2014 May | Fiona Vella

Archive for May, 2014

Min qatt kien jobsor?!

Waħda mill-aqwa karatteristiċi li jifirdu l-bniedem mill-annimal hija dik li l-bniedem kapaċi jgħaddi l-għerf tiegħu flimkien ma’ dak tal-antenati li għexu qablu, lill-ġenerazzjonijiet ta’ wara. Kien dan li għen lill-umanità tagħmel il-progress għax permezz ta’ dawn il-memorji u t-tifkiriet, kull individwu li jitwieled, ma jkollux għalfejn jerġa’ jibda mix-xejn biex jiskopri d-dinja, imma dejjem seta’ jibni fuq it-tagħrif ta’ dak li kisbu dawk ta’ qablu. Il-ġabriet, il-kollezzjonijiet u l-mużewijiet jiffurmaw ukoll parti minn din is-sistema li prinċiparjament għandha l-iskop li toħloq identita’ u li twassal ċerti messaġġi. F’dawn l-artikli se nkun qed nesplora wħud minn dawn il-kollezzjonijiet li jinsabu fil-gżejjer tagħna, fejn apparti li se naqsam magħkom minn xhiex jikkonsistu, se nimirħu wkoll fil-ġrajjiet ta’ xi oġġetti esebiti, filwaqt li se ninvestigaw anki l-għan wara dawn il-ġabriet.

Għal din in-ġimgħa ddeċidejt li nasal wasla sal-Mużew tas-Santwarju ta’ Ħaż-Żabbar li jinsab biswit is-santwarju nnifsu li hu ddedikat lill-Madonna tal-Grazzja. Nistqarr li kont ilni nisma’ b’dan il-mużew imma qatt ma sibt iċ-ċans li nżuru. Żgur li qatt ma bsart li wara dik il-faċċata silenzjuża tiegħu kien hemm daqstant kwantità kbira ta’ oġġetti li jkopru bosta elementi diversi. Iżda wisq inqas immaġinajt li ġewwa dan il-mużew kien hemm saħansitra l-uniku karru li kien jintuża waqt il-pesta ta’ l-1813 u li b’xi mod misterjuż irnexxielu jiskappa mill-qerda li minnha kellhom jgħaddu l-oġġetti kollha li messew ma’ din l-epidemija tal-waħx.

Il-binja ta’ dan il-mużew hija distinta minħabba li hija l-unika waħda f’Malta li nbniet bil-ħsieb li sservi din il-funzjoni, wara li għal numru ta’ snin, il-Kappillan Monsinjur Ġużeppi Zarb, kien ilu jiġbor diversi oġġetti ta’ nteress u jesponihom fis-sagristija. Hekk kif maż-żmien dawn id-donazzjonijiet baqgħu deħlin, huwa deherlu li kien xieraq li dawn jitpoġġew ġo mużew apposta u għalhekk bħala fundatur, il-Kappillan Zarb inawgura dan il-post fil-5 ta’ Settembru 1954. L-għan prinċipali kien li l-patrimonju ta’ Ħaż-Żabbar ma jitħalliex jintilef u minflok jinġabar taħt il-protezzjoni u l-kura ta’ dan il-mużew sabiex b’hekk ikun jista’ jitgawda minn kulħadd, u anki biex iservi bħala riżors ta’ studju għar-riċerkaturi.

Ġużeppi Theuma, is-Segretarju tal-Kummissjoni tal-mużew, offra li jakkompanjani u jfehemni dwar l-oġġetti esebiti. Naturalment, l-ewwel li laqtitli għajnejja kienet ġabra ta’ artifatti arkeoloġiċi fejn skont l-esperta Dr Claudia Sagona, l-eqdem tliet biċċiet jiddataw 600 sena QK u jappartjenu lill-Perjodu Puniku. Għalkemm il-kollezzjoni mhiex kbira ħafna, din hija interessanti mmens l-aktar minħabba li tiġbor fiha oġġetti li nġabru minn numru ta’ oqbra u katakombi li nstabu fl-inħawi tal-madwar u li ħafna minnhom illum huma midfuna taħt il-bini li ttella’ fuqhom.

Anki l-kollezzjoni tal-muniti tmur lura għal ħafna snin, tant li l-eqdem waħda nħadmet f’Malta fl-125 sena Q.K, fl-Era Repubblikana Rumana. Din il-munita hija sinifikanti ħafna peress li s-simboli li għandha fuqha juru x-xbieha ta’ Isis li kienet meqjuma mill-Feniċi. B’hekk dan juri li akkost li l-poplu tal-gżejjer Maltin kien maħkum mir-Rumani, huwa kien qed jitħalla fil-libertà li jadura lill-allat li ried hu. Permezz ta’ l-espert tal-muniti John Gatt, il-bqija tal-esebiti ġew irranġati b’mod kronoloġiku li jwassal sal-perjodu ta’ l-Ingliżi, meta finalment Malta ma baqgħetx tipproduċi l-muniti tagħha u minflok bdiet tuża dawk tal-kolonizzaturi.

L-oġġetti mprezzabbli f’dan il-mużew jibqgħu jiżvelaw ruħhom ma’ kull pass li tmidd fih. Infatti hawnhekk ukoll wieħed jista’ jara r-riżultat ta’ l-ewwel intervent li sar fejn affresk inqala’ minn postu u tpoġġa f’mużew. Dan l-affresk instab b’kumbinazzjoni fl-1954 fil-kappella ta’ Santa Duminka waqt xi xogħol ta’ restawr li kien qed isir fiha wara l-ħsara li ġabet magħha t-Tieni Gwerra Dinjija. Infatti huwa kien mistur wara l-kwadru titulari ta’ Santa Duminka u hekk kif inqala’ dan minn postu, nkixef l-affresk prezzjuż li jmur lura għas-sena 1500 u juri xbieha tal-Madonna tal-Grazzja. Rafel Bonnici Calì kien inkarigat mir-restawr ta’ dan l-affresk u hekk kif bl-interċessjoni tal-Madonna tal-Grazzja, oħtu Lorenza fieqet minn problema li kellha f’saħħitha, huwa ddeċieda li ma jitħallasx ta’ xogħolu u minflok kiteb il-wegħda tiegħu madwar l-affresk.

Kollezzjoni oħra impressjonanti f’dan il-mużew hija dik ta’ l-ex-voto li għalkemm snin ilu kienet tikkonsisti minn xi 300 kwadru, illum fadal biss 85. Michael Buhagiar spjegali x-xogħol li sar fuq din il-ġabra ta’ kwadri li numru minnhom ġew restawrati. Il-kwadri qegħdin esebiti b’mod kronoloġiku fejn l-eqdem wieħed m’għandux data, mentri dak ta’ warajh għandu mpinġija fuqu d-data 1631, akkumpanjata ma’ l-inizzjali V.F.G.A. Votum Fecit et Gratiam Accepit (Għamel wegħda u qala’ l-grazzja), liema inizzjali sikwit jidhru fl-ex-voto l-oħra wkoll. Il-valur prinċipali ta’ din il-kollezzjoni huwa li din hija l-akbar ġabra ta’ kwadri marbuta ma’ l-aspett marittimu b’rabta mal-perjodu tal-Kavallieri ta’ l-Ordni ta’ San Ġwann. Uħud minn dawn il-kwadri tant huma dettaljati li jistgħu jagħtu tagħrif siewi dwar il-binja tal-bastimenti tal-epoka. Id-donaturi ta’ dawn il-kwadri jvarjaw u jinkludu kaptani ta’ galeri, uħud mill-ekwipaġġ u bosta individwi oħra li b’xi mod ħelsuha minn ħalq il-mewt wara li talbu l-għajnuna tal-Madonna tal-Grazzja. Fatt kurjuż huwa li ċerti nies, biex jassiguraw aktar il-possibilità li jsalvaw, għamlu wegħda ma’ aktar minn qaddis wieħed u għalhekk insibu li ċerti ex-voti li jinstabu f’dan il-mużew, wieħed isib kopja tagħhom eżatt f’xi parroċċa oħra iżda mżejjen b’xi qaddis ieħor. Għalkemm illum din id-drawwa għoddha nqatgħet għal kollox, għad hemm min joffri dawn l-ex-voto wara li jkun ħeles minn xi diżgrazzja.

Jekk wieħed jaħseb ftit, kull oġġett jitfa’ dawl fuq is-soċjetà li ħalqitu. Il-folklor, it-twemmin u r-riti reliġjużi jispikkaw ħafna f’dan il-mużew. Fosthom wieħed isib numru ta’ oġġetti tal-fidda li ngħataw bħala wegħdi u għadd ta’ relikwi u affarijiet oħra relatati ma’ qaddisin differenti. F’waħda mis-swali tal-post tinsab ukoll l-ewwel fonti tal-magħmudija li saret fl-1616 u li fuqha jidhru l-armi tal-Granmastru Wignacourt u ta’ l-Isqof Baldassare Cagliares. Ktieb antik li jkopri dan il-perjodu juri d-dettalji ta’ l-ewwel tarbija li ġie mgħammed fis-santwarju ta’ Ħaż-Żabbar minn dan il-fonti u li tiegħu l-Granmastru Wignacourt għażel li jkun parrinu. Kienu diversi l-Granmastri u l-kavallieri li kellhom x’jaqsmu ma’ dan is-santwarju peress li ħafna minnhom kellhom qima kbira lejn il-Madonna tal-Grazzja. Infatti f’dan il-mużew insibu wkoll arloġġ Malti li ġie rregalat mill-Granmastru Hompesch, flimkien ma’ suġġetta li oriġinarjament kienet tintuża biex jinġarr hu iżda li f’Ħaż-Żabbar bdiet tiġi użata biex jitqassam il-vjatku, wara li mas-suġġetta żdiedet l-emblema tas-sagrament. Suġġetta oħra ġiet regalata mill-Granmastri Rafel u Nicola Cottoner. Konnessa wkoll ma’ Hompesch hemm kopja tad-digriet tal-1798 li bih huwa għolla lil Ħaż-Żabbar għat-titlu ta’ belt.

Diversi paramenti sagri u oġġetti oħra li jintużaw fil-knisja jkomplu jżejjnu din l-esebizzjoni, fosthom: pissidi u kalċijiet diversi, affarijiet li kienu jintużaw waqt il-vjatku, u saħansitra l-aċċessorju li bih kienu jqarbnu lill-vittmi tal-pesta imma li f’dan il-każ kien intuża għal dawk li ħadu l-marda qawwija tal-ġidri fl-1830. Kollezzjoni oħra turi informazzjoni u lbies tal-fratellanzi tas-Sagrament, tar-Rużarju, taċ-Ċintura u ta’ San Mikiel. Min-naħa l-oħra sett ta’ ritratti u numru ta’ affarijiet huma xhieda ta’ ċelebrazzjonijiet importanti f’Ħaż-Żabbar li fosthom jinkludu l-Inkurunazzjoni tal-kwadru titulari fl-1951, il-pellegrinaġġ ta’ Ħadd in-Nies, kif ukoll dak tar-roti u l-muturi.

