kien jaqbel xejn ma’ din l-idea, l-aktar minħabba li dan kien konxju sewwa mid-diffikultajiet u r-riskji li dan ix-xogħol jinvolvi. Però ormaj kien tard wisq biex tipprova ddawwar il-ħsieb lil Pawlu u meta huwa beda jaħdem fuq il-proġett tiegħu, Oliver kien wieħed minn dawk li tawh daqqa t’id sabiex isib awturi tajbin.”

Infatti Klabb Kotba Maltin ġie stabbilit fl-1969 u l-ewwel ktieb li ġie ppubblikat fl-1971 kien Il-Gaġġa ta’ Frans Sammut, liema ktieb eventwalment kien inħadem ukoll bħala film. Iżda akkost li wasal s’hawn, bdew intoppi ġodda… “Fosthom tgħidx kemm irċevejna ittri psataż talli konna azzardajna noħorġu bil-kelma ‘klabb’ li skont uħud kienet forma mkissra tal-kelma ‘club’ bl-Ingliż,” qaltli Marija.

“Imbagħad jiena spiċċajt ġejt insulentat u mwaqqa’ għaż-żufjett meta mort quddiem xi membri tal-parlament b’dan il-ktieb sabiex nurihom b’din l-inizzjattiva tiegħi,” kompla Pawlu. “Dan mhux ktieb tiegħek, qaluli wħud minnhom. X’qed tagħmel hawn b’dan il-ktieb jekk m’intix l-awtur?! Naturalment mhux kollha kellhom l-istess reazzjoni, fosthom Ġorġ Borg Olivier li kien qabad u tani ċekk ta’ 90 lira Maltin bħala sostenn għal dan l-impenn tiegħi.”

Pawlu ma qatax qalbu u kompla bix-xogħol li kien daħal għalih. “Jien kont nemmen li jekk ma toħroġx ktieb bil-Malti b’mod regolari, il-Maltin ma kienux se jidraw jinteressaw ruħhom u jixtru dawn it-tip ta’ kotba. Għaldaqstant jiena ridt inderri lill-poplu tagħna u b’mod speċjali lill-membri li bdew jissieħbu ma’ Klabb Kotba Maltin, li dawn kienu ser jibdew isibu ktieb ġdid x’jakkwistaw fi żmien qasir. B’hekk, kien ser jiżdied ukoll l-interess lejn il-lingwa Maltija u l-qari tagħha.”

Intant it-tieni ktieb li ħareġ minn taħt idejh kien Mas-Sejħa tat-Tnabar li kien jikkonsisti minn ġabra ta’ poeżiji ta’ erbgħa poeti Maltin. It-tielet ktieb kien L-Għanja tas-Sienja li kien traduzzjoni għall-Malti ta’ Ġużè Aquilina tar-rumanz Le Chant de la Noria li nkiteb minn Laurent Ropa. Ir-raba’ wieħed kien Lejn Tnissil ta’ Nazzjon tal-Prof. Henry Frendo, f’liema ktieb Manwel Dimech issemma għall-ewwel darba bħala patrijott Malti… u l-lista tkompli.

“Kull pubblikazzjoni kienet tinvolvi spejjeż kbar u għalhekk ridt nara minn fejn ser inġib il-kapital. Biex nagħmel tajjeb għan-nuqqas jew għad-defiċjenzi tas-suq, mhux darba u tnejn li kellna nbiegħu xi proprjetà tagħna. Probabbilment ftit jirrealizzaw kemm dan ix-xogħol jinvolvi sagrifiċċji personali u minn dawn kelli nagħmel mhux ftit sabiex inżomm il-Klabb fuq saqajh. Kien għalhekk ukoll illi bejn l-1987 u l-1990 dħalt naħdem bħala direttur tal-Mediterranean Film Studios fejn fosthom kelli r-responsabbiltà li nsib postijiet ideali sabiex jinġibdu l-films fihom u nagħti pariri dwar l-istorja ta’ pajjiżna.”

Tkellimna dwar numru ta’ proġetti sinifikanti li kienu baqgħu fuq l-ixkaffa tal-awturi għal xi snin imma eventwalment tpoġġew fuq l-ixkafef tal-ħwienet wara li Klabb Kotba Maltin daħal għar-responsabbiltà tal-pubblikazzjoni tagħhom. Fost dawn kien hemm ix-xogħolijiet monumentali tal-Miklem Malti ta’ Erin Serracino Inglott li jikkonsisti f’dizzjunarju, monolingwi, mill-Malti għall-Malti li jagħtik it-tifsiriet mill-għeruq tal-kliem Malti, u s-sitt volumi tad-dizzjunarju Malti-Ingliż-Malti ta’ Joseph Aquilina.

Xi ħaġa oħra li Pawlu kellu jħabbat wiċċu magħha kienet iċ-ċensura ta’ wħud mill-kotba, fosthom dik ta’ Samuraj li nkiteb minn Frans Sammut u li għalih hu kien ingħata l-Premju Rothmans għal-Letteratura fit-taqsima tal-kitba kreattiva. Fatt kurjuż dwar dan il-ktieb hu li dan kien qed jifforma parti mis-sillabus tal-Malti imma tneħħa minnufih hekk kif ġie ċċensurat minħabba xi żewġ deskrizzjonijiet xotti xotti dwar is-sess.

Fi kliem il-Prof. Oliver Friggieri, Pawlu jista’ jitqies bħala “missier il-ktieb Malti modern” hekk kif hu ħadem biex inħolqot vetrina fejn l-awturi Maltin setgħu jippubblikaw ix-xogħolijiet tagħhom. Din kienet ukoll opportunità li permezz tagħha ċerti kittieba għamlu l-kuraġġ biex jippubblikaw kitbiethom u llum saru kittieba prolifiċi, bħal ngħidu aħna Trevor Zahra li mal-Klabb kien beda bil-kotba ta’ Kunċett u Marinton.

Maż-żmien, Pawlu ħass il-bżonn li jippubblika anki kotba b’lingwi barranin dwar Malta. “Parti mill-intwizzjoni ta’ missieri kienet illi huwa nduna bl-interess tal-barranin lejn l-istorja ta’ pajjiżna minħabba li Malta għandha storja sinifikanti mhux biss għalina l-Maltin imma anki f’kuntest ta’ storja ewropea u internazzjonali,” spjegali ibnu Joseph li llum imexxi dan il-Klabb. “Minn hemm huwa kompla jiżvolġi t-teorija tiegħu li kienet tgħid li kien inutli li tistampa kotba bil-Malti għall-Maltin biss. Kien jeħtieġ li s-suq jinfetaħ anki għall-barrani billi pajjiżna jimpenja ruħu li jippubblika kotba ta’ livell akkademiku għoli u anki ta’ preżentazzjoni professjonali. B’dan il-ħsieb missieri ħoloq is-sezzjoni MidSea Books Ltd u beda jistieden awturi u riċerkaturi barranin sabiex jiktbu dwar Malta. F’dak il-perjodu, din kienet xi ħaġa rari ħafna imma hu rnexxielu jqabbad anki din l-idea. L-ewwel ktieb ta’ dan it-tip kien miktub mill-medjevalista Anthony Luttrell dwar Ħal-Millieri. Minn hemm bdew resqin lejna aktar riċerkaturi, fosthom anki dawk Maltin.”

Fl-1992, Pawlu Mizzi ġie onorat bil-Midalja Għall-Qadi tar-Repubblika iżda kien għad fadallu ħafna aktar xogħol siewi x’jagħmel. Infatti fl-1999 huwa kompla jespandi bit-tielet sezzjoni tiegħu li semma Heritage Books. “Din għandha l-għan li tipproduċi kotba ta’ referenza bl-Ingliż li japplikaw għall-pubbliku in ġenerali,” infurmani Pawlu. “Infatti hawnhekk aħna naħdmu flimkien ma’ diversi aġenziji, fundazzjonijiet, mużewijiet u għaqdiet li għandhom x’jaqsmu mal-konservazzjoni tal-wirt storiku u kulturali.”

Illum li jgħodd l-84 sena, u wara li ppubblika madwar 1200 ktieb, staqsejt lil Pawlu jekk kienx iħossu sodisfatt li ħolmietu twettqet. “Naħseb li tajt kontribut fil-qasam tal-Malti,” stqarr Pawlu. “Imma ma nħossx li għandi nitkabbar bih għax nemmen li jien biss wieħed miż-żgħar nett. Għamilt dak li kelli nagħmel u kuntent ferm li ibni Joseph se jkompli jsaħħaħ warajja dak li bdejt jien. Inħossni sodisfatt li matul is-snin rajt bidla kbira pożittiva fejn jidħol il-Malti. Iżda fl-istess ħin hija traġedja li wara kważi 50 sena mill-ftuħ ta’ Klabb Kotba Maltin, riċentement qed jiġi nnutat illi l-qari bil-Malti reġa’ naqas qatiegħ. U mill-ġdid niftakar x’kien qal Vassalli u ma nistagħġibx il-għala r-riżultati tal-istudenti Maltin qegħdin imorru lura wkoll.”

“Il-ktieb minnu nnifsu sikwit jitqies bħala kumdità milli bħala bżonn,” kompla jfissirli Joseph. “Tixtrih jekk iħajjrek, jew jekk tinteressa ruħek fis-suġġett. Però anki jekk iħajjrek, mhux neċessarjament se tixtriħ għax ktieb tista’ tiddubbaħ jew tisselfu minn xi librerija jew mingħand il-ħbieb, tista’ tagħmlu fotokopja f’temp ta’ ftit minuti, u tista’ teħodlu ritratt. Jeżistu ħafna modi li jitfgħu lura lill-pubblikaturi u personalment kultant nara li ġejna f’sitwazzjoni agħar minn dik li beda minnha missieri. Ma ddejjaqniex il-kompetizzjoni ta’ oħrajn bħalna għax dik toħloq ambjent tajjeb sabiex tinżamm il-kwalità tal-prodott. Iżda fl-istess ħin, nixtiequ li l-awtoritajiet jirrikonoxxu aktar l-impenn u l-ispejjeż li jidħlu għalihom nies bħalna sabiex jippromwovu l-ktieb, bil-Malti u dwar Malta. Ngħidu aħna tkun tassew ta’ għajnuna għalina jekk dawk il-kotba li jinvolvu riċerka ta’ ċertu livell, jinżammu b’moratorju ta’ madwar 12 il-xahar, qabel dawn joħorġu fil-libreriji għall-użu tal-pubbliku.”

“Għamilna bosta sagrifiċċji sabiex nagħtu importanza lill-ktieb Malti. Nittama li t-triq li wittejna flimkien ma’ individwi oħra li bħalna ħabbew il-ktieb Malti tkompli tissaħħaħ għall-ġenerazzjonijiet ta’ warajna,” temm jgħidli Pawlu hekk kif it-tokki tqal tal-katidral nebbħuni li kien sar il-ħin.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI fit-Torċa tal-10 t’Awissu 2014)

Share on Facebook

2014.08.11 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Temi Zammit

Kull tant żmien, l-umanità tnissel numru ta’ individwi prolifiċi li permezz tagħhom jitwettqu proġetti sinifikanti li jwasslu biex ibiddlu l-istorja ta’ pajjiżhom u sikwit, anki dik tad-dinja. Wieħed minn dawn kien Themistocles Zammit, li aktar tard sar magħruf bħala Sir Temi Zammit. Akkost li Zammit kien ġej minn familja umli, fejn il-ġenituri tiegħu la kienu jafu jiktbu u lanqas jaqraw, huwa rnexxielu jirbaħ bosta ostakli u jilħaq l-ogħla unuri. Infatti, fost il-kisbiet tiegħu, huwa sar tabib u speċjalizza fil-qasam tal-kimika, kien ukoll awtur tal-letteratura Maltija, rettur fl-Università ta’ Malta, kreatur u direttur ta’ l-ewwel Mużew Nazzjonali u kuratur tas-sezzjoni tal-arkeoloġija. Ċertament, b’dawn ix-xogħolijiet tiegħu, Zammit għamel bosta suċċessi personali, iżda fl-istess ħin, huwa kiseb ukoll ġieħ u rispett lejn il-poplu Malti u lejn pajjiżu. Madanakollu sal-ġurnata ta’ llum, fil-gżejjer tagħna ma ssib l-ebda monument li jagħti dak il-prestiġju nazzjonali li tant jixraq lil dan l-individwu. X’żammna lura?

Kurjuża dwar dan il-fatt u konxja kemm personalment ftit li xejn naf dwar Zammit, dan l-aħħar ħtaft l-okkażżjoni biex nintervista lill-Professur Roger Ellul-Micallef rigward iż-żewġ volumi li huwa ippubblika riċentement dwar il-perjodu, il-ħajja u l-kisbiet ta’ Temi Zammit. Ma tridx wisq biex tifhem li xogħol Ellul-Micallef huwa kapolavur minnu nnifsu. Iżda meta aktar tard intervistajt ukoll lill-Professur Anthony Bonanno u lill-Professur Oliver Friggieri dwar dan l-istudju dettaljat, huma t-tnejn qablu li b’dawn il-pubblikazzjonijiet monumentali, finalment Temi Zammit irċieva r-rikonoxximent li tant kien ilu jistħoqqlu.

L-awtur: Prof. Roger Ellul-Micallef

L-awtur ta’ din il-bijografija, Roger Ellul-Micallef, huwa professur fid-Dipartiment tal-Farmakoloġija Klinika u Terapija fl-Università ta’ Malta. Huwa minn dejjem kellu interess kbir fl-istorja tal-mediċina, partikolarment fl-iżvilupp tal-mediċina tradizzjonali Maltija. B’hekk ma setax jonqos li xi darba jew oħra, l-istudji tiegħu kienu ser ilaqqgħuh ma’ Temi Zammit, anki peress li bħalu, huwa studja l-mediċina u kien ukoll rettur ta’ l-Università ta’ Malta. Probabbilment, id-destin kien ilu jsejjaħlu sabiex jikteb dwar dan il-personaġġ, hekk kif xi snin ilu, waqt li hu kien rettur, huwa skopra għadd ta’ kwadri ta’ personalitajiet Maltin miġbura u mitluqa f’rokna tal-università l-antika fejn Zammit innifsu kien rettur, u ħadhom lejn l-università l-ġdida sabiex jesponihom aħjar. Fost dawn il-kwadri, kien hemm pittura ta’ Temi Zammit, li Ellul-Micallef dendel bi prominenza fl-uffiċċju tiegħu. B’hekk, għalkemm huwa ma kellux il-privileġġ li jiltaqa’ ma’ Temi Zammit innifsu, madanakollu jista’ jgħid li għex għal għaxar snin miegħu.

Intant, matul l-erbgħa snin li l-awtur ħa biex kiteb din il-bijografija, huwa rriċerka b’mod dettaljat lil Temi Zammit billi pprova jsegwi l-għażliet li dan għamel f’ħajtu, filwaqt li ttanta jifhem ir-raġunijiet wara dawn id-deċiżjonijiet li bosta drabi mexxewh tant il-quddiem. Fatt interessanti huwa illi madwar tletin sena ilu Ellul-Micallef irnexxielu jintervista lil iben Temi Zammit, il-Kaptan Charles Zammit, filwaqt li dan l-aħħar in-neputi ta’ Zammit, Temi, għaddielu wkoll xi kitbiet ta’ nannuh. Fost dawn il-kitbiet, huwa sab notamenti li Zammit kien iħobb iħalli dwar xi kotba li jkun qara u allura b’hekk, l-awtur seta’ jifhem aħjar x’kien jinteressa lil dan l-individwu. Iżda mhux biss! Infatti l-awtur fittex il-kotba li għalihom irrefera Zammit sabiex jinnota wkoll dak li huwa kien għażel li jħalli barra; liema deċiżjonijiet jitfgħu dawl ieħor sinifikanti fuq dan il-personaġġ.

Jintqal li l-bniedem huwa essenzjalment prodott ta’ żmienu u għalhekk l-awtur, biex jifhem aħjar lil Temi Zammit, irriċerka wkoll fl-iċken dettall il-kuntest li dan għex fih. Għaldaqstant, din il-bijografija tinkludi wkoll introduzzjoni twila mhux ħażin li tiddeskrivi s-sitwazzjonijiet soċjali, kulturali, politiċi, ekonomiċi u reliġjużi li ċertament kellhom influwenza qawwija fuq Zammit. B’hekk il-qarrej apparti li jista’ jifli mill-qrib il-ħajja ta’ dan l-individwu, li tkopri ż-żmien bejn l-1864 u l-1935, għandu wkoll materjal informattiv dwar il-qagħda tal-gżejjer tagħna fi żmien meta dawn kienu meqjusa bħala bażi navali Brittanika importanti ħafna.

Huwa impossibbli li nagħmlilkhom taqsira ta’ din il-bijografija mdaqqsa u għalhekk, f’dan l-artiklu ser ninkludi xi tagħrif bażiku li qrajt minnha sabiex nintroduċikhom ma’ dan il-personaġġ tant kbir. Temi Zammit twieled fit-30 ta’ Settembru 1864. Huwa kellu erbgħa aħwa: tnejn bniet u tnejn subien. L-iżgħar wieħed minn ħutu, Manwel, miet fl-età ta’ 24 sena minħabba attakk tal-appendiċite u din kienet traġedja kbira f’ħajjet Temi, l-aktar meta apparentement huwa daħħalha f’rasu li hu kien il-ħtija wara l-mewt ta’ ħuħ. Dan minħabba li meta Manwel ħass l-uġiegħ, Temi, li diġà kien tabib, tah il-morfina biex itaffilu l-uġiegħ, u b’hekk l-infezzjoni tal-appendiċite nħbiet sakemm żviluppat f’peritonitis li eventwalment ħasditlu ħajtu. Probabbilment kien għalhekk li Zammit ipprefera li jaqbad karriera fil-laboratorji u mhux li jikkura l-pazjenti. Kienet ħasra li Zammit għadda minn din it-tbatija ta’ ħtija daqstant kiefra f’ħajtu għax fir-realtà, f’dak iż-żmien it-tobba ftit li xejn kienu jafu dwar din il-marda. Infatti tabib prominenti fil-qasam tal-appendiċite li kien magħruf li salva ħajjet ir-Re Dwardu VII, ġarrab it-telfa ta’ bintu bl-istess marda meta din ma ġietx operata fil-ħin u anki hi żviluppat peritonitis u mietet.