Rokna oħra interessanti tkopri l-fdalijiet tal-Vulcan Bomber Ingliz li fl-14 t’Ottubru 1975 kien sploda fl-ajru fuq Ħaż-Żabbar u qatel ħames membri mill-ekwipaġġ u lil Vincenza Zammit. Apparti li din il-kollezzjoni tiġbor fiha diversi oġġetti lokali li jfakkru din it-traġedja, ġejt infurmata wkoll illi l-qraba tas-suldati barranin li mietu f’dan l-inċident, sikwit iżuru lil dan il-post bħala memorja tal-familjari tagħhom u mhux darba u tnejn li rregalaw xi affarijiet personali tal-mejta lil dan il-mużew sabiex jiġu nklużi ma’ dawn it-tifkiriet.

Żgur li wieħed ma jistax jonqos milli jsemmi l-ammont kbir ta’ kwadri li jżejjnu lil dan il-post u li bosta minnhom huma xogħol ta’ wħud mill-aqwa artisti fosthom: Francesco Zahra, Giuseppe Calì, Stefano Erardi, Rafel Bonnici Calì, Alfred Briffa u Giuseppe Maria Caruana. Barra minn hekk, f’dan il-mużew hemm ukoll ġabra ta’ statwi reliġjużi antiki li nġabu minn xi kappelli u knejjes li bosta minnhom m’għadhomx jeżistu. F’naħa oħra wieħed isib ukoll bċejjeċ ta’ skultura fil-ġebel li fil-passat kienu jiffurmaw parti mill-arkitettura tal-knisja.

Waqt din iż-żjara, ġie jiltaqa’ miegħi ukoll Frans Gafa li kellu rakkont straordinarju x’jgħidli. Infatti kien hu li sab il-karru li kien intuża fil-pesta ta’ l-1813 u li issa qed jifforma parti mill-kollezzjoni tal-mużew. Fost id-dettalji li għaddieli huwa qalli li sa llum, ħadd m’għandu idea kif u l-għala dan l-oġġett ma nħaraqx waqt dak iż-żmien tal-biża’. Skont Frans, probabbilment dan il-karru li kien jinsab wieqaf ma’ ħajt ġol-kappella tal-kannierja, kien kompla jintradam bil-ħamrija meta saru xi xogħolijiet strutturali fil-post sabiex jiġi rinfurzat il-bini ħalli jkun jista’ jerfa’ l-piż tal-koppla li hemm illum. Kien fl-1992 meta Frans innota kaxxa forma ta’ skorfina midfuna fil-ħamrija li għall-ewwel hu ħasibha kaxxa li biha kienet tintagħġen l-għaġina tal-ħobz. Iżda meta mar jistaqsi lil xi individwi midħla tas-santwarju, ħadd ma kien jaf xejn dwar dan l-oġġett u kien hemm min qallu biex ma jaqla’ xejn. Madanakollu Frans daħħalha f’rasu li jara x’kien hemm hemm taħt u għalhekk darba minnhom niżżel miegħu lil ħuħ u wara li bewwqu ftit l-għatu tal-injam ta’ dan l-oġġett u ħadu xi ritratti, sabu li kien hemm rota fih. Dan il-fatt aktar qanqal kurżità u għalhekk Frans ġabar ammont ta’ nies miegħu biex ibattlu l-ħamrija li kien hemm ħalli joħorġu dak li kien hemm moħbi. L-ewwel ma nqala’ kien l-għatu li kellu xi kitba fuqu iżda meta Frans tellgħu fuq biex xi qassis ifehmu x’kien hemm miktub, tqanqal pandemonju sħiħ għax il-kliem kien jgħid: Questa cascia fatta il 10 Luglio 1813, la Sinor Maestro Gioachino Xerri per carreggiare li pestitere morti (dan il-karru ġie magħmul fl-10 ta’ Lulju 1813, is-Sinjur Mastru Gioachino Xerri biex iġorr il-mejtin tal-pesta). Fortunatament, wara li saru xi testijiet dak il-ħin stess fuq numru ta’ skaldi li qalgħu mill-karru nstab li kien għadda ħafna żmien mill-oriġini tiegħu u għalhekk ma kienx għad fadal periklu għal min imiss miegħu u kollox spiċċa b’wiċċ il-ġid. Xorta waħda wieħed jistaqsi kemm kien hemm individwi li kienu niżlu fil-kannierja matul dawk is-snin (il-kannierja ngħalqet għad-dfin fl-1925) mingħajr ma qatt intebħu bil-periklu li kien hemm ħdejhom!

Kien hemm wisq aktar x’nirrakkuntalkhom, imma l-ispazju ma jippermettix. Għalhekk nistidinkhom taslu wasla intom f’dan il-mużew li jkun miftuħ għall-pubbliku kuljum, inkluż is-Sibt, il-Ħadd u fil-festi pubbliċi, bejn id-9.00am u nofsinhar.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela ĠABRIET IT-TIFKIRIET (1 parti) fit-TORĊA tat-3 ta’ Novembru 2013)

Share on Facebook

2014.05.31 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
Is-sigriet tal-Argotti

Għalkemm għandna nuru rispett lil dawk li fil-passat taw kontribut lil pajjiżna, jixraq ukoll li nkunu konxji minn dawk l-individwi li fil-preżent qed jagħmlu xogħol sinifikanti mmens fil-gżejjer tagħna, anki jekk forsi ftit li xejn naqraw dwarhom fil-ġurnali. B’dan il-ħsieb f’moħħi, din il-ġimgħa sibt ruħi fil-parti ta’ ġewwa tal-ġonna botaniċi tal-Argotti fejn iltqajt ma’ Dr Joseph Buhagiar, bijoloġist u direttur ta’ dan il-ġnien. Minbarra li b’hekk finalment kelli ċ-ċans niskopri l-istorja ta’ dawn il-ġonna u li nżur din is-sezzjoni li normalment tkun magħluqa għall-pubbliku, fir-realtà l-aktar mument ta’ valur kien meta sirt naf li permezz tal-istudji xjentifiċi tiegħu, dan il-bijoloġist Malti rnexxielu jikkonferma li ċertu sustanzi li joħorġu minn pjanti partikolari li jikbru anki lokalment, kapaċi jeqirdu b’mod mixtieq liċ-ċelloli tat-tumur.

L-istorja tal-Ġnien Botaniku tal-Argotti

Oriġinarjament, il-Ġonna tal-Argotti bdew bħala żewġ ġonna privati u separati li ġew mibnija fil-bidu tat-18 il-seklu. Wieħed minnhom kien proprjetà tal-Kavallier tal-Ordni ta’ San Ġwann, Don Emmanuel Pinto de Fonseca, filwaqt li l-ieħor kien jappartjeni lill-Balliju Ignatius de Argote et Gusman. Fl-1741, meta Pinto laħaq Granmastru tal-Ordni, De Argote iddeċieda li jakkwista l-parti l-oħra tal-ġnien sabiex iwaħħadha ma’ tiegħu. Madanakollu, f’dan il-perjodu ma kienx jeżisti ġnien botaniku f’dan is-sit.

Infatti fl-1674, il-Kavallieri kienu ħolqu ġnien botaniku fil-Forti Sant’Iermu, biswit is-Sacra Infermeria. Aktar tard, mal-miġja tal-Ingliżi f’Malta, il-pjanti mediċinali u speċi oħra botaniċi ġew trasferiti minn dan il-post għall-Mall tal-Furjana, skont il-parir tal-patri Karmelitan u professur tal-botanija, Carolus Giacinto, li fl-1805 ġie appuntat bħala Professur fil-Katedra tal-Istorja Naturali mill-Università ta’ Malta. Wara l-mewt ta’ Giancinto li seħħet fl-1855, il-ġonna botaniċi tal-Mall did-darba tmexxew għall-ġonna tal-Argotti mill-Prof. Stefano Zerafa li f’dik il-ħabta kien professur tal-Istorja Naturali.

Ta’ min isemmi li Prof. Zerafa ta kontribut importanti ferm f’dan il-qasam fejn apparti li kiteb l-ewwel ktieb dwar il-flora Maltija, “Thesaurus of the Flora of the Maltese Islands”, huwa kien ukoll dak li skopra u semma l-Pjanta Nazzjonali ta’ Malta – widnet il-baħar (Cheirolophus crassifolius jew Maltese Rock Centaury).

Matul is-snin, dawn il-ġonna rċevew ukoll numru ta’ kollezzjonijiet sinifikanti oħra minn xi botanisti influwenti Maltin, fosthom il-kollezzjoni magħrufa ta’ kakti u sukkulenti ta’ Prof. John Borg, li wara mewtu, fl-1945, martu irregalat lill-Università ta’ Malta, u llum dawn jinsabu miżmuma fil-Ġonna tal-Argotti.

Wara kważi 150 sena taħt il-kustodja tal-Università ta’ Malta, fl-1973 dawn il-ġonna għaddew taħt ir-responsabbiltà tad-Dipartiment tal-Agrikoltura. Kien fl-1996 meta l-parti ta’ ġewwa tal-Ġonna Botaniċi tal-Argotti ġew irritornati għand l-Università ta’ Malta sabiex tieħu ħsieb ir-rijabilitazzjoni tagħhom. U minn dak iż-żmien ‘l hawn, din ħadmet bis-sħiħ ħalli tirrestawra dan il-post u biex torganizza u tkabbar il-kollezzjonijiet tal-pjanti.

In-Nymphaeum

Hekk kif Dr Buhagiar laqgħani fid-daħla tal-ġnien interjuri, mill-ewwel ġibidli l-attenzjoni għall-istat preżenti ta’ struttura storika u dekorattiva li kellha l-funzjoni ta’ nymphaeum fil-ġnien tal-Balliju. Din l-istruttura kienet tipika tal-ġonna barokki Taljani u l-għan tagħha, apparti li jżid il-prestiġju tal-ġnien, kien li toffri kenn mill-elementi naturali u veduta sabiħa fuq il-bqija tal-ġnien. Sfortunatament, għadilli jidher ovvju li din il-binja fil-ħolqien tagħha, kienet kapolavur artistiku, illum tinsab fi stat ħażin. Agħar minn hekk hija l-konoxxenza li ormaj dak li ntilef ma jistax jinġieb lura u lanqas ma jista’ jiġi riprodott. Nistgħu biss nisperaw li xi ħadd jinteressa ruħu li joffri l-fondi neċessarji biex almenu dak li baqa’ jiġi ppreservat.

L-ironija hija li din l-istruttura rnexxielha tiskappa l-qerda tat-Tieni Gwerra Dinjija, li kienet ħalliet ħafna ħsara f’dawn l-inħawi, biex imbagħad inqerdet minn xi proxxmu li fis-snin ħamsin iddeċieda li jiksiha bis-siment ħalli jipproteġiha mix-xita. Fir-realtà s-siment ħoloq problema kbira ta’ umdità u d-dekorazzjonijiet mill-isbaħ ta’ korall aħmar, ċagħaq tal-ossidian (ħġieġ volkaniku) u tal-irħam abjad u kristalli tal-kalċite, inbeżqu minn mal-ħajt, waqgħu fl-art, inkinsu u ntremew! Barra minn hekk, fis-snin sebgħin, l-istatwa tal-irħam tal-alla Diana li kienet qed iżżejjen il-funtana ċentrali, tneħħiet minn dan in-nymphaeum u tpoġġiet fil-Palazz tal-President. Minflokha, tpoġġiet kopja fqira tal-konkrit li dan l-aħħar kellha titwarrab ukoll minħabba li l-pedestall tagħha tant ittiekel li kien hemm il-biżà li din taqa’ fuq l-art tal-majolica u tkompli żżid il-ħsara.