Min-naħa l-oħra, kien proprju x-xogħol siewi li hu kien jagħmel fil-laboratorju li wassal biex wara ħafna riċerka, testijiet u analiżi, Temi Zammit irnexxielu jiskopri kif kienet qed tiġi trażmessa fil-bniedem il-marda tad-deni rqiq. Fatt kurjuż huwa illi għall-ewwel, l-istudjużi kienu jaħsbu li d-deni rqiq kien qed jiġi kkawżat minn gidma ta’ xi insett partikolari, u għaldaqstant kienu qed isiru diversi esperimenti fuq għadd ta’ xadini sabiex jippruvaw jistudjaw aħjar din il-marda bit-tama li jsibu rimedju għaliha. Iżda ġie żmien meta kien hemm skarsezza ta’ dawn l-annimali u sadanittant, Zammit iddeċieda li jkompli jesperimenta fuq il-mogħoż. Ix-xorti kienet daħkitlu hekk kif is-sigriet ta’ din il-marda kien moħbi proprju fil-mikrobu li kien qed iġorr il-ħalib tal-mogħoż. Infatti dan kien perjodu meta fit-triqat Maltin, wieħed kien għadu jara diversi merħliet iterrqu ‘l hemm u ‘l hawn, saħansitra fl-inħawi tal-belt kapitali. In-nies kienu jwaqqfu lis-sid tal-mogħoż u dan kien jaħlibilhom mogħża u jbiegħilhom bieqja ħalib sabiex jixorbuh sħun hekk kif għadu ħiereġ minn sider l-annimal. Numru ta’ ritratti ta’ kartolini li jidhru f’din il-bijografija jikkonfermaw illi dan il-prodott tant kien meqjus bnin illi pajjiżna kien qed jiġi irriklamat għalih anki mal-barranin. Madankollu l-iskoperta ta’ Zammit li dan il-ħalib kien il-kaġun tad-deni rqiq bidel din is-sitwazzjoni mill-lejl għan-nhar. Infatti, din il-bijografija ddaħħal lill-qarrejja fl-ispirtu tal-kwistjonijiet kollha li qamu hekk kif kien hemm min ħa l-prekawzjonijiet li kienu qed jiġu mwissija mill-awtoritajiet, fosthom biex jitgħalla l-ħalib, mentri oħrajn baqgħu jinsistu li l-ħalib ma kienx il-kawża u b’hekk baqgħu jixorbuh mill-mogħża kif kienu qed jagħmlu qabel.

Mitlub jgħidli x’ħalla fih dan l-istudju li qarrbu tant lejn il-ħajja ta’ dan il-personaġġ, il-Prof. Ellul Micallef stqarr: “Ammirazzjoni kbira lejn dak li rnexxielu jagħmel Temi Zammit fi żmien relattivament qasir, b’mezzi li kienu relattivament limitati.”

Kritiku: Prof. Anthony Bonanno

Sabiex nevalwa l-aspetti arkeoloġiċi li ġew diskussi f’din il-bijografija, tkellimt mal-Prof. Anthony Bonanno. Huwa kellu kliem ta’ tifħir lejn dan ix-xogħol, tant li qabblu ma’ enċiklopedija fejn wieħed jista’ jgħid li m’hemmx persuna waħda li b’xi mod, anke remotament, messet ma’ Malta, f’dan il-każ b’interess fil-qasam arkeoloġiku, li ma tissemmhiex u li ma tingħatalhiex informazzjoni bijografika, bħas-sena tat-twelid u dik tal-mewt, il-professjoni tagħha u jekk hi, jew xi ħadd li jiġi minnha, kellha konnessjoni ma’ Malta f’xi qasam ieħor. Infatti, Bonanno insista li mill-lum il-quddiem, kull riċerkatur li jagħmel xi tiftix fuq xi persuna li jissuspetta li kellha x’taqsam ma’ Malta, speċjalment fil-perjodu li jkopri is-seklu 19 u l-ewwel nofs tas-seklu 20, m’għandux jonqos li jikkonsulta dan ix-xogħol ta’ referenza indispensabbli, hekk kif dan il-għan l-awtur qiegħed għad-dispożizzjoni tal-qarrej indiċi ta’ madwar elf isem.

Temi Zammit ma kienx biss studjuż u akkademiku, iżda impenja ruħu bis-sħiħ ħalli joħloq fil-poplu Malti l-għarfien u l-kuxjenza dwar il-wirt arkeoloġiku tiegħu u ħadem biex jitwaqqfu l-istrutturi leġislattivi u mużeali biex dan seta’ jseħħ. Flimkien ma’ Manwel Magri, kollegi oħrajn u uffiċjali tal-gvern, Zammit ra li tgħaddi liġi biex tħares il-wirt arkeoloġiku tal-pajjiż mill-qerda, sikwit vandaluża, li kienet qed tiġri quddiem għajnejn kulħadd. Il-kontribut ta’ Zammit biex jitwaqqaf għall-ewwel darba u jkompli jissaħħaħ il-Mużew Nazzjonali, li tiegħu kien direttur għal kważi 30 sena, kien rikonoxxut minn ħafna personalitajiet ta’ kalibru u studjużi f’dan il-qasam.

Bħala kuratur tas-sezzjoni tal-arkeoloġija, Temi Zammit kien responsabbli minn diversi siti: l-iktar oqbra mħaffrin fil-blat taħt l-art li kienu jinkixfu sikwit, iżda wkoll ta’ skavi fuq siti preistoriċi, bħat-tkomplija tal-iskav tal-Ipoġew ta’ Ħal Saflieni wara l-mewt ħesrem ta’ Manwel Magri fl-1907. Madanakollu l-”monument” (kif sejjaħlu Zammit stess) l-iktar importanti fil-karriera arkeoloġika tiegħu kien il-kumpless ta’ tempji megalitiċi ta’ Ħal Tarxien. Ta’ min ifakkar li kien hawn li Temi Zammit seta’ għall-ewwel darba jiddistingwi żewġ perjodi differenti tal-preistorja Maltija: in-Neolitiku mwaħħar u dak ta’ Żmien il-Bronż, li nkixef għall-ewwel darba f’għamla ta’ saff fond mimli rmied u reċipjenti tal-fuħħar, b’għadam uman maħruq ġo fihom, iddepożitati fuq xulxin u maġenb xulxin. Kien f’dan it-tempji li nstab ukoll, għall-ewwel darba, il-metal f’saff preistoriku.

Zammit jidher li kellu l-ikbar diżappunt tiegħu fil-qasam taż-żminijiet klassiċi u post-klassiċi, jiġifieri meta firex l-interess tiegħu fuq siti Rumani, l-iktar dak fuq in-naħa tat-tramuntana tad-Domus Romana, fejn ma sabx dak li kien qed jistenna, jiġifieri, fi kliemu, “pavimenti iddekorati b’mużajċi sbieħ, frammenti ta’ iskrizzjonijiet, statwi u dekorazzjonijiet arkitettoniċi”, bħal ma kien sab Antonio Annetto Caruana fl-1881. Ma rrealizzax kemm kien importanti ċ-ċimiterju Għarbi li skava fid-depożiti ta’ fuq il-fdalijiet Rumani: sit li sa llum, jikkostitwixxi wieħed mill-iktar fdalijiet rari u importanti ta’ dan it-tip ta’ monument arkeoloġiku ta’ żmien l-Għarab fil-Mediterran.

Il-Prof. Bonanno temm l-analiżi tiegħu ta’ din il-bijografija billi qal illi “Sal-bieraħ kien hemm vojt kbir, ikrah u ingrat, fl-istorjografija Maltija. Illum dak il-vojt nistgħu inqisuh mimli.”

Kritiku: Prof. Oliver Friggieri

Rigward il-qasam tal-letteratura Maltija li ġie inkluż f’din il-bijografija, tkellimt mal-Prof. Oliver Friggieri, li għoġbu jintroduċini wkoll man-novelli ħelwin li kiteb dan il-personaġġ u li dwarhom kiteb l-awtur.