Id-dar tas-sajf tal-Balliju Ignatius de Argote et Gusman

Fil-qalba ta’ dan il-ġnien, wieħed isib id-dar tas-sajf tal-Balliju Ignatius de Argote et Gusman li bħalissa qiegħda tiġi restawrata. Imdawwra kif inhi bi pjanti varji u mill-isbaħ, wieħed jista’ jifhem f’ħakka t’għajn għala dan il-personaġġ kien għażel li jqatta’ x-xhur tas-sajf għall-kenn ta’ din il-ġenna tal-art.

L-Erbarju

Naturalment, ma setax jonqos li f’dan il-ġnien botaniku, ikun hemm ukoll l-erbarju; li jikkonsisti minn kollezzjonijiet ikklassifikati ta’ pjanti mnixxfin. Uħud minn dawn il-kollezzjonijiet imorru lura għall-1805 u għalhekk anki dawn għandhom importanza kbira għall-istudjużi u għar-riċerkaturi.

Il-Ġonna Botaniċi tal-Argotti mis-snin 90 ‘l hawn

Fl-1991 Dr Buhagiar ġie mistieden biex jagħmel parti mill-Kumitat tal-Kunsill Malti għax-Xjenza u t-Teknoloġija li fosthom dal-kumitat kellu l-iskop li jevalwa l-kollezzjonijiet xjentifiċi li kellha fil-passat l-Università ta’ Malta sabiex jara kif dawn jistgħu jerġgħu jingħataw il-ħajja mill-ġdid. Infatti, il-kumitat intalab biex joffri s-suġġerimenti tiegħu rigward il-kollezzjonijiet tal-Ġonna Botaniċi tal-Argotti li matul is-snin kienu tħallew magħluqin fuq xkafef mikxufa u esposti għat-trab. Fl-1994 huwa ġie assenjat il-kariga ta’ kuratur ta’ dawn il-ġonna u minn hemm bdiet il-ħidma biex titwettaq il-konsevazzjoni xierqa ta’ dawn il-kollezzjonijiet.

Dr Buhagiar ħadni nara l-erbarju sabiex inkun nista’ nifhem aħjar dwar dak li jinvolvi. Ġewwa armarji kollu xkaffi stajt nilmaħ għadd ta’ folders tal-karti li bejniethom kellhom ippressati diversi pjanti varji. Hekk kif beda jiftaħli xi kampjuni minnhom, Dr Buhagiar spjegali dwar il-funzjoni ta’ dawn il-kollezzjonijiet li jservu bħala referenza importanti kemm għall-istudenti tal-università li jkunu qed jagħmlu xi riċerka relatata u kif ukoll għal xi studjużi oħra li jkunu jridu jinvestigaw xi kampjuni partikolari. Huwa qalli li idealment dawn il-kampjuni jittieħdu meta l-pjanta tkun kompluta; jiġifieri meta din ikollha l-fjuri jew inkella l-frott sabiex b’hekk ir-riċerkatur ikun jista’ jara stampa sħiħa quddiemu. Sadanittant, huwa nsista dwar in-neċessità li dawn il-kampjuni jinżammu merfugħa b’mod orizzontali ħalli b’hekk ma jintilef xejn mill-kampjun.

Apparti mill-kollezzjonijiet imnixxfa fl-erbarju, dawn il-ġonna botaniċi għandhom ukoll diversi ġabriet ta’ pjanti ħajjin li wkoll iservu bħala referenza, apparti li joħolqu mill-madwar xena mprezzabbli ta’ ġenna tal-art. Imma fir-realtà dawn il-pjanti mhumiex sbieħ biss għax fil-kostituzzjoni tagħhom il-bniedem mhux l-ewwel darba li skopra li jeżistu bosta sustanzi għall-fejqan tiegħu.

Is-sigrieti tas-siġra tal-għargħar

Meta fl-1994 Dr Buhagiar ingħata l-kustodja ta’ dawn il-ġonna, huwa xtaq li jagħmel xi ħaġa li tmur oltre minn dak li kien mistenni minnu. Wara xi tiftix, huwa ddeċieda li jibda jkattar dawk il-pjanti u s-siġar li kienu rari u li kienu qegħdin fil-periklu li jinqerdu kompletament fin-natural. Waħda minn dawn kienet is-siġra tal-għargħar li fil-fatt intagħżlet għal dan it-titlu uniku proprju minħabba r-rarità tagħha. F’dak iż-żmien f’Malta ftit li xejn kont issib minn dawn is-siġar f’ambjent naturali u għalkemm issa żdiedu għal ftit mijiet, xorta għadhom jeżistu fi stat limitat ħafna.

Fatt kurjuż huwa li normalment, din is-siġra tgħix f’ambjent fejn hemm ftit ħamrija. Iż-żerriegħa tagħha li hi mogħnija bil-ġwienaħ biex tinxtered, tinbet fix-xquq tal-blat fejn tibda tikber bil-mod il-mod. L-għerq ta’ dawn is-siġar jibqa’ jfittex l-ilma jew l-umdità u sakemm ma jsibhom, il-pjanta kapaċi tibqa’ biss f’forma ta’ zokk żgħir. Imma hekk kif dan l-għerq jilħaq l-ilma, din is-siġra tirvilla, tikber u ssir sabiħa ħafna.

Intant, waqt li Dr Buhagiar kien qed jagħmel xi riċerka dwar din is-siġra sabiex jippjana l-konservazzjoni tagħha, huwa beda jinnota li spiss kien qiegħed isib referenzi għaliha fil-kitbiet antiki fejn dawn kienu jirreferu għall-injam tagħha bħala indistruġġibli. Dan it-tagħrif tah x’jifhem illi din is-siġra kienet qed tipproduċi xi kimiċi li kienu qed jippreservaw l-injam billi jrażżnu l-mikrobi u l-insetti li setgħu jattakkawha. Għaldaqstant, huwa ddeċieda li jsegwi aktar fil-fond din il-premessa billi beda jieħu xi kampjuni ta’ żjut mis-siġar tal-għargħar wara li jiddistilla l-weraq tagħhom.

Mill-analiżi tal-kompożizzjoni ta’ dawn iż-żjut, huwa wasal biex jidentifika komponenti li kellhom is-saħħa li jaġixxu kontra l-mikrobi. Huwa beda jwettaq xi testijiet fuq organiżmi differenti, fosthom fungi, u kien tassew iddiżappuntat meta ma kellux ir-riżultati mistennija. Kien biss wara xi żmien li rrealizza li kien qiegħed juża doża li ma kienetx konċentrata biżżejjed biex tkun effettiva. Intant, żmien wara, huwa ltaqa’ ma’ kollega u din offrietlu biex jagħmel xi esperimenti fuq numru ta’ ċelloli tat-tumur. U finalment, ir-riżultati tajbin ħarġu mill-ewwel hekk kif huwa sab li dan iż-żejt konċentrat tas-siġra tal-għargħar seta’ joqtol ċelloli tat-tumur bi proċess magħruf bhal apoptosis.

Hawnhekk Dr Buhagiar spjegali b’mod sempliċi dwar it-tifsira ta’ xi termini relatati xjentifiċi. B’hekk sirt naf illi hemm żewġ tipi ta’ modi kif ċellola tista’ tmut: jew b’necrosis (li hija mewta trawmatika), inkella b’apoptosis (li hija mewta programmata b’mod naturali). Biex nagħti eżempju, necrosis isseħħ meta tinħaraq il-ġilda b’mod aċċidentali, ngħidu aħna meta taħbat idejk ma’ borma tikwi. F’dan il-każ, iċ-ċelloli jmutu u jinfaqgħu u l-ġisem jirreaġixxi għal din is-samta billi jifforma inflammazzjoni li tibqa’ tippersisti sakemm il-ġerħa tfieq. Min-naħa l-oħra, apoptosis tiġri meta skont il-programm naturali tagħha, hekk kif tibda tixjieħ, iċ-ċellola tibgħat messaġġ lilha nnifisha sabiex tmut mingħajr ma tinfaqa’ u minflok tiżżarma f’pakketti ċkejknin sabiex dawn jittieklu minn ċelloli ġirien.

Dr Buhagiar kompla r-riċerka għal sustanzi naturali billi daħal jagħmel dottorat barra minn Malta, fejn ħadem fil-qasam tal-kimiċi li kapaċi jikkumbattu t-tumuri. Sfortunatament, il-kumpaniji mediċinali ta’ llum li qed joffru fis-suq trattamenti sintetiċi kontra t-tumuri, ma tantx isibu wisq interess f’dawn is-sustanzi naturali, peress li l-flus il-kbar ma jiġux minn skoperti bħal dawn. U għalhekk, għalissa dawn is-sejbiet jkollhom jistennew…

Kontu qatt tobsru li l-Ġonna Botaniċi tal-Argotti kienu qed jostru sigriet bħal dan?

Min jixtieq ikompli jsegwi dak li jkun qed iseħħ ġewwa dawn il-ġonna jista’ jidħol fil-paġna tal-Facebook: Argotti Botanic Gardens.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (ir-4 parti) fit-TORĊA tal-25 ta’ Mejju 2014)

Share on Facebook

2014.05.30 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
Discovering the Sami

The onset of spring tends to bring with it an inherent wish for renewal, a longing to experience something different, and an eagerness for a fresh start. Certainly a holiday in Lapland, Finland, wherein one could enjoy the crispness of the Arctic Circle in the company of the indigenous Sámi people may sound fantastic and surreal. However, in reality, this ‘faraway land’ is only two flights away from our islands.

There are several ways of reaching Lapland, one of which is to fly to Gatwick and then to Ivalo airport. High standard tourist resorts provide a varied choice of accommodation, whilst a wide range of activities are available according to the period of one’s visit due to the changing seasons.

In this part of the world, the spring season starts at the beginning of March and finishes at the end of April. The middle of March is renowned for offering a good possibility to observe the Northern Lights as the weather is clearer and no lights are around. During mid March, the daytime lasts for nearly twelve hours, and it stretches to sixteen hours in April, leaving ample time for many activities.

Within this remarkable landscape, one can opt to relish the opportunity to learn about the ancient indigenous Sámi culture and traditions, and to get to know better the Sámi people. Presently the Sámi population is about 75,000 and the area in which they live, stretches all the way from central Norway and Sweden, across the far North of Finland, and into the Kola Peninsula which lies in the far northwest of Russia. There are around 8,700 Sámi living in Finland and they speak three languages: Northern Sámi, Inari Sámi or Skolt Sámi. Sámi national dress varies from one region to another, identifying where the wearer’s family is from. Generally the Sámi national dress is very colourful in representation of the bright and glowing reflections and hues of nature.

The ancient Sámi believed that everything had a spirit, even space itself, and their ancient mythology was a form of nature worship. During this distant past, these people believed that only the shaman of the village community knew how to contact their divinities. The shaman communicated with these divinities through the use of a particular drum which on its surface, made of reindeer skin, portrayed life and the universe in the past, present and future.

The traditional Sámi livelihoods are thoroughly linked with nature. Fishing, hunting and the production of handicrafts are still significant activities. Yet the main economic occupation for the Sámi is surely reindeer herding. The Sámi people and reindeer have lived side by side for hundreds of years and this led to an extraordinary relationship between them. In fact, reindeer live in a state of semi-domestication as the herders take care of them during the part of the year when the climate gets too cold even for such sturdy animals or when there is not enough food in the forest to feed the entire reindeer herd. Once these difficulties are over, the reindeer are released back in the wild.