Skont Friggieri, l-awtur wera li l-figura ta’ Temi Zammit kienet essenzjalment filantropika, fejn huwa ried jagħmel il-ġid lill-poplu Malti li ma kien jaf xejn dwar ċerti oqsma. Il-personalità mħallta ta’ Zammit, arkeologu, riċerkatur, mediku u awtur letterarju, tidher daqs li kieku tinqasam fi tliet fergħat maqtugħin minn xulxin. Imma ħarsa mill-qrib lejn dawn l-aspetti differenti tiegħu turi li dawn huma biss xejriet differenti ta’ identità waħda. Infatti Zammit kien wieħed li jemmen fil-qawwa tal-kelma, kemm meta din hi xjentifika, kemm meta hi istruttiva u anki meta hi letterarja.

Kif naraw f’din il-bijografija, Zammit kellu rispett qawwi lejn il-lingwa Maltija, f’perjodu meta din ma tantx kienet tingħata importanza. Infatti kien hu l-ewwel professur li bħala rettur tal-università beda juża l-lingwa Maltija u flimkien ma’ Pietru Pawl Saydon, kien kapaċi joħloq ambjent favur il-Malti fl-università, akkost li f’dak iż-żmien lanqas biss kien jeżisti dipartiment tal-Malti. Kien perjodu meta l-lingwa Maltija ma kellhiex dinjità bħalma ma kellhomx dinjità t-templji neolitiċi lokali. Allura nistgħu ngħidu li kien hu li skopra l-ġebla li kienet ser titbaqqan u tinqered, bħal fil-każ tat-tempji ta’ Ħal-Tarxien, u kien hu wkoll li skopra l-kelma u l-lingwa Maltija li kienu għoddhom inqerdu taħt il-preżenza tal-lingwi barranin.

Zammit kien bniedem li f’xogħlu kien qed ifittex l-għeruq ta’ pajjiżna sabiex jagħraf u jikkonferma jekk dawn il-gżejjer kellhomx identità tagħhom, inkella kienux biss blat f’nofs ta’ baħar. B’dan il-għan huwa beda jiġbor il-kliem antik Malti, it-termini tekniċi tal-għodod Maltin u d-drawwiet tradizzjonali tal-poplu tagħna sabiex aktar tard, huwa fassal bihom rakkonti interessanti permezz tal-osservazzjoni tal-ħajja tan-nies tat-triq. B’hekk Zammit wera li pajjiżna kien nazzjon, filwaqt li kkonferma li l-wirt kulturali tagħna kien jinsab fit-toroq, fl-għelieqi u fl-irħula.

Friggieri għalaq din l-analiżi billi stqarr, “Għalija, dawn il-volumi monumentali, mimlija bi kwantità ta’ annotamenti dwar Temi Zammit, huma rivelazzjoni kompleta ta’ bniedem illi kulħadd isemmih imma li ftit li xejn nafu dwaru u probabbilment hija din ir-raġuni għala dan l-individwu għadu mhux rispettat biżżejjed. Issa dan il-personaġġ kbir Malti qed jiġi rikonoxxut u nittama li dan ser jispira lil ħafna oħrajn sabiex inkomplu nitkellmu dwaru.”

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela ĠABRIET IT-TIFKIRIET (18 il-parti) fit-Torċa tat-2 ta’ Marzu 2014)

Share on Facebook

2014.03.02 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
GĦAJNEJN TA’ SEQER

Din il-ġimgħa ġiet f’idejja kopja ta’ kuntratt antik tas-seklu sittax b’dik il-kitba tipika, mirquma u kollha nokkli sbieħ. Minn moħħi għadda l-ħsieb jekk dak in-nutar qattx basar li aktar minn ħames mitt sena wara, xi ħadd kien ser ikun qed jaqra l-kitba tiegħu! B’kuntrast għal dan, ħarsti waqgħet fuq il-ktieb Irrid Ngħix ta’ Annabelle Vassallo, fejn din id-darba l-awtriċi kienet taf sewwa x’inhi tagħmel meta ddeċidiet li tiktbu. Lil Annabelle segwejtha ħafna fl-aħħar xhur ta’ ħajjitha u akkost li ma kontx nafha u li qatt ma ltqajt magħha, ammirajtha u ħabbejtha u b’qalbi kollha tlabt ’l Alla biex jagħtiha ċans ieħor. Imma ma kellux ikun, ħsibt jien hekk kif qalbi nqasmet mal-aħbar tal-mewt tagħha. B’danakollu minflok Annabelle ntesiet, isimha xtered fuq fomm kulħadd u l-paġna tal-Facebook tagħha, minflok intfiet, xegħlet iżjed bi kwantità kbira ta’ messaġġi. Kienet għalhekk sorpriża oħra meta f’dal-ġranet skoprejt li dal-ktieb kellu sehem kbir fih ħabib antik tiegħi…

Karl Coleiro, counsellor u qarrej tal-provi, intgħażel bħala l-editur ta’ dan il-ktieb.

“Ġeneralment xogħli jikkonsisti fil-qari tal-provi. Madanakollu meta Annabelle avviċinat lill-Klabb Kotba Maltin u wriethom bix-xewqa li tikteb dan il-ktieb, id-direttur, is-Sur Joseph Mizzi, ħatarni bħala l-editur tiegħu u ħallieh kompletament f’idejja. Dan kien ifisser li kelli aktar libertà kif naħdem u flimkien ma’ Annabelle fassalna kif kellu jsir ix-xogħol. Proprju minħabba li Annabelle kienet marida, konna konxji li ż-żmien kien kontra tagħna u għaldaqstant il-ktieb kellu jitlesta fl-iqsar żmien possibbli. Annabelle ntefgħet għax-xogħol u f’temp ta’ sitt ġimgħat kienet lesta. Wara kien imiss il-parti tiegħi fejn ħdimt lejl u nhar biex apparti li nagħmel xi korrezzjonijiet tas-soltu, nara wkoll li l-messaġġ tagħha jasal lill-poplu bl-aktar mod ċar u sempliċi. Ċertament Irrid Ngħix kien ktieb rekord f’Malta fejn f’temp ta’ xahrejn biss, dan inkiteb, ġie kkoreġut, ġie impaġnat, ġie stampat, saret il-qoxra tiegħu, u ġie mniedi. Daqstant ieħor mar tajjeb fil-bejgħ tiegħu hekk kif fl-ewwel ħarġa nbiegħu l-kotba kollha, li kienu jammontaw għal sittax il-elf!”

Bla dubju ta’ xejn il-konoxxenza t’Annabelle ħalliet l-effetti tagħha fuq Karl. Fosthom huwa fehem aktar l-importanza ta’ kitbiet bħal dawn, kemm bijografiċi u kif ukoll awtobijografiċi.

“Kien hemm ħafna messaġġi minsuġa f’dak il-ktieb imma forsi l-aktar li spikka kien dak li wieħed għandu jgħix it-tbatija b’ċerta integrità. Bosta nies forsi jirreaġixxu bi dwejjaq, b’rabja jew bi qtigħ il-qalb meta jsibu ruħhom fit-tbatija jew maħkuma minn mard kroniku. Min-naħa tagħha, Annabelle, akkost li forsi fil-qiegħ ta’ qalbha kellha taċċetta r-realtà tagħha trid u ma tridx, riedet xorta waħda twassal messaġġ ta’ kuraġġ lil ħafna nies. Fil-fatt nista’ ngħid li kienet mara ferħana minkejja t-tbatijiet kollha li kienet għaddejja minnhom.

Il-ġrajja wara dan il-ktieb urietni biċ-ċar kemm huma siewja kotba bħal dawn fejn wieħed iwassal messaġġi ta’ inkoraġġiment lill-qarrejja. Nixtieq li nara aktar bijografiji u awtobijografiji ta’ nies magħrufa Maltin u Għawdxin. Indubbjament fil-ħajja kulħadd ikollu t-tlajja’ u l-inżul tiegħu imma dawk l-individwi li jirnexxilhom iqumu fuq saqajhom u saħansitra jilħqu livelli għolja u jakkwistaw suċċess, permezz tal-istejjer tagħhom jafu jispiraw lil nies oħra biex anki huma jilħqu l-ogħla potenzjal li jifilħu.”

Karl newwilli xi kotba awtobijografiċi u bijografiċi ta’ kittieba magħrufa bħal Fjuri li Ma Jinxfux ta’ Oliver Friggieri, Pawlu Boffa ta’ Desmond Zammit Marmarà u It-Tifel tan-Nanna ta’ Ġorġ Peresso. Sinċerament ma kontx nobsor li kittieba ta’ dan il-livell jużaw il-qarrej tal-provi…

“Nistqarr miegħek illi iktar nistenna li xi ħadd li ma jafx ħafna skola u li ddeċieda li jikteb ktieb, li jippretendi li l-Malti tiegħu huwa tajjeb tant li m’għandux bżonn qarrej tal-provi milli kittieba bħal dawn.”