There are about 200,000 reindeer in Lapland and approximately 6,500 reindeer owner-herdsmen. The round up season of the reindeer begins after the animals’ rutting period which takes place in the latter half of October. Owners identify their herds by means of a special mark which is made on the animals’ ears. In summer the reindeer are rounded so that the calves will get the same marking as their mother. Later on, in autumn, these animals are gathered once again so that they can be counted, separated, or slaughtered. Since not all reindeer are the same, the owner will be on the look out for particular qualities in his animals. The reindeer which are more tame and strong will be chosen and trained to pull sleighs, whilst the ones with the most attractive coats and healthy characteristics will be retained in order to mate and provide the best calves. A number of others will be butchered for their meat and skins.

Reindeer have always been very important to the Sámi culture and history, and to the tourist industry. Indeed, there is rarely any waste of reindeer as the Sámi people have always been extremely resourceful and respective of nature. In fact reindeer leather is used for making clothing and accessories, hides are turned into jackets, shoes, boots, purses, cases, hats and pants, and antlers are crafted into buttons, knife handles and jewellery. Meat is prepared in several ways: salted, air-dried, warm smoked, cold smoked, roasted, boiled, fried and sauteed with butter and onions. Many of these reindeer products are found in souvenir shops, and reindeer meat can be enjoyed in restaurants, even in the form of burgers!

For those who prefer to have a closer look at the reindeer themselves, there is the opportunity to follow the practice of the round ups. Surely, throughout the years many things have changed from the traditional way of capturing these animals since technology has now introduced the use of snow-mobiles, mobile phones, electric torches and many other gadgets which increase the efficiency of this job. This does not mean that all are happy with this situation as the elders find it quite difficult to update themselves with the often changing methods. Visitors could also choose to ride a reindeer sleigh which is guided by Sámi individuals. Often this ride will also entail a visit to a reindeer farm where tourists can explore the traditional Sámi huts and taste the hot berry juice that is cooked on a fire set up in the centre of a huge tent.

The Sámi culture is also embellished with many narratives and legends and if one is lucky enough to meet a Sámi storyteller, it will definitely be a day to remember. However, small selections of books that are available in a number of shops will illustrate clearly some of the traditions of this indigenous culture. A lovely memoire of these people can be owned through distinct local artistic drawings such as those of popular Sámi artist, Merja Aletta Ranttila, in which she captures the charming allure of her people.

In order to complete this rare opportunity of observing a still thriving European indigenous culture, one must also visit Sajos, the Sámi Cultural Centre that was opened in January 2012, wherein one has the chance to capture the essence of contemporary ‘Sámi land’. Moreover, for those who are interested to delve further into the history of this ancient culture, a visit to Siida, the Sámi National Museum, is a must.

(This article was published in the Travel Section of The Sunday Times of Malta, dated 30th March 2014)

Share on Facebook

2014.05.26 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
Separating history and myths in Italian islands

The Cyclops Archipelago in Aci Castello

The municipality of Aci Castello which is situated in the eastern side of Sicily, in the province of Catania, can guarantee a journey which could be enriched with a touch of legend, a zest of traditional religious rituals and a taste of history and archaeology.

The town itself has been developed around a Norman castle that was constructed in black lava stone in 1076 upon the foundations of an earlier 7th century Byzantine fortification. A walk through Aci Castello’s historical centre will reveal a refined baroque style architecture, whilst a stroll along its splendid crystal blue beaches will expose the area’s natural beauty.

Yet the highlight attraction of this region is the Cyclops archipelago with its odd concentration of huge volcanic rocks which have manouvered their way out from the visceral depths of the earth and projected themselves high up into the realm of Aci Trezza bay. Their mysterious allure is believed to have inspired Homer whilst he was writing his epic ‘The Odyssey’ and from then on these features became legend when he alluded that this archipelago was created when the blinded Cyclops Polyphemus threw enormous rocks at the retreating Ulysses.

Visitors can enjoy a boat ride around these spectacular rock pillars known as ‘faraglioni’ whilst it is also possible to land on Faraglione Grande which is basically an enormous basalt rock which has been turned into a religious sanctuary by the locals. A stone staircase will lead sightseers up to a statue of Our Lady holding baby Jesus which overlooks the town of Aci Castello. In early September, this particular faraglione is delightfully adorned with numerous candles which are lit at night during the feast dedicated to Our Lady. Devotees who visit this site leave rosary beads hanging on the statues’ hands, and flowers at its feet as a supplication and thanksgiving for the protection of the town. Indeed, one might be interested to know that the town of Aci Castello had to be reconstructed twice after the zone was completely destroyed by earthquakes which took place in 1170 and in 1693.

During this boat trip, one could also opt to stop over at the little island of Lachea which lies only a few metres away from the faraglioni. Here, one can visit a museum which exhibits collections of flora, fauna and archaeological artifacts which have been retrieved from this island.

In order to preserve this valued environment, in 1989, the Cyclops archipelago together with Lachea island were established as a protected marine reserve.

Motya and the natural reserve of Stagnone in Marsala

Another exceptional route is located in Marsala which is situated off the west coast of Sicily, in the province of Trapani. Here one can travel back in time and experience the history of the ancient island of Motya and that of its devoted escort – the lagoon of Stagnone.

Back in the 8th century BC, it was the Phoenician colonizers who named the island as Motya. At the time, this small stretch of land with an area of 400,000 square metres was unattractive and inhospitable, and yet these intrepid colonizers succeeded to turn it into one of the most powerful cities of that period, particularly by using its natural resources.

In fact, the Phoenicians set up to build numerous basins in which to collect salt, and started to export this valuable commodity all over the Mediterranean. Moreover, apart from obtaining a good supply of fish from the Stagnone lagoon, they exploited its fertile under-water habitat by coming up with an ingenious way of extracting a purple dye from murex shells with which they coloured textiles and demanded good money for them.

Due to its strategic position along the trade route, Motya often found itself involved in the power struggles among the various empires which wanted to possess Sicily and therefore, high defensive walls were constructed around the island in order to offer it better protection. However this small domain ended in the 4th century BC when Motya was attacked and completely destroyed by warriors who came from Syracuse.

Later on, in the medieval period, this island offered refuge to a number of friars who renamed it San Pantaleo, and it was only in the end of the 19th century, when the name Motya appeared again. This took place when a British tradesman, Joseph Whitaker, whose family was renowned for the production of Marsala wines, took ownership of this island and he came upon some archaeological remains of the ancient city. Whitaker took the responsibility to finance extensive archaeological excavations on this island and he even built a museum on it in order to exhibit some of the artifacts that were unearthed.

Nowadays, Motya is the property of the NGO Whitaker Foundation and it is open for public viewing. The old-fashioned Whitaker museum is a gem for history enthusiasts and it is definitely worth a visit before seeing the rest of the island. Meanwhile, if one decides to walk around the island, it is advisable to apply an insect repellent since many insects are attracted to this area due to the still waters of the nearby lagoon. A walk along Motya’s archaeological remains will manifest significant structures which pertain to different eras, including a tophet which is located at the far end of this island. This sacred ground overlooking the sea is believed to be a cemetery wherein the remains of small sacrificed children used to be buried in small urns after they were offered by the Phoenicians to their god, Baal Hammon.

Since 1984, the Stagnone lagoon has been designated as a nature reserve of special interest and it has become one of the prominent itineraries of this zone. A salt museum which has been set up in a 300-year old saltworkers’ house explains the old practice of collecting salt and exhibits an array of various specialist tools. Moreover, visitors will definitely be enchanted by the presence of numerous old windmills which are scattered among the vast expanse of salt pans that are still in use.

During the day, regular boat trips take visitors across the shallow waters of the Stagnone lagoon and over to the island of Motya. However, one may prefer to enjoy a romantic tour during sunset when the lagoon area absorbs the lovely colours of the sky and all the salt pans turn to a gorgeous pink hue.

Archaeological Museum of Baglio Anselmi in Marsala

It is believed that the nearby city of Lilybaeum (modern Marsala) was originally set up by some of the inhabitants of Motya who had managed to escape during its downfall.

Lilybaeum acted as a naval military stronghold of the Carthaginians but in the 3rd cetury, when it became a Roman colony, its economy prospered even more. Nonetheless these areas seemed to be destined to a short existence, and in the 5th century this city was attacked and crushed by the Vandals.

One can trail the fascinating past of this region by visiting the archaeological museum of Baglio Anselmi in Marsala. The site provides a rich collection of archaeological remains which have been recovered both from the area of ancient Lilybaeum and also from the island of Motya.

Undoubtedly, the main attraction of this museum is the wreck of a Punic warship which was reclaimed from the sea after it was discovered in 1969 in an area called Punta Scario in the harbour of Marsala, near the Aegadian Islands.

(This article was published in the Travel Section of The Times of Malta on Sunday dated 25th May 2014)

Share on Facebook

2014.05.26 / no responses / Category: Torca - Perspettivi
Sengħa taħt theddida

Għall-artiklu ta’ din il-ġimgħa għażilt li nitratta s-sengħa antika tal-bini tad-dgħajjes li ilha tintiret fost niesna għal bosta snin. B’dan il-għan iltqajt ma’ Ġużu Maniscalco u ma’ Mario Aquilina, żewġ mgħallma f’dan il-qasam, li minn taħt idejhom għaddew bosta opri tal-baħar. Permezz tal-intervisti ma’ dawn l-individwi għaraft il-kapaċità msensla f’din is-sengħa u l-varjetà li teżisti fost dawk li aħna niġbru kollettivament taħt it-titlu ta’ ‘dgħajjes’. Barra minn hekk intbaħt ukoll li din is-sengħa tradizzjonali tinsab mhedda hekk kif id-domanda għal dan ix-xogħol tradizzjonali qiegħda kull ma tmur tispiċċa fix-xejn. Imma aqraw dawn ir-rakkonti ħalli tifhmu ħafna aktar x’irrid ngħid u nassigurakhom li mill-llum il-quddiem sa tibdew tħarsu b’għajnejn ġodda lejn dawn id-dgħajjes li ormaj saru jiffurmaw parti sinifikanti mill-wirt kulturali tagħna.

Ġużu Maniscalco (Ġużu Tal-Imgħallem)

Ġużeppi Maniscalco qatt ma kien ra l-baħar qalil daqstant! Imsarnu niżlu f’saqajh hekk kif induna li d-dgħajsa ċkejkna ta’ Stiefnu kienet qed tintela’ bl-ilma kull darba li l-mewġ kbir beda jistabat magħha. Il-maltemp kien ġie fuqhom ħabta u sabta u huma ma setgħu jagħmlu xejn ħlief li jaqdfu kemm jifilħu bit-tama li joħorġu malajr kemm jista’ jkun minn dak ix-xkiel. Ġużeppi kellu biss tnax il-sena u f’dawk il-mumenti tal-waħx kien diġà ta ruħu b’mitluf. Madanakollu Stiefnu, li kien sajjied anzjan u reliġjuż fervent, żamm ruħu sod u kull darba li kienet titfaċċa xi mewġa ta’ barra minn hawn, kien jgħajjat kemm jiflaħ “il-mant tal-Madonna huwa akbar minnkhom kollha!” B’xi mod, huma rnexxielhom jaslu l-art qawwijin u sħaħ imma Ġużeppi ħalef li qatt aktar f’ħajtu ma kien ser jitla’ fid-dgħajsa ta’ ħaddieħor.