Kif konna fid-diskors tqanqlitli l-kurżità dwar il-għala Karl għażel din il-linja ta’ xogħol…

“Bdejt b’kumbinazzjoni. Fl-1991 jien iggradwajt fl-Għarbi u fil-Malti u bdejt naħdem bħala għalliem fl-iskola Maria Goretti f’Ħal Tarxien. Darba minnhom, il-ħabib tiegħi Michael Ghigo, staqsieni jekk kontx interessat li nikkoreġi xi kitba ta’ Charles Farrugia dwar il-każin tal-banda tal-Ġilju tal-Imqabba. Aċċettajt u sieħbi kien iġibli xi karti u kont nikkoreġihom. Għal xi raġuni ma rrealizzajtx li kont qed nikkoreġi ktieb u hekk kif finalment rajt il-ktieb lest f’idi, tant ħassejt sodisfazzjon li dak il-ħin stess iddeċidejt li dik kellha tkun il-linja tiegħi. Illum l-awtur tal-ktieb Tal-Ġilju: Il-Banda u s-Soċjetà fl-Imqabba huwa l-arkivista nazzjonali tagħna li jaħdem f’Santu Spirtu, ir-Rabat.

Issa fl-istess skola inzerta li kien jaħdem ukoll l-awtur prolifiku Charles Casha li jien għandi ammirazzjoni kbira lejh, għax minbarra li kiteb numru kbir ta’ kotba, għen ħafna biex il-letteratura tat-tfal tikber u tiżviluppa. Ittantajt xortija miegħu, għedtlu li xtaqt nagħmel ix-xogħol bħala qarrej tal-provi u hu laqqagħni mad-direttur ġenerali tal-Klabb Kotba Maltin, is-Sur Pawlu Mizzi. Niftakar li kien fl-1996 meta s-Sur Mizzi tani l-ewwel biċċa xogħol biex naħdem fuqha u minn hemm bdejt bil-mod il-mod.”

Imma x-xogħol tal-qari tal-provi proprjament fiex jikkonsisti?

“Il-qari tal-provi jfisser il-korrezzjoni tat-testi fejn xi ħadd jikteb xi ħaġa u din tiġi korretta biex toħroġ bla żbalji. Xogħli jinkludi l-korrezzjoni ta’ ċerti żbalji bħal ngħidu aħna dawk tipografiċi fejn pereżempju xi ħadd ikun qaleb l-ittri bil-kontra meta kien qed jittajpja, żbalji grammatikali fejn jidħlu r-regoli tal-grammatika, jew żbalji ortografiċi li jinvolvi l-mod kif wieħed jispelli l-kliem.

Inkun irrid nara wkoll illi l-kitba tkun konformi mad-Deċiżjonijiet Numru 1, li ħarġu mill-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti, fejn hemm stabbilit kif iridu jinkitbu numru ta’ kliem. Infatti għal dawn l-aħħar tliet snin il-poplu kien qed jingħata ċ-ċans biex jidra juża dawn it-tibdiliet u minn Lulju li ġej, kulħadd ser ikun mistenni li jkun konformi. Iżda nixtieq ngħid li b’mod ġenerali mhux kulħadd ħa pjaċir b’dawn il-bidliet u allura għandi dubji kemm l-iskop li titħaffef il-lingwa ntlaħaqx jew le. Aħna naturalment bħala qarrejja tal-provi rridu nobdu u nsegwu dawn it-tibdiliet.”

X’ħiliet għandu bżonn qarrej tal-provi?

“Prattikament li jkollu għajnejn ta’ seqer għax il-kapaċità qiegħda f’kemm wieħed jirnexxilu jaqbad żbalji. Jeħtieġ ukoll paċenzja kbira u ambjent adattat fejn jaħdem b’dawl tajjeb u li jkun għall-kwiet. Personalment ma naħdimx mingħajr il-pinna partikolari tiegħi għax jien irrid inkun komdu ħafna meta naħdem u allura nippreferi nuża pinen apposta.”

Fejn tista’ titħarreġ f’dan il-qasam?

“Il-kors tal-qari tal-provi beda fl-2006 fl-Università ta’ Malta u baqa’ jsir kull sena. Huwa miftuħ għal kulħadd, ċertament mhux biss għal dawk li wara jixtiequ jsiru qarrejja tal-provi. Infatti l-kors mhuwiex biss wieħed formali fejn wieħed jitgħallem ir-regoli tal-kitba. Il-kors jikkonsisti wkoll f’informazzjoni dwar, ngħidu aħna, l-istorja tal-alfabett Malti jew l-ewwel iskrizzjonijiet bil-Malti. Nistgħu ngħidu illi minn mindu dħalna fl-Unjoni Ewropea, il-Malti ħa spinta ’l quddiem u reġa’ tela’ żewġ tarġiet oħra. Inħolqu anki bosta opportunitajiet ta’ xogħol f’dak li għandu x’jaqsam mal-lingwa Maltija, anki f’pajjiżi barranin.

Meta bdejt jien, lura fis-snin, dan il-kors ma kienx disponibbli. Imma b’xorti tajba dejjem kelli għalliema tajbin ħafna fil-Malti bħal Dun Karm Zammit li kiteb anki xi kotba fuq il-grammatika Maltija u lil Ġorġ Mallia li llum huwa l-President tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ktieb. Apparti minn hekk insib li l-għarfien tiegħi fil-lingwa Għarbija jservi bħala gwida importanti ferm meta niġi biex nifhem minn fejn oriġina l-kliem użat fil-lingwa. Biex infiehmek aħjar, nista’ nsemmilek il-kwistjoni tal-i etimoloġika li hija l-i li tintiret mill-ilsien oriġinali tagħha: jiġifieri f’każ ta’ kelma ġejja mit-Taljan bħal mara importanti – dik l-i trid tibqa’ hemm. Mentri jekk il-kelma hi semitika eż. bħal f’mara irqiqa – l-i trid taqa’.”

Kif jitwettaq il-metodu tal-qari tal-provi?

“Kollox jibda b’idea li tinbet fil-moħħ tal-awtur. Issa hemm min idum imaħħaħ fuq idea s-snin u hemm oħrajn li jaqbdu u jintefgħu għall-kitba tagħha u jlestu malajr. Imbagħad l-awtur għandu żewġ għażliet: jew li jippubblika l-ktieb għal rasu u jmur għand stampatur u jibqa’ għaddej, inkella li juża dar editriċi. L-awturi stabbiliti ġeneralment jagħżlu din tal-aħħar minħabba bosta raġunijiet, imma l-aktar peress li huma konxji li llum hawn ħafna xogħol li jsir b’mod professjonali fis-suq tal-kotba u għalhekk ma jaqbillekx li toħroġ bi prodott inferjuri. F’dan il-każ, l-awtur jippreżenta l-manuskritt lid-direttur tad-dar editriċi u dan jiddeċiedi jarahx hu jew jgħaddihx lil ħaddieħor biex jikkunsidra jekk il-ktieb hux ta’ livell għoli biżżejjed u jekk hux finanzjarjament vijabbli. Wara dan, il-manuskritt jgħaddi għand qarrej tal-provi, għalkemm ġieli jilħaq jiġi impaġnat qabel. Illum ix-xogħol tħaffef ħafna permezz tal-użu tal-kompjuter u l-internet u għalhekk wara li jgħaddi minn dawn il-korrezzjonijiet, il-manuskritt ikun lest għall-pubblikazzjoni. Meta l-ktieb ikun maħsub għat-tfal, indumu xi ftit iżjed peress li jkun hemm ħafna illustrazzjonijiet.

Kif qegħdin f’dan, nixtieq niċċaralek li jiena ma nagħmilx prova waħda biss tal-qari. Ġieli ktieb narah erba’ darbiet! Ovvjament jiena dejjem marbut li nibqa’ leali lejn dak li jkun inkiteb u li nirreferi għall-awtur f’każ ta’ bżonn, biex nifhem sewwa l-messaġġ li dan xtaq joħroġ. Nagħmel kemm xogħol għal rasi u kemm għad-dar editriċi tal-Klabb Kotba Maltin. Id-djar tal-pubblikazzjoni wkoll għandhom ir-regoli tagħhom u għalhekk ikun meħtieġ li l-qarrej tal-provi jsegwi wkoll ir-regoli ta’ dik id-dar editriċi li jaħdem magħha.

Ħafna drabi meta nikkoreġi l-ewwel prova ma nagħtix kas wisq tal-kontenut imma niffoka iktar fuq l-ortografija bit-tir li nnaqqas kemm niflaħ mill-iżbalji li jkun hemm. Imbagħad fit-tieni prova ndur għall-iżbalji li jkunu jinsabu fil-kontenut bħal ngħidu aħna tibdil inkorrett ta’ ismijiet waqt djalogar. Ma’ dawk l-awturi li għandi kunfidenza magħhom, ġieli nagħmel anki xi suġġerimenti biex isiru xi tibdiliet fit-tiswira tal-istorja. Ġieli jiġu każi fejn ktieb eċċellenti jkollu l-aħħar kapitlu li jdarrsek, li tkun ħasra, u allura jiena nagħmel ir-rakkomandazzjonijiet tiegħi. Naturalment l-aħħar kelma tkun tal-awtur innifsu dwar xi jrid jagħmel mill-ktieb tiegħu.”