Minn dakinhar ‘l hemm, Ġużeppi ntefa’ jibni d-dgħajjes ma’ missieru f’Marsaxlokk. Ma damx biex qabad is-sengħa sewwa u n-nies bdiet tagħrfu bħala ‘L-Imgħallem’. Iżda meta aktar tard huwa żżewweġ u l-familja tiegħu bdiet tikber, il-paga ma baqgħetx isservi u għalhekk hu kellu jidħol jaħdem bħala bennej tad-dgħajjes mad-Dockyard. B’danakollu, is-sidien tad-dgħajjes xorta baqgħu jfittxu s-servizzi tiegħu, speċjalment għall-manteniment regolari tagħhom, u kien waqt dan il-perjodu li tnisslet f’ibnu Ġużu, il-ġibda lejn din is-sengħa.

Għall-ewwel kienet iż-żebgħa kkulurita li tintuża fuq id-dgħajjes li bdiet taffaxxinah, u missieru beda jħallih jiżbogħ xi affarijiet żgħar. Imma ta’ tifel li kien, din in-namra ma damitx ma daħlitu fl-inkwiet hekk kif hu rama jiżbogħ dak kollu li beda jiġi quddiem għajnejh u kull x’ħin ifettillu, anki dakinhar li għamel l-Ewwel Tqarbina meta kien għadu liebes il-ħwejjeġ bojod tal-Preċett!

Imma ormaj Ġużu kien maqbud sa griżmejh minn din is-sengħa u finalment missieru ntebaħ li kien ikun aħjar jekk jibda jħarrġu bil-mod fl-affarijiet bażiċi. Ta’ 9 snin, huwa għallmu kif jiddiżinja mudell ta’ dgħajsa u ftit taż-żmien wara, anki nannuh, li bħall-ġenerazzjonijiet ta’ qablu kien bennej tad-dgħajjes ukoll, beda jgħaddilu l-pariri tiegħu. Taħt is-superviżjoni ta’ missieru, fl-età ta’ 14 il-sena, Ġużu ħadem l-ewwel dgħajsa żgħira li ordnat waħda mara biex tmur tistad għall-gambli biha. U ftit ftit, missieru beda jħajjru jesperimenta bl-ideat u bil-kapaċitajiet tiegħu sakemm anki hu sar mustaċċun f’dan ix-xogħol u n-nies bdiet tidentifikah bħala Ġużu Tal-Imgħallem.

Issa li għandu 69 sena, Ġużu spiss jiftakar fis-siegħat twal li hu ddedika lil din is-sengħa tradizzjonali li kienet ilha tant tintiret fost l-antenati tiegħu. Flimkien ma’ missieru u maż-żewġ ħutu subien, kien iqatta’ x-xhur sakemm ilesti dgħajsa u għalhekk, mat-tlestija tagħha, din il-kreazzjoni tkun kważi saret tifforma parti mill-familja. Skont kif titlob din is-sengħa, kienu jkunu huma li jippruvaw id-dgħajsa fuq il-baħar għall-ewwel darba u din kienet tgħaddi biss għand is-sid il-ġdid meta huma kienu jikkonfermaw li l-opra tagħhom hija pronta. Ċertament dan ir-ritwal jixbaħ lil speċi ta’ magħmudija fejn id-dgħajsa tiġi introdotta lill-baħar mill-ġenituri tagħha u minn hemm, hija tibda ħajja ġdida.

Peress li jiena kont qed nirreferi għal kull opra tal-baħar bħala ‘dgħajsa’, Ġużu beda jispjegali li fir-realtà teżisti varjetà wiesgħa ta’ dgħajjes li tinkludi: id-dgħajsa, id-dgħajsa tal-Latini, il-kajjik, il-luzzu, il-frejgatina, il-ferilla u l-lanċa. Huwa ġabli wkoll mudell ta’ skeletru ta’ dgħajsa tradizzjonali li ħadem hu stess u permezz tiegħu beda jimmarkali l-partijiet differenti li kien hemm u l-funzjonijiet partikolari tagħhom. Meta rani interessata, Ġużu urini wkoll għażla ta’ ritratti ta’ opri tal-baħar li kienu nħadmu mill-familja tiegħu, filwaqt li ntroduċini anki mal-kollezzjoni ta’ għodda tradizzjonali li dari kienu jaħdmu bihom.

Daqs sebgħa snin ilu, Ġużu ddeċieda li jieqaf minn dax-xogħol peress li kien sar wisq skabruż għalih. “M’għandix aktar saħħa biex naħdem f’din is-sengħa,” huwa stqarr miegħi. “Infatti xi xhur ilu kelli nbiegħ saħansitra l-lanċa tiegħi għax ma bqajtx niflaħ nagħmlilha l-manutenzjoni regolari tagħha. Kienet għal qalbi wisq biex inħalliha abbandunata fil-garaxx. Issa nittama li għand min qiegħda jaraf jieħu ħsiebha bħal kif kont nagħmel jien.”

Madanakollu kien hemm opra tal-baħar waħda li Ġużu ma felaħx jitbiegħed minnha – il-kajjik ta’ missieru. Huwa rrakkuntali kif meta fl-1996, miet missierhom Ġużeppi, hu u ħutu warrbu dan il-kajjik f’ġenb. Imma hekk kif ħareġ bil-pensjoni, Ġużu uża l-abbiltà kollha tas-sengħa li kien tħarreġ fiha matul ħajtu, sabiex jerġa’ jagħti r-ruħ lil dan il-kajjik ta’ missieru. Dan kien l-uniku xogħol li huwa aċċetta li jagħmel minn meta waqaf jaħdem… “Ma nafx għala ddeċidejt li nidħol għal dax-xogħol,” qalli Ġużu. “Naf biss li ħassejt li kelli nagħmel din l-aħħar ħaġa sabiex nispiċċa l-affarijiet sewwa.”

Sfortunatament ħadd ma tħajjar ikompli wara Ġużu u b’hekk pajjiżna qed jirriskja li jitlef darba għal dejjem dan l-għerf li trawwem fih sa mill-ibgħad antenati tiegħu u din l-esperjenza kollha li hu akkumula matul is-snin kollha jaħdem f’dan ix-xogħol. Peress li issa n-nies saret tippreferi tixtri d-dgħajjes moderni maħduma mill-fibreglass, id-domanda lejn dawn l-opri tal-baħar tradizzjonali qiegħda tisfuma fix-xejn u għalhekk ma fadalx ħajra fiż-żagħżagħ biex ikomplu wara missirijiethom. Hija ħasra li probabbilment jiena kelli l-unur li niltaqa’ ma’ wieħed mill-aħħar imgħallma f’din is-sengħa li ma ddumx ma tintemm għal kollox.

Mario Aquilina (Mario Tar-Ratal)

Din il-possibilità qarsa ġiet konfermata mill-ġdid meta jiena ltqajt ukoll ma’ Mario Aquilina minn Birżebbuġa li huwa aktar magħruf bħala Mario Tar-Ratal. Huwa għandu 53 sena u wkoll ġej minn familja li għal snin twal kienet rinomata għall-bini tad-dgħajjes. Infatti minn taħt idejn missieru u minn taħt idejh, laħqu ħarġu għadd ta’ opri tal-baħar tradizzjonali. Iżda f’dawn l-aħħar snin l-ordnijiet kienu qed ikunu għad-dgħajjes tal-fibreglass u għalhekk huwa kellu jaqleb is-sengħa tiegħu fuq dan ix-xogħol jekk ried ikompli jaqla’ l-għixien tiegħu. Mario spjegali li hemm raġunijiet validi għala n-nies qed jippreferu d-dgħajsa tal-fibreglass mid-dgħajsa tradizzjonali, fosthom: il-prezz ferm għola tad-dgħajjes tradizzjonali minħabba li dawn jissawwru mill-injam u jinħadmu bl-idejn, u anki għaliex il-manteniment tagħhom huwa aktar spiss.

“Huma biss dawk li għandhom passjoni għad-dgħajjes li kapaċi jifhmu s-sinifikat ta’ xi jfisser li tkun is-sid ta’ opra tal-baħar tradizzjonali,” insista Mario. “Għandek tkun taf li dawn il-biċċiet tal-baħar jinħadmu minn selezzjoni ta’ njam u ta’ materjali differenti li kollha għandhom l-funzjoni partikolari tagħhom sabiex finalment ikollok biċċa xogħol eleganti u ta’ maestrija. Irridu niftakru li dawn il-karatteristiċi ta’ dan il-materjali ġew identifikati b’reqqa matul sekli sħaħ, fejn dawn in-nies tas-sengħa għarfu kif jipproduċu dgħajjes b’saħħithom u li jifilħu għall-baħar imma li fl-istess ħin ikunu wkoll grazzjużi u jpaxxu l-għajn.”

Hu kurjuż il-fatt li Mario għandu ħafna in komuni ma’ Ġużu. Fil-fatt missieru wkoll kien jismu Ġużeppi u dan kien magħruf bħala Ġużi r-Ratal. Ġużi kien minn Bormla u missieru kien jagħmel ix-xogħol tal-manutenzjoni fuq l-opri tal-baħar u anki jiskultura d-dekorazzjonijiet li wieħed isib fuq il-ġnub tagħhom. Kien ukoll qaddief tajjeb ferm, tant li kien jaqdef fuq tliet tipi ta’ dgħajjes tar-Regatta, li kienu: il-kajjik, u d-dgħajsa tal-pass, kemm ta’ b’żewġ qaddiefa u anki ta’ b’erbgħa.

Meta Ġużi kellu ħames snin, il-gżejjer Maltin ġew involuti fil-ġlied tat-Tieni Gwerra Dinjija u għalhekk il-familja tiegħu kellha tħalli Bormla minħabba li din il-lokalità kienet spiss tispiċċa fil-mira tal-għadu. Huma marru joqogħdu l-Fgura, imbagħad Ħal-Qormi u wara ż-Żejtun, sakemm finalment issetiljaw f’Birżebbuġa. F’dak il-perjodu, f’dan il-post, kien hemm tliet mgħallma tad-dgħajjes li kienu magħrufa bħala Ta’ Ġoġò imma f’dawk is-snin, tant kien hemm domanda kbira, li missier Ġużi ma damx wisq biex reġa’ jsib jaħdem f’dan il-qasam.

Aktar tard, meta wliedu bdew jikbru, beda jidher biċ-ċar li huma kienu wirtu l-passjoni li kellu missierhom lejn il-baħar u lejn is-sengħa tal-bini tad-dgħajjes. Infatti, ta’ 9 snin, missier Mario kien diġà qabad jesperimenta bil-bini tal-mudelli tad-dgħajjes u minn hemmhekk huwa baqa’ sejjer sakemm laħaq mgħallem. Tnejn mill-opri l-aktar magħrufa tiegħu kienu dgħajjes tal-Latini – il-‘Victoria’ u l-‘Blue Star’ – u rigward din tal-aħħar ċerti anzjani għadhom jiftakru li kienet veloċi daqs ir-riħ.

Kemm Mario u kif ukoll Ġużu qablu illi wieħed kien jitwieled mgħallem f’din is-sengħa u għalhekk mhux daqshekk faċli biex issir espert f’dan il-qasam jekk ma jkunx destinek. Infatti anki Mario kien kapaċi jaħdem id-dgħajjes meta kellu biss 19 il-sena, u akkost li xtaq ħafna jistudja l-inġinerija mekkanika biex jibda jaħdem fuq ir-riggijiet taż-żejt, eventwalment huwa ċeda għar-rakkomandazzjoni t’ommu sabiex isib xogħol ma’ missieru peress li hi saħqet li dan kien aktar sikur u mingħajr perikli, u naturalment kien iżommu qribha.

Sabiex ifehemni aħjar dwar din is-sengħa tagħhom, Mario ġab album kollu ritratti li fosthom kienu juru l-fażijiet differenti tal-kostruzzjoni ta’ l-opri tal-baħar. Bqajt impressjonata li akkost li kienu għaddew bosta snin, huwa kien għadu jiftakar id-dgħajjes kollha u lil min kienu nbiegħu. Bi kburija urini wkoll lil ‘bimbu’ li kienet tip ta’ opra tal-baħar li kien iddiżinja missieru.

Biex jinkoraġġini nixtarr aħjar dan ix-xogħol, Mario urini wkoll mudell kbir ta’ kajjik. Bil-paċenzja kollha, huwa wrieni l-materjali differenti li minnhom tinħadem din l-opra u fehemni wkoll l-għala jintuża dak il-materjal u x’inhi l-funzjoni tiegħu. Bqajt mistagħġba mhux ftit meta skoprejt li għall-binja ta’ kajjik, wieħed jirrikjedi fosthom: il-fraxxnu, il-‘greenheart’, l-‘iroco’, il-‘plywood’, il-ballut, il-kewba, u l-injam magħruf bħala ‘tal-abjad’ u ‘tal-aħmar’. Mhux ta’ b’xejn li dawn l-opri tradizzjonali tal-baħar jiswew prezzhom, kemm għall-materjal li fihom, kemm għas-sengħa li jinvolvu u kif ukoll għas-siegħat twal ta’ xogħol li jirrikjedu!

B’xorti tajba, fil-każ ta’ Mario, ibnu qiegħed juri interess f’dan il-qasam għalkemm b’mod differenti. Infatti huwa jgħin lil missieru sabiex jiżviluppaw ideat ġodda għad-diżinji tad-dgħajjes moderni tal-fibreglass, u b’hekk dawn issa huma mogħnija anki bil-kreattività żagħżugħa.

“Ma tħallitilna l-ebda għażla. La ridna nibqgħu nagħmlu dan ix-xogħol, kellna bilfors nimxu skont id-domanda tal-klijenti,” stqarr Mario. “Dan wassal biex akkost li jiena nippreferi naħdem id-dgħajjes tradizzjonali, anki għax jiena konxju li s-sengħa tiegħi qiegħda kull ma tmur issir dejjem aktar rari, jkolli naqleb għad-dgħajjes moderni tal-fibreglass, għax lil dawk iridu n-nies. Madanakollu tassew nixtieq li l-awtoritajiet jisimgħu l-karba tagħna sabiex aħna niġu rikonoxxuti bħala nies professjonali tas-sengħa u anki biex l-opri tal-baħar tradizzjonali tagħna jingħataw mill-ġdid il-valur li jixirqilhom, qabel ikun tard wisq. Idealment l-istat għandu jintroduċi xi forma ta’ sussidju għal dawk li jagħżlu li jixtru dawn il-kreazzjonijiet lokali li huma uniċi għall-gżejjer tagħna, forsi b’hekk in-nies titħajjar mill-ġdid tagħti r-ruħ lil din is-sengħa li waslet biex tintilef.”

L-aħħar superstiti ta’ din it-tradizzjoni antika huma d-dgħajjes tar-Regatta li għadhom jiġu manifatturati minn żmien għal żmien. Intant, waqt din l-intervista ma’ Mario, kelli l-fortuna li nara opra tal-baħar tradizzjonali riċentement maħduma minnu. Din kienet dgħajsa tal-pass miżbugħa b’kulur ċelesti sabiħ li hu ħadem għall-Klabb Regatta Birżebbuġa, liema opra kienet qed tistenna lill-qassis biex iberikha qabel tibda ħajjitha fuq il-baħar.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (3 parti) fit-Torċa tat-18 ta’ Mejju 2014)

Share on Facebook

2014.05.18 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Stilla Maltija f’Hollywood

Kull meta nsemmi lill-artist Malti Joseph Calleia, kważi kulħadd jaħseb li qed nirreferi għat-tenur lokali ta’ fama internazzjonali, Joseph Calleja. Imma dan tal-aħħar twieled tliet snin wara li miet l-attur Malti li f’Hollywood irnexxielu jikseb suċċess kbir, hekk kif hu ħadem aktar minn 55 film. Min-naħa l-oħra hija tassew ironika li ħafna minna jafu u probabbli jammiraw lill-artisti Charlton Heston, Jerry Lewis, Dean Martin, Marlene Dietrich, Rita Hayworth u Jane Russell, iżda fl-istess ħin, m’għandhomx l-iċken idea li dawn kollha deheru f’xi film mal-attur Malti Joseph Calleia. Għaldaqstant dil-ġimgħa ddeċidejt li niddedika dan l-artiklu għalih għax naħseb li dan l-individwu jixraqlu li jkun magħruf ħafna aktar mal-poplu tagħna. U min jaf? Forsi fl-aħħar xi stazzjon lokali jitħajjar jagħmel il-pass li jurina xi film minn tiegħu u mhux dejjem nirrepetu u nhedew b’films fejn jidhru biss atturi barranin. Meta se jitgħallem jirrispetta aktar lil niesu dan il-poplu tagħna?

Naturalment, la ħadd qatt ma kien wera interess biex jinfurmana dwar dan l-attur, anki jiena sirt naf bih wara ħafna snin. U kien għall-ħbieb tiegħi Eman Bonnici, Andrew Borda u Joseph Borda li finalment ġejt mgħarrfa b’din l-istilla Maltija f’Hollywood. Kull wieħed minn dawn il-ħbieb kellu storja differenti x’jirrakkuntali dwar Joseph Calleia fejn saħansitra wieħed minnhom kien ħabib tiegħu. Imma ejja nibdew il-ġrajja ta’ dan il-personaġġ mill-bidu…

Joseph Calleia twieled fl-4 t’Awwissu 1897 fl-inħawi tas-Saqqajja, ir-Rabat Malta. Missieru Pasquale oriġinarjament kien minn Bormla u kien perit. Meta ibnu kiber, huwa insista ħafna fuqu sabiex isir inġinier u b’din il-mira, Joseph beda jattendi l-Kulleġġ ta’ San Alwiġi f’Birkirkara. Min-naħa l-oħra, ommu Elena neè Falzon, kienet mill-Belt u din mill-ewwel intebħet li binha kien maqtugħ għal xorta oħra ta’ xogħol, partikolarment meta nnutat li Joseph kellu talent naturali għall-palk. Infatti, kienet hi li rawwmitu u għenitu biex jiżviluppa din il-kapaċità hekk kif hu beda jieħu sehem b’ruħu u b’ġismu f’kull attività tad-drama li kienet tittella f’dak il-kulleġġ. Hawnhekk ta’ min ikun jaf li fil-Kulleġġ ta’ San Alwiġi għad hemm rikordju sabiħ ta’ Joseph Calleia bħala student, hekk kif ikkonfermali Joseph Borda, ammiratur kbir tiegħu, meta huwa żar dan il-post u b’sorpriża kbira, lemaħ lil Joseph flimkien ma’ sħabu f’ritratt tal-klassi tal-1912.

Sfortunatament, fl-1906, omm Joseph mietet fl-età ta’ 37 sena u t-telfa tagħha binha ħassha ħafna. Min jaf jgħidilna jekk din kinetx waħda mir-raġunijiet għala fl-1914, fl-età ta’ 17 il-sena, huwa ddeċieda li jħalli lil Malta sabiex jipprova jsib xortih fil-qasam tal-ispettaklu f’pajjiż barrani? Li hu żgur kien li missier Joseph oġġezzjona ferm għal din l-għażla ta’ ibnu, anki minħabba li f’dak il-perjodu, ix-xogħol tal-ispettaklu kien meqjus bħala dnub. Tant hu hekk, li meta l-ġuvni baqa’ jinsisti li ried jitlaq, missieru wissieħ biex ma jużax kunjom il-familja. U Joseph ma ħasibhiex darbtejn biex minflok adotta kunjom nanntu, li kien Spurin.

Irridu niftakru li fl-1914 kienet tqanqlet l-Ewwel Gwerra Dinjija u infatti xi wħud mill-bliet kapitali tal-Ewropa kienu diġà sofrew id-danni tagħha. Imma lanqas din it-theddida ma qatgħet qalb Joseph Calleia hekk kif hu ħolom u xtaq bis-sħiħ li jagħmel xi ħaġa sinifikanti b’ħajtu. Possibilment huwa kien diġà nnota li kellu potenzjal qawwi u li leħnu kien jipprometti għall-affarijiet akbar meta f’età tant żagħżugħa, huwa kien diġà bena esperjenza fuq il-palk Malti, l-aktar fil-kant liriku, fejn hu saħansitra serva bħala tenur fit-Teatru Rjal.

Intant, in-namra tiegħu għall-qasam artistiku ħadet lil Joseph l-Ingilterra fejn hu ngħaqad ma’ grupp mużikali li beda jdur f’diversi ħwienet u swali biex joffri spettaklu ta’ daqq u kant. Wara sentejn jagħmel dan ix-xogħol, huwa kien ħabat jikseb kemmxejn popolarità iżda d-destin kellu ppjanat għalih opportunità ferm akbar. Ir-riċerkatur Eman Bonnici stqarr li x-xorti tajba li laqtet lil Joseph waslet għandu f’forma pjuttost stramba, hekk kif dan il-personaġġ kien qed jivvjaġġa fuq bastiment li ħabta u sabta għereq f’nofs ta’ baħar u b’xorti tajba, il-bastiment l-ieħor li ġabar lis-superstiti, ġarr lil kulħadd sa l-Istati Uniti – l-art tal-ħolm fejn ħafna jemmnu li kollox hu possibbli!

B’ta’ fuqu senduqu, Joseph sab ruħu f’pajjiż ieħor u hemm mill-ġdid kellu juri kuraġġ u perseveranza. Huwa ma damx ma sab xogħol bħala wejter u fl-istil uniku tiegħu, kien joqgħod ikanta waqt li jservi lill-klijenti. U eventwalment din it-tattika ħadmitlu għax darba minnhom, fost il-klijenti nzerta kien hemm wieħed li kien jorganizza l-ispettakli fi Broadway u meta sema’ leħen Joseph, dan offrielu x-xogħol minnufih.