L-għan primarju tiegħek f’dax-xogħol x’inhu?

“F’dan il-qasam jiena ddeċidejt li ma nikkoreġix dokumenti imma li niffoka fuq testi letterarji bħall-ġeneri ta’ rumanzi, novelli, poeżiji, jew worksheets ta’ għalliema li minn fuqhom ikunu jridu jinħarġu xi kotba għat-tfal.

L-għan tiegħi jibqa’ dejjem li jkun hemm l-inqas numru ta’ żbalji fil-ktieb li nkun qed naħdem fuqu sabiex dan joħroġ bl-aktar mod professjonali u b’hekk ngħollu l-livell tal-kitba bil-Malti. Wara kollox, jekk jinħareġ ktieb bl-iżbalji, jiena jidhirli li jkun tilef nofs il-mertu u nofs il-preġju tiegħu.”

Personalment ma nistax nimmaġinani naqra l-istess ktieb darba wara l-oħra biex infittex għall-iżbalji, għalkemm l-iżbalji jdejquni mhux ftit. Madanakollu Karl jidher affaxxinat għall-aħħar minn dan ix-xogħol tiegħu. Infatti meta staqsejtu jekk iħossx li hu juża għajnejn imparzjali waqt li jkun qed jikkoreġi, mir-risposta tiegħu ntbaħt li l-kotba li jaħdem fuqhom bħal isiru xi ftit ‘tiegħu’ wkoll. Bi kburija wrieni kif ħafna mill-kopji tal-kotba li ħadem fuqhom huwa jżommhom biswitu ġewwa armarju fl-istudju tiegħu. Kultant ġewwa xi ktieb għal qalbu jpoġġi wkoll xi kopja ta’ xi artiklu li jkun inkiteb dwaru …

“Ara, dan artiklu li nkiteb dwar il-ktieb Alte Vestiga ta’ Anton Sammut. Dan l-awtur huwa partikolari ħafna għalija għax inħoss li skoprejtu jien. Kien jaħdem id-Dockyard bħala skrivan u darba minnhom ġie bil-manuskritt ta’ dan il-ktieb. Meta qrajtu ġġennint għax dan l-awtur ħadd qatt ma kien sema’ bih. Anton huwa midħla ħafna tal-filosofija u għalhekk f’kitbietu ssib sensiela ta’ trattati filosofiċi. Il-ktieb mill-ewwel intlaqa’ tajjeb ħafna u llum nista’ ngħid li jien u Anton sirna ħbieb.

Inħossni kburi meta xi awtur ta’ kalibru jġibli l-ktieb tiegħu għall-qari tal-provi. Iżda napprezza ħafna wkoll meta jkolli l-opportunità li niskopri xi awtur ġdid u nkun jien li nressqu lejn dar editriċi. Pereżempju dan l-aħħar, il-ħabib tiegħi Renè Cilia, li ftit ilu sar qassis, għaddieli manuskritt u meta qrajtu għedtlu “Dan bomba!” Mill-ewwel intbaħt li kellu pinna tajba ferm u għalkemm għadu żgħir jipprometti ħafna. Ħadt gost ħafna meta f’Diċembru li għadda x-xogħol tiegħu ġie ppubblikat taħt it-titlu: Is-Saltna tal-Ħamsin.”

Staqsejt lil Karl jekk jitħajjarx jikteb xi ħaġa hu…

“Le għax dik mhix il-linja tiegħi. Infatti nammira ħafna t-talenti tal-awturi li kapaċi joħorġu b’dawk l-ideat oriġinali u għaldaqstant għandi rispett kbir lejn ix-xogħol tagħhom.”

Dwar il-kotba Karl xtaq iwassal messaġġ.

“Kull sena f’Malta jiġu ppubblikati madwar 500 ktieb ġdid, jiġifieri aktar minn wieħed kuljum. U allura min jgħid li m’hawnx kotba, ma jafx x’hawn fis-suq. Minn dawn, numru sabiħ ikunu kotba tat-tfal li ċertament huma maħsuba biex jiġbduhom aktar lejn il-qari. Min ikollu diffikultà li jsib il-kotba li jixtieq fil-ħwienet, illum jista’ jinqeda permezz ta’ diversi websajts.”

Xtaqt nagħlaq billi nistaqsih x’sodisfazzjon jagħtih dax-xogħol…

“Inħobb inqabbel il-qari tal-provi ta’ ktieb daqslikieku wieħed ħadem skultura sabiħa u mbagħad ġabha għandi biex norqomha.”

Sakemm konna qed nitkellmu bdejt niġbidlu xi ritratti ħalli ninkludihom ma’ dan l-artiklu u, oħroġ il-għaġeb, għalkemm dam biss ftit minuti jippużali wara l-iskrivanija, sibt li kien diġà ntefa’ jikkoreġi manuskritt ġdid li kellu quddiemu!

“Ma tridx taħli ħin mhux hekk?” qalli bid-daħka. “Isma’ issa dan l-artiklu qabel joħroġ irrid nikkoreġih taf li ma jmurx joħroġ bl-iżbalji!”

Tgħid? Għedtlu jien.

U hu weġibni fil-pront, “Mhux ovvja!”

(Nota: Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tas-6 ta’ Marzu 2011)

Share on Facebook

2011.03.06 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
MILL-MOSTIN GĦALL-MALTIN

Żort il-post għall-ewwel darba għax kien stedinni ħabib tiegħi biex immur nara l-wirja li kien qed itella’ fir-Razzett tal-Markiż il-Mosta. F’post b’isem bħal dak minn kollox kont nippretendi, minbarra dak li sibt…. Ir-Razzett tal-Markiż mhux ħlief ġawhra moħbija qalb il-bini modern tal-Mosta li permezz tan-nies li huma responsabbli minnu, joffri rokna ta’ trankwillità u kenn mill-ħajja mgħaġġla ta’ llum.

Bħal b’kalamita misterjuża r-Razzett tal-Markiż reġa’ ġibidni lejh mill-ġdid, din id-darba biex nintervista lill-President tal-Għaqda Filantropika Talent Mosti, is-Sur Joe Bartolo. Xtaqt inkun naf l-istorja ta’ dan ir-razzett u l-iskop tal-eżistenza tiegħu u ta’ din l-Għaqda. Matul l-intervista tiegħi skoprejt illi wara kollox l-istorja u l-għomor ta’ dan il-post umli imma sbejjaħ kienu minsuġa għalenija mal-istorja u l-ħajja ta’ diversi bnedmin oħra li b’imħabba u b’għożża dejjem ħadmu għal dak li emmnu fih….

“Kulħadd hekk jiġrilu! Hawn xi ħaġa speċjali f’dan il-post,” tbissem Joe Bartolo il-President tal-Għaqda Filantropika Talent Mosti hekk kif tarraftlu l-iskop tiegħi. “Madwar ħmistax ilu kien hawn il-Professur Guido Demarco. Qalli li ma setax idum ħafna… mhux aktar min-nofs siegħa. Spiċċa għamel sagħtejn sħaħ hawnhekk. L-istess ġralu l-Prim Ministru Dr Lawrence Gonzi u daqshekk ieħor il-Kap ta’ l-Oppożizzjoni Dr Joseph Muscat minkejja l-bosta mpenji li kellhom.”

Imma x’inhu s-sigriet ta’ dan il-post?

Il-post għandu r-romantiċiżmu tiegħu imma s-sigriet veru huwa n-nies li ssib jilqgħuk ġo fih. Hawnhekk il-bieb dejjem miftuħ għal kulħadd. Għalkemm l-għaqda tagħna għandha l-isem Għaqda Filantropika Talent Mosti, aħna ma nilqgħux biss lin-nies tal-Mosta imma anki lill-bqija tal-Maltin u saħansitra lill-barranin li jiġu jżuruna u jtellgħu l-wirjiet tagħhom hawn.

Minn fejn ġie l-isem tal-Għaqda u xi tfisser l-arma tagħkom?

L-isem ta’ din l-Għaqda inħoloq peress li aħna twelidna fl-Oratorju tal-Qalb ta’ Ġesù fil-Mosta. Imma wara ftit taż-żmien hemmhekk ma tantx baqgħu jarawna ħelwin għax kienu jaħsbu illi aħna aktar kien moħħna fid-drama u l-palk milli fir-reliġjon. Għalhekk konna bdejna niltaqgħu fil-garaxx ta’ wieħed minna – Andrew Borda. L-iskop tagħna dejjem kien li nrawwmu t-talent. Illum kulħadd jaċċettah l-isem – mill-Mostin għall-Maltin. Tant hu hekk illi mit-300 membru li għadna, aktar minn 200 minnhom ġejjin minn naħat oħra ta’ Malta.