L-ewwel xogħol teatrali ta’ Joseph deher fl-1926 taħt l-isem ta’ ‘Broadway’ u minn hemm huwa beda karriera ġdida. Skont Eman Bonnici, jidher li kien ix-xogħol ‘The Broken Wing’ li wassal lil Joseph għal aktar suċċess hekk kif dan l-ispettaklu ntalab biex jintuża għall-ftuħ tat-teatru Duke of York fl-Ingilterra. Diversi gazzetti f’dan il-pajjiż barrani bdew jiktbu dwar dan il-ġuvni Malti ta’ talent kbir u din l-aħbar waslet anki Malta. Dan qanqal lil missieru Pasquale sabiex jagħraf li wara kollox ibnu kien għamel għażla tajba meta ddeċieda li jidħol fid-dinja tal-ispettaklu u għalhekk huwa kkuntattjah u qallu li minn dakinhar ‘l hawn, kien qed jagħtih il-barka tiegħu biex juża kunjomu proprja. Joseph xtaq jikkuntenta lil missieru u b’hekk huwa beda jsejjaħ lilu nnifsu Joseph Spurin Calleja.

Minħabba d-dehra Mediterranja tiegħu, b’dak il-wiċċ mislut u b’dawk l-għajnejn skuri u profondi, Joseph ma damx ma beda jingħata rwoli ta’ gangster fix-xogħolijiet teatrali, hekk kif fis-snin tletin fl-Amerika bdiet tgħolli rasha l-Mafja. Din ir-realtà bdiet tiżvolġi anki fil-qasam tal-films, tant li l-kumpanija Warner Brothers Pictures kienet ħadet magħha l-aqwa atturi ta’ dik l-epoka biex jaħdmu partijiet ta’ gangsters, fosthom lil James Cagney, George Raft u Humphrey Bogart. Il-pubbliku beda jfittixhom ħafna dawn it-tip ta’ films u għalhekk il-kumpanija l-oħra tal-films, Metro Goldwyn Mayer, xtaqet ħafna li tidħol ukoll f’dan is-suq. Hi ma damitx ma tefgħet għajnejha fuq Joseph, l-aktar wara s-suċċess ġdid li kellu fil-parti tal-gangster Tony Mako fix-xogħol teatrali ‘Small Miracle’. U fi ftit taż-żmien Joseph sab ruħu jaħdem f’Hollywood u jidher fuq il-liżari taċ-ċinema.

Għall-ewwel film tiegħu ‘My Sin’, fl-1931, Joseph Calleia Spurin irċieva 8000 dollaru. Iżda taħt dak l-isem, ħadem biss film ieħor wieħed biss ‘His Woman’ peress li mbagħad hu ntalab iqassar ismu għax hekk kien twil wisq. B’hekk, Joseph reġa’ lura għall-isem oriġinali tiegħu, Joseph Calleia, fejn aktar kmieni kien diġà bidel l-ittra j ma’ l-ittra i, sabiex l-Amerikani jkunu jistgħu jlissnu kunjomu kif suppost.

Fis-sentejn li għamel mal-MGM huwa ħadem għaxar films fosthom il-film ‘Tough Guy’ (1936) fejn ħadimha ta’ Joseph ‘Joe’ Calerno. Ta’ min isemmu illi fl-1935 daħlet iċ-ċensura f’Hollywood u b’hekk il-gangsters ma setgħux jibqgħu jidhru aktar bħala eroj fil-films. Allura, għalkemm naraw lil Joseph jaħdimha mill-ġdid ta’ kriminal, fl-aħħar tal-film huwa jipiċċa maqtul. Madanakollu, għalina l-Maltin dan il-film għandu tifsira kbira ħafna għax nistgħu ngħidu li għall-ewwel darba, bis-saħħa ta’ dan l-attur, tlissnet il-lingwa Maltija waqt film li nħadem f’Hollywood. Dan ġara meta Joseph ġie mqabbad ikanta xi ħaġa biex jimla l-ħin waqt xena partikolari u f’dak il-mument, ġietu f’moħħu għanja folkloristika Maltija.

Meta l-kuntratt mal-MGM għalaqlu, dan l-artist ħa deċiżjoni riskjuża oħra hekk kif huwa għażel li jibda jaħdem għal rasu. Imma bħas-soltu, Joseph kien jaf sewwa x’inhu jagħmel għax ix-xogħol tiegħu bħala attur xorta waħda baqa’ għaddej qatiegħ. Fl-1938 huwa ħadem waħda mill-partijiet l-aktar għal qalbu – dik fi rwol ta’ pulizija Tuneżin fil-film ‘Algiers’ li għaliha huwa rebaħ il-Best Actor Award mill-kritiċi tal-Amerika.

Il-films li ħadem fihom dan l-artist Malti bdew deħlin anki f’pajjiżna. Imma mhux kollha għax uħud minnhom ġew iċċensurati. Fosthom kien hemm il-film ‘Full Confession’ (1939) fejn Joseph kellu l-parti ta’ qassis li ried jikkonvinċi qattiel sabiex jagħti ruħu f’idejn il-pulizija ħalli jeħles bniedem innoċenti li kien ser jieħu l-ħtija minfloku. Kien iċċensurat ukoll il-film ‘Valentino’ (1951) fejn l-attur Malti ħadem ir-rwol tal-manager ta’ Valentino. Film ieħor li nżamm kien ‘The Iron Mistress’ (1952) fejn f’waqt minnhom, Joseph jidher ibus lill-attriċi Mae West li dak iż-żmien kienet waħda mill-aktar nisa seduċenti ta’ Hollywood. Min jaf jekk din iċ-ċensura qattx nislet xi diżappunt f’qalb l-attur Malti? Iżda ċertament, skont Andrew Borda, Joseph Calleia kien ħassha ħafna meta ħuħ, Dun Anton Calleja, irrifjuta l-flus li bgħatlu bħala rigal peress li dan saħaq li dawk kienu flus id-dnub u li għalhekk l-artisti ta’ Hollywood kienu ser jispiċċaw kollha l-infern!

Fir-realtà qatt ma nstema’ xi skandlu dwar dan l-attur. Anzi, fl-agħar waqtiet tat-Tieni Gwerra Dinjija, bħal ħafna atturi oħra, Joseph ngħaqad bħala membru mal-United States Organizations sabiex joffri spettaklu lit-truppi bil-għan li jgħollulhom il-moral. Minn ritratti li rnexxielu jakkwista Joseph Borda naraw illi Calleia kien ġie jagħti dan is-servizz anki f’Malta fl-eqqel żmien tal-gwerra u meta ra l-bżonn tal-poplu Malti, huwa daħħal idejh fil-but u għen personalment.

Għalkemm Joseph kien jgħix l-Amerika f’dar lussuża flimkien ma’ martu Eleonora nee’ Vassallo, li kienet bint emigrant Malti, huwa qatt ma nesa lil Malta, lil niesha u l-lingwa tagħha. Infatti, mhux darba u tnejn li l-familjari tiegħu kienu jsibuh ma’ wiċċhom għall-għarrieda kull darba li kien ifettilu jżur lill-gżejjer tagħna. U meta huwa rtira minn Hollywood, fl-età ta’ 66 sena, awtomatikament qalbu ġibditu lura lejn art twelidu fejn mar joqgħod f’dar bl-isem ‘Joel’ fi Triq Imrabat, tas-Sliema. F’din id-dar, Joseph installa l-istess sistemi li kellu fl-Amerika bħal ngħidu aħna l-intercom, il-lift u l-arja kkundizzjonata – oġġetti li f’pajjiżna l-Maltin qatt ma kienu raw. Iżda min-naħa l-oħra, Joseph baqa’ pjuttost bniedem sempliċi għalkemm riservat u lil ħbiebu kont tgħoddhom fuq is-swaba ta’ jdejk.

Fost dawn kien hemm Andrew Borda li rnexxielu jsir jafu billi kien midħla tat-tenur Oreste Chircop; ħabib antik ta’ Calleia. Andrew ma jinsa qatt l-ewwel darba li daħal fid-dar ta’ dan l-attur li tant kien ilu jammira, fejn tul l-indana tat-taraġ huwa jilmaħ salt ritratti li kienu juru lil Joseph fil-partijiet differenti li kien interpreta matul is-snin. L-istess jiftakar il-mumenti ħelwin li huwa qatta’ flimkien ma’ dan l-attur, kemm f’daru fejn spiss dan kien iħobb joqgħod ikanta u jdoqq il-pjanu, kemm il-knisja peress li Joseph kien bniedem reliġjuż ħafna u anki waqt id-dawriet sbieħ fil-kampanja, speċjalment lejn l-inħawi tal-Madliena li kienu l-favoriti tiegħu.

Andrew lmenta miegħi li akkost li Joseph Calleia kellu fama internazzjonali, meta dan l-attur kien ikun għaddej mit-triqat Maltin, ftit li xejn kienu jgħarfuh nies. Min-naħa l-oħra huwa baqa’ miftakar sewwa f’Hollywood, tant li fis-snin 70, Joseph irċieva telegramma mingħand il-produttur tal-films Francis Ford Coppola, fejn dan kien qed joffrielu l-parti prinċipali ta’ Don Vito Corleone fil-film li kien ser jaħdem – ‘The Godfather’. Imma nzerta li Joseph kien għaddej minn mumenti ta’ swied il-qalb minħabba li fl-1967, huwa tilef lil martu Eleonora u ma ried jaf b’xejn aktar. Infatti huwa ma aċċettax din il-parti li eventwalment ngħatat lil Marlon Brando u għaliha dan irċieva l-ġieħ ta’ Best Actor fl-Academy Awards.

Joseph Calleia ħalla din id-dinja fil-31 t’Ottubru 1975, fl-età ta’ 78 sena. Eman Bonnici spjegali kif f’pajjiżna ma tħabbar l-ebda avviż u ma saret l-ebda ċerimonja biex tinforma lill-poplu Malti li konna tlifna lil wieħed minn tagħna. Deheret biss xi informazzjoni qasira u ritratt tat-tebut tiegħu dieħel fl-Addolorata segwit minn korteo żgħir ta’ nies, l-għada tal-funeral fil-ġurnal Times of Malta. Minflok, ironikament, minħabba li dan l-artist sikwit ħadem il-parti ta’ Sqalli, bi żball, l-istazzjon televiżiv Taljan RAI ħabbar bi prominenza li f’Malta, kien miet l-attur Taljan Joseph Calleia. Lanqas il-lapida ta’ l-irħam fiċ-ċimiterju, fejn hemm ismu minqux flimkien ma’ dawk ta’ familjari oħra tiegħu ma jindika l-kobor ta’ dan il-Malti u ftit ftit dan il-bniedem intesa mal-mogħdija taż-żmien.

Kien biss fl-1997 meta bħala memorja tal-100 sena minn twelidu, nħarġu żewġ bolol kommemorattivi ta’ Joseph Calleia. U kellhom jgħaddu ħafna aktar snin sakemm fl-2005, Eman Bonnici, li kellu biss 15 il-sena, irnexxielu jħajjar lill-iskultur famuż Rabti Anton Agius sabiex jaħdmu bust għal dan l-attur, liema xogħol Anton wettqu bla ħlas. Intant, fir-raħal tal-Imtarfa hemm ukoll triq imsemmija għalih. Imma niddubita kemm mir-residenti jafu tassew min kien Joseph Calleia. Tgħid għad jasal iż-żmien meta dan il-personaġġ kbir jingħata rikonoxxenza nazzjonali?