L-arma tal-Għaqda Talent Mosti għamilha Joe Galea. Din tinkorpora fiha l-elementi kollha tal-kultura: il-pittura, il-mużika, il-poeżija u d-drama.

Kif bdejtu taħdmu minn dan il-post?

Oriġinarjament jiena kont l-ewwel wieħed li ħlomt bir-Razzett tal-Markiż bħala ċentru kulturali. Ħadd aktar ma kien jaf bih. Kien magħruf biss b’ismu – bħala r-Razzett tal-Markiż għax sidu kien il-Markiż Mallia Tabone. Meta l-Markiż miet, dal-post waqa’ f’idejn il-gvern. Ir-razzett għamel żmien twil mitluq u abbandunat sakemm darba ġie deċiż li ssir skola minfloku u fuq l-artijiet tiegħu tal-madwar. Qatt ma kont tarraft xejn lil ħadd bi ħsibijieti. Imma meta rajthom ser iwaqqgħuh jiena u xi wħud minn sħabi morna nkellmu lill-Ministru tal-Edukazzjoni s-Sur Daniel Micallef. Dak iż-żmien kienu għadhom ma jeżistux ir-regoli tal-konservazzjoni tal-bini antik, kif hawn illum. Il-gafef kienu diġà lesti quddiem ir-razzett biex jibdew iħottuh għax ma kienx qed iżomm mal-linja tal-bini modern. Kien wasal fl-aħħar biex jittajjar min-nofs. Imma b’xorti tajba l-Ministru waqqaf milli jitwaqqa’ u r-razzett ġie salvat. Maż-żmien, fuq l-artijiet li kellu warajh ir-razzett, telgħet l-iskola Lily of the Valley. U hawnhekk reġa’ daħal strument ieħor fid-destin ta’ dan il-post – il-kap tal-iskola ta’ dak iż-żmien Ms M. D. Aquilina. Permezz ta’ kemm ħabirket għal dan ir-razzett, il-Ministru Ugo Mifsud Bonnici (li taħtu issa kien jaqa’ l-Ministeru tal-Edukazzjoni) beda jirrestawra l-post. Ir-razzett beda jieħu surtu u r-rispett tiegħu lura. Madanakollu fil-bidu kien jintuża biss bħala maħżen għall-oġġetti tal-iskola u biex jgħaddu xi siegħa żmien fih it-tfal jiktbu xi essej jew ipinġu xi ħaġa. Niftakar darba waħda jien iddeċidejt li nkellem lil Ms Aquilina u għedtilha bix-xewqa tiegħi li nagħmel ċentru kulturali minn dan ir-razzett. Flimkien mal-kumitat u d-diriġenti tal-Għaqda ta’ dak iż-żmien morna anki nkellmu lis-Sur Evarist Bartolo (li kien issa l-Ministru tal-Edukazzjoni) u dan flimkien ma’ Ms Aquilina, iddeċidew li jgħaddu r-razzett lill-Għaqda għal żmien ta’ prova biex jaraw kif immorru.

Minn dak inhar ‘l hawn qatt ma ħarisna lura. U kull min emmen fina, dejjem ħriġnih ta’ raġel għax il-post saħħaħnih bil-ħidma volontarja tagħna sakemm tellgħajnih fil-pożizzjoni li jħaddan illum tant li l-Għaqda tagħna saħansitra ġiet mogħtija t-titlu ta’ NGO.

Għalkemm jien kont il-moħħ wara dal-post, jiena dejjem sibt l-għajnuna ta’ sħabi u ta’ ħbiebi u bis-saħħa tagħna lkoll flimkien li wasalna fejn wasalna. Bsaten fir-roti sibna wkoll imma meta tikkunsidra kemm issib għajnuna, tipprova dejjem tara l-pożittiv.

X’tip ta’ attivitajiet u wirjiet isiru fir-Razzett tal-Markiż?

Aħna nħobbu nvarjaw l-attivitajiet biex nolqtu l-gosti u t-talenti ta’ ħafna. Għamilna wirjiet taċ-ċinematografija, wirjiet ta’ statwi u ta’ pittura. Norganizzaw iljieli msejjħa ‘Niltaqgħu mal-Awtur’ fejn aħna nlaqqgħu lin-nies mal-awturi ta’ kotba ġodda. Kellna nies ta’ kalibru kbir fostom lil Dr Alfred Sant, Mariella Pisani Bencini, Oliver Friggieri, George Peresso u ħafna oħrajn. Intellgħu anki reċti qosra b’tema soċjali u wara niddiskutuwhom. Kellna wkoll żewġt iljieli iddedikati għad-djaletti Maltin; laqgħat interessanti ferm fejn fihom ħareġ il-wirt Malti tagħna li biż-żmien sfortunatament qed jintilef. Fi żmien il-Budaj, li kien iħobb ħafna lil dan il-post, konna norganizzaw ukoll iljieli tal-għana.

Min jista’ jtella’ l-wirjiet hawnhekk?

Kull min għandu talent tajjeb jista’ jiġi u jitkellem magħna u aħna nagħtuh l-opportunità li tkun tistħoqqlu. Anzi nħeġġu lil dawk li ma jaf bihom ħadd ħalli jersqu lejna. Ma tistax issejjaħ lilek innifsek Għaqda Filantropika jekk imbagħad inti tagħti ċans biss lin-nies stabbiliti. Ovvjament in-nies stabbiliti żżommhom ukoll għax dawk jgħollu l-livell tal-post. Imma issib talent kbir anki f’individwi li għadhom jibdew. Ħa nsemmilek ftit minnhom…

Dan l-aħħar kellna tfajla li għaxxqet lil kulħadd bil-kapaċità tagħha fil-pittura. Ħallitilna kwadru tal-Budaj hawnhekk mill-isbaħ. Ġuvnott ieħor ta’ 18-il sena ħadmilna abbozz ta’ Dun Anġ Camilleri – xogħol mill-aqwa. Bust ieħor li jimpressjonak huwa dak ta’ Madre Tereża li ħadem Frans Muscat; bniedem li qatt ma tgħallem imkien din is-sengħa. Il-bust ikellmek jonqsu! Issa meta inti toħroġ iddur mar-Razzett, issib ix-xogħlijiet ta’ dawn l-artisti li għadhom jibdew flimkien ma’ dawk ta’ artisti oħra kbar bħal Alfred Camilleri Cauchi u Anton Agius. Tista’ timmaġina kemm dawn l-artisti ġodda jħossuhom onorati li xogħlijiethom qegħdin esposti flimkien ma’ dawk ta’ artisti ta’ kalibru kbir. Bi ftit għajnuna u opportunità tagħmlilhom ħafna kuraġġ. Kien hawn artisti magħrufa li trawwmu minn hawnhekk u illum huma artisti kbar bħal ngħidu aħna l-pittur Mark Schembri.

Aħna nħobbu nimxu bil-fatti u mhux bil-paroli. Kemm jintqalu affarijiet biex ngħinu lin-nies li għandhom xi diżabbiltà? Imma fir-realtà fejn huma l-opportunitajiet li jingħatawlhom? B’mod kollettiv iva, isiru affarijiet. Imma b’mod individwali ħadd ma jagħtihom ċans. Inħossni kburi ngħid illi hawnhekk aħna lqajna x-xogħlijiet tal-pittur Michael Vassallo, bniedem li sofra diżabbiltà kbira wara inċident ikreh li kellu waqt festa. Qraba tiegħu kienu fetħu qalbhom miegħi li għalkemm Michael kellu ħafna xogħlijiet sbieħ, kulħadd għalaqlu l-bieb għal xi opprotunità biex jesponihom. Imma aħna ħdimna miegħu u l-wirja tiegħu kienet ta’ suċċess kbir.

Illum biex tagħmel wirjiet bħal dawn trid tħallas xkora liri. Hawnhekk titħallas biss donazzjoni u mill-flus li niġbru, aħna ngħinu lil min hu fil-bżonn.

Liema kienet l-aktar wirja għal qalbek?

Diffiċli tgħid. Matul dawn l-aħħar ħdax-il sena hawnhekk saru 112 il-wirja, bejn wieħed u ieħor waħda kull xahar.

Il-wirja tal-iskultur Anton Agius kienet waħda mill-kbar u ġbarna ħafna flus minnha. Anki kellna ħafna donazzjonijiet min-nies li ġew.

Imma l-aktar waħda li ħalliet impatt fuqi kienet dik tal-Ġimgha l-Kbira li saret is-sena li għaddiet. Irnexxielna nġibu l-abbozz tal-monument tal-Ġimgha l-Kbira li hemm fil-Knisja tal-Mosta. Ma kinetx faċli biex inġibuh għax dan kien qiegħed f’dar privata. Xogħol hekk m’hemmx prezzu! Kien ħallas għalih Karmenu Dimech wara li ġie mill-Amerika. Dan kien ħallas ukoll għall-iskultura li saret fis-saqaf tal-Knisja tal-Mosta. Antonio Agius mill-Birgu ħadem l-istruttura tal-injam tal-monument u Wistin Camilleri għamel lil Kristu mejjet u l-erbgħa anġli. Letteralment irqadna hawn għal tlett ġimgħat sħaħ għax ma ridnix nitilquh minn taħt għajnejna. Dak inhar nemmen li aħna tajna xi ħaġa kbira lill-poplu Malti illi tul das-snin kollha qatt ma kellu l-opportunità biex jara xogħol bħal dan.

Issemmili xi mument partikolari li seħħ hawnhekk u li ma tinsih qatt?

Iva. Sfortunatament għalkemm tipprova tagħmel mill-aħjar li tista’, kultant tiżbalja wkoll. Hawnhekk seħħ disfatt kbir li għadu jkiddni sal-lum. Niftakar kien ġie bniedem minn barra l-Mosta jkellimni. Qalli li rani waqt intervista fuq it-TV u xtaqni ngħinu għax saħaq li kien batut ħafna u ma kellux biex jixtri l-mediċini. Ngħidlek id-dritt qbadt xi ħaġa personali minn tiegħi u tajtielu iżda m’emmintux akkost li ġie aktar minn darba jkellimni. Xi ftit wara sirt naf li waqa’ sobtu u miet. Inħsadt! Meta niftakar fih, qalbi tingħafas. Għalija din tebgħa li ġie jitlobna l-għajnuna u ma għennihx. Bqajt naħseb li jista’ għandi tort fil-mewt tiegħu. Dan il-każ ilu xi sentejn. Minn dak iż-żmien ‘l hawn ħarġet proċedura li nivverifikaw is-sitwazzjoni ta’ min jiġi jkellimna għalkemm aħna aktar għaqdiet ngħinu milli indiviwi. Madanakollu, meta tiltaqa’ ma’ ċerti problemi, ma tistax ma tgħinx.

Xi jfisser għalik dar-razzett u x-xogħol li twettaq fih?

Ilni President tal-Għaqda mill-bidu tagħha. L-Għaqda kienet twaqqfet minn Ruben Caruana li llum għandu t-tinda Ta’ Qali u minn Edwin Vassallo li huwa Membru Parlamentari. Peress illi dak iż-żmien jien kont nidher fuq it-TV huma kienu talbuni nissieħeb magħhom għax xtaqu lil xi ħadd magħruf man-nies. Imbagħad Edwin daħal fil-politika u Ruben fetaħ in-negozju u l-Għaqda ħadtha f’idejja jien.

X’ifisser għalija r-razzett? Fl-imgħoddi r-razzett kien post li mill-maxturi tiegħu kienu jieklu l-bhejjem. Illum qed jitma’ lill-pubbliku bil-kultura bnina tal-poplu Malti. Ix-xogħol volontarju minn dejjem kien għall-qalbi. Sagrifiċċju kbir għalija u għall-familja tiegħ imma nagħmlu. Għalija dal-post qisu kellna tarbija u qed narawha tikber. Il-ħolma tiegħi hija li warajna jkomplu ż-żagħżagħ li qed jiġbed lejh dan il-post. Imma kultant biex issib in-nies li jixtiequ jagħmlu dan ix-xogħol volontarju mhux faċli. Altru tagħmel xogħol volontarju għal ftit ġranet u mod ieħor jekk inti trid tiġi hawn kuljum għal snin sħaħ. Il-volontarjat ġie iebes. Imma niżżi ħajr ‘l Alla hawn element ta’ żagħażagħ illi jagħmluli ħafna kuraġġ u meta nispiċċa jiena ninsab ċert li ser ikun hemm min ikompli warajja.

Il-volontarjat huwa l-pulmun tal-bniedem. Jekk inti ma tagħmilx ftit żmien taħdem b’mod volontarju fil-ħajja, tkun qed titlef xi ħaġa importanti. Jista’ jkun illi meta dduq il-faqar tinbet aktar b’saħħitha ġewwa fik dik iż-żerriegħa li tħeġġek biex tgħin lil ħaddieħor. Fi żmien il-gwerra, meta waqgħet il-bomba fuq il-Knisja tal-Mosta, waqgħet oħra fuq darna u ġabitha frak. Tlifna kollox! Ma konnix sinjuri imma konna komdi. Illum nitbissem meta niftakar lil missieri jgħid “Il-Knisja ma waqgħetx imma darna waqgħet!” Spiċċajna ngħixu f’kerrejja f’faqar kbir u għax ħennet għalina waħda mara. Kutri ma kellnix. Missieri kien ifarfar xkora tas-siment u konna nimteddew fiha. Il-familja tagħna sfrattat meta nofsna telqu lejn l-Amerika. Minn hemm beda kollox. Dan is-sentiment kompla jikber fija meta għamilt 15-il sena naħdem fid-Dipartiment tas-Saħħa. Hemmhekk kont nara każi ta’ mard li jagħsrulek qalbek.

Lilek rajnik ukoll bħala attur fuq it-TV…

Iva. Id-drama xi ħaġ’oħra minn dejjem għal qalbi. Meta kont żgħir ridt insemma leħni fuq ir-radju-drammi tar-redifussion. Kien żmien Twanny Scalpello, Johnny Navarro, Charles Thake u George Portelli. Ma kienx faċli li tidħol f’dak il-qasam! Speċjalment meta tkun tal-irħula kienet teżisti dik it-tabù illi tal-irħula mhux kapaċi daqs tal-ibliet. Konna meqjusa bħala tat-tielet dinja u naf x’jiena ngħid. Issa mill-Mosta, fejn jien twelidt u għext, ħareġ l-aqwa element teatrali: biżżejjed insemmi lil Joe Quattromani, lil Joe Gatt u lil Peter Borg… krema ta nies li rnexxew.

Permezz tad-djalett tiegħi kien irnexxieli nakkwista parti fit-teleserial il-Madonna taċ-Ċoqqa ta’ Albert Marshall. Dehert ukoll f’diversi xogħlijiet oħra. Permezz ta’ dan it-talent tiegħi, flimkien ma’ sħabi irnexxielna anki ntellgħu xi xogħlijiet sabiex permezz tagħhom niġbru l-flus għall-karità. Storja ħelwa hija meta għamilna l-ewwel plej ta’ Wenzu u Rożi. Dak iż-żmien kien ġie l-Papa f’Malta u l-Mosta m’għaddiex. U aħna konna sibna x-xoqqa f’moxta u ħdimna rakkont fejn għedna li l-Papa m’għaddix minn hemm għax beża’ li ser tisplodi l-bomba tal-Knisja tal-Mosta. In-nies ġiet bi ħġarha tarana u dakinhar kont ħassejt il-polz tal-poplu għax stajt nara kemm iħobb dawn l-affarijiet. Fil-fatt konna dawwarna l-plej f’vidjow u ġbarna Lm3000 għad-Dar tal-Provvidenza.

X’taħseb li hu s-sigriet wara s-suċċess tiegħek u ta’ sħabek?

Bla dubju l-umiltà u l-kariżma li nużaw ma’ kull min jiġi hawnhekk. Fir-Razzett aħna nilqgħu uħud mill-aqwa xogħlijiet ta’ artisti magħrufa. Kultant uħud minnhom ma jkunx hemm prezzhom imma jġibuhomlna xorta waħda. L-ogħla awtoritajiet ġew iżuruna hawnhekk għax aħna dejjem ilqajna lil kulħadd b’idejna miftuħa. Nikkwota l-kliem riċenti ta’ Dr Joseph Muscat illi meta ġie jżurna qalilna li aħna rnexxejna proprju għax aħna nies ta’ umiltà kbira. Jiena bniedem li ma nippretendihiex fil-ħajja imma immaġina x’inħoss meta jiġi l-Professur Guido Demarco u jgħidli Sur President. Inħossni hekk, kif naqbad ngħidlek? Stramba hux?

Xi pjanijiet futuri tal-Għaqda u l-aħħar kumment…

Fil-pjanijiet futuri tagħna qed nippjanaw li nċaqalqu mill-ġdid id-drama li qisna konna warrabna daqsxejn.

Nixtieq nieħu l-opportunità biex minn hawnhekk nirringrazzja lil dawk kollha li emmnu fina fostom lill-familja tiegħi u anki lil dawk li m’għadhomx magħna. Bis-saħħa ta’ dawn ukoll ir-Razzett tal-Markiż għadu jżomm id-dinjità tiegħu filwaqt li jgħin ukoll biex tingħata d-dinjità lil min qiegħed fil-bżonn.

Ħinijiet tal-ftuħ (fis-Sajf) mid-9:00am sa n-12:00pm u mill-5:30pm sad-9:30pm, mit-Tnejn sal-Ħadd.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tad-19 ta’ Lulju 2009)

Share on Facebook

2009.07.19 / no responses / Category: Torca - Perspettivi