Aktar informazzjoni dwar dan l-artist issibuha fuq Facebook: Maltese Hollywood Star Joseph Calleia.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (2 parti) fit-Torċa tal-11 ta’ Mejju 2014)

Share on Facebook

2014.05.11 / no responses / Category: Torca - Features & Articles
Il-ġrajja tal-arġentier

Illum ser nerħulha għal għonq it-triq ta’ sensiela ġdida li ħa teħodna fuq vjaġġ ieħor li din id-darba se jlaqqagħna ma’ kobor il-Malti. Wieħed mill-għanijiet prinċipali ta’ din il-kitba se jkun li jitfa’ dawl fuq il-poplu tagħna li minnu sikwit joħorġu nies ta’ ħila kbira imma li kultant, ftit li xejn nisimgħu bihom. Infatti jweġġagħni dan il-poplu tagħna li għandu ħabta jogħxa bil-kapaċità tal-barrani filwaqt li joħnoq taħt l-għanqbut lil demmu stess! Min-naħa l-oħra, dawn l-artikli se jkunu qed jiftħu tieqa wkoll fuq numru ta’ personaġġi magħrufa li għexu f’perjodi oħra u li forsi llum jitqiesu bħala parti mill-passat. Minflok, nixtieq nuri li l-ispirtu ta’ dawn l-individwi għadu ħaj fostna ħafna aktar milli nistgħu nimmaġinaw…

Xi ftit tax-xhur ilu kelli l-opportunità li niltaqa’ mal-arġentier Tarcisio Cassar fuq il-post tax-xogħol tiegħu li kien miżgħud b’għadd ta’ għodod u xogħolijiet lesti għall-bejgħ. Huwa laqgħani bi ħlewwa liema bħalha u dlonk qabad jagħtini ħjiel dwar is-sengħa antika u tradizzjonali tiegħu. Ftehemna li nerġgħu niltaqgħu darb’oħra sabiex nintervistah imma dan qatt ma seħħ għax xi ftit taż-żmien ilu, Tarcisio ħalla din id-dinja u jiena tlift iċ-ċans li niret mingħandu l-għerf li ħallewlu missirijietu.

Għaldaqstant meta dan l-aħħar intlabt minn Wirt iż-Żejtun sabiex nintervista lill-arġentier Joseph Aquilina, ħtaft mill-ewwel l-okkażjoni. Waqt il-laqgħa li kelli ma’ Joseph intbaħt li jiena trabbejt u għext viċin il-post fejn dan l-individwu ħadem xogħolijiet kbar, imma b’danakollu ma kellix l-iċken idea tiegħu! Ma kienx hemm dubju li kien wasal iż-żmien biex nolqtu żewġ għasafar b’ġebla waħda u minnufih involvejt ruħi biex nistħarreġ l-istorja li tinsab wara din is-sengħa.

Joseph ħadni lura lejn is-snin tletin hekk kif rama jirrakkuntali dwar iz-ziju ta’ missieru, Carmelo Caruana, li kien arġentier Bormliż. Jidher li qabel it-Tieni Gwerra Dinjija, Bormla kienet waħda mill-bejtiet tax-xogħolijiet tal-arġenterija u hemm wieħed seta’ jsib nies ta’ sengħa mill-iprem. Wieħed minn dawn kien Xandru Cassar u miegħu eventwalment laħqu wkoll uliedu, Joe u Salvinu. Peress li dawn kienu ġirien ma’ Carmelo, huwa ma damx ma beda jieħu interess f’dan il-qasam u aktar tard, meta fl-1938 ġab il-liċenzja ta’ arġentier, huwa beda jaħdem bħala lavrant magħhom. Iżda l-gwerra ċaqalqitu minn Bormla u Carmelo mar joqgħod iż-Żejtun, fi Triq Marsaxlokk, fejn fetaħ ħanut u baqa’ jaħdem fih għal ħafna snin.

Anki missier Joseph, li kien jismu wkoll Joseph u bħal zijuh kien Bormliż, trawwem f’din is-sengħa u bħal Carmelo, huwa għamel karriera twila jaħdem ma’ Xandru Cassar. Madanakollu ġie żmien meta l-paga ta’ sebgħa liri fil-ġimgħa ma setgħetx titma’ sewwa lill-familja tiegħu li diġà kienet tikkonsisti minn tliet ulied, u b’hekk huwa ddeċieda li jiftaħ għal rasu. Peress li anki hu kien ta’ ħila kbira, ma damx wisq biex qabad fix-xogħol tiegħu bħala arġentier mill-ħanut li fetaħ fi Pjazza Santa Marija, iż-Żejtun. U minn dal-post bdiet ukoll il-ġrajja ta’ Joseph li ftit ftit ma damx ma ddakkar minn missieru u ta’ tifel li kien huwa beda jitħajjar jipprova jaħdem xi ħaġa żgħira. Infatti ta’ 12 il-sena, wara li tispiċċa l-iskola, huwa beda jinxteħet wara l-bank tax-xogħol ta’ missieru fejn kien jitħalla jsensel il-kuruni tar-rużarju li n-nies kienet tordna f’dak iż-żmien.

Dinjet Joseph kienet diġà bdiet ixxaqleb lejn din is-sengħa tal-arġenterija imma d-destin ried li r-ritmu li jidħol fiha, ikollu pass ħafna aktar mgħaġġel. Dan seħħ meta għodwa minnhom, daħal spettur tas-servizzi soċjali fil-ħanut tagħhom, u sab lil Joseph wara l-bank. U akkost li missieru spjegalu li ibnu kien qiegħed jitħarreġ biss u mhux jaħdem miegħu, dan l-ispettur tah ħmistax ċans biex jagħmillu l-ktieb tax-xogħol. Ħabta u sabta, fl-età ta’ 14 il-sena, Joseph sab ruħu jinqala’ minn fuq il-bank tal-iskola sabiex minflok jidħol fid-dinja tal-adulti. Huwa stqarr li dak iż-żmien ma ħadhiex bi kbira li kellu jitlaq l-iskola iżda aktar tard, meta kiber fis-sengħa tiegħu u sab ruħu fi stat li jrid jikkomunika ma’ nies f’pajjiżi oħra, Joseph intebaħ li fir-realtà kien ikun aħjar li kieku tħalla jkompli l-iskola sal-aħħar.

Missier Joseph kien bastun fuqu u sikwit kien iwissieh li din is-sengħa riedet tittieħed b’serjetà kbira għax kien hemm ħafna x’titgħallem u daqstant ieħor fejn tiżbalja. Għalhekk għall-ewwel, it-tfajjel kien joqgħod kemmxejn lura milli jipprova xi ħaġa ġdida. Imma ġara li darba minnhom, avolja kien jibża’ ferm minn missieru, huwa ppjana li jagħmel waħda minn tiegħu ħalli jara sa fejn kien kapaċi jasal. Kien żmien ir-Randan u waqt li lejla waħda, missieru rħielha lejn il-knisja biex jisma’ l-eżerċizzji, Joseph mar għand ommu u talabha tagħtih iċ-ċurkett tat-tieġ ħalli jaqsmu u jerġa’ jsewwih sakemm missieru jiġi lura. Ommu ma ħasbithiex darbtejn biex tagħtulu u hu kollu eċitament erħilha jaqsam iċ-ċurkett fi tnejn, iqabbad il-flixkun tal-gass, jipprepara s-saldatura tad-deheb u ħafif ħafif, jgħaqqdu lura mill-ġdid. Il-pjan tiegħu rnexxa qatiegħ tant li ommu baqgħet skantatha għax ma setgħetx issib tarf minn fejn binha kien qata’ ċ-ċurkett u reġa’ għaqqdu flimkien. U hekk kif żewġha ġie lura hija qaltlu bil-kapaċità ta’ binhom u dan tant impressjona ruħu li minn dakinhar ‘l hemm, it-tiswijiet li bdew jidħlu l-ħanut kienu jispiċċaw kollha direttament għand Joseph. Finalment l-iben kien rebaħ il-fiduċja assoluta ta’ missieru u minn hemm baqa’ għaddej u ġab il-liċenzja ta’ arġentier fl-1968.

Fatt kurjuż huwa li meta wieħed isir arġentier, il-Konslu tal-gvern jagħtih boll personali sabiex bih huwa jimmarka x-xogħol tiegħu. Dan il-boll jibqa’ marbut ma’ dak l-individwu partikolari u ħadd qatt aktar ma jista’ jużah. Sabiex jispjegali aħjar, Joseph urieni ktieb rari mmens ‘The Goldsmiths of Malta and their Marks’ li ġie ppubblikat fl-1972 minn Chev Victor Fredrick Denaro, pijunier tal-istudju tal-fidda antika Maltija. F’dan il-ktieb kien hemm informazzjoni dwar is-sengħa tal-arġentiera Maltin li tmur lura sa minn żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwann u twassal sa snin aktar riċenti. Fosthom wieħed jista’ josserva l-marki tal-boll differenti tal-Maltin li ħaddnu din is-sengħa, inkluż dawk ta’ Joseph u tal-familjari tiegħu. Intant, kien permezz ta’ dawn id-dettalji li darba minnhom huwa skopra min kien għamel il-bieba tat-tabernaklu tal-Parroċċa taż-Żejtun, hekk kif waqt li kien qed jaħdem fuq il-parti ta’ ġewwa tiegħu, Joseph intebaħ bill-boll tal-arġentier Lebrun li kien jinsab imnaqqax fuq naħa minnhom ta’ dan ix-xogħol.

Għalkemm jiena kont naħseb li l-arġentier jaħdem biss fuq il-fidda, ir-realtà hija ferm differenti. Fil-fatt l-arġenterija għandha taqsimiet enormi fejn tespandi u fosthom tinkludi: xogħol tal-fidda, tad-deheb, u tal-filugranu, is-separazzjoni tad-deheb u l-ħidma tal-fidda, u anki l-ingastatura tad-djamanti. Illum, ħafna minn dawk li jagħmlu dan x-xogħol ta’ arġentiera, jkollhom jispeċjalizzaw f’xi taqsima partikolari. Imma dari l-istorja kienet mod ieħor, hekk kif wieħed kien ikollu jmidd idejh u jitħarreġ fuq diversi fergħat ta’ din is-sengħa. Hekk tgħallmu l-antenati ta’ Joseph u l-istess għamel hu. Madanakollu hu nsista aktar minn darba li s-sengħa tal-arġentier hija bla tarf u wieħed mhux la kemm jibda jaħdem kif ġieb u laħaq. Trid diversi snin ta’ taħriġ qabel tibda taħdem waħdek u huwa għalhekk li min ikun jixtieq jieħu dax-xogħol bis-serjetà, idealment jibda minn meta jkun għadu żgħir.

Joseph tħarreġ fuq din is-sengħa bil-mod tradizzjonali fejn ix-xogħol isir kollu bl-idejn. U anki jekk illum jeżistu diversi magni li jħaffu aktar u jnaqqsu ferm it-tbatija minn dan ix-xogħol, huwa baqa’ dejjem juża l-metodi antiki minħabba li jemmen li hu hekk biss li jista’ jinżamm il-prestiġju u l-valur tal-ħidma tal-oġġett. Infatti huwa saħaq li x-xogħol li jsir bil-magni jitlef ħafna mis-sinifikat tal-oġġett għax dawn jisirqulu l-għerq tal-kreattività u tat-tiswira distinta tal-id tal-bniedem tas-sengħa. Sabiex nifhem aħjar dan il-kunċett, Joseph beda jurini l-għodda u l-mezzi li juża biex jaħdem u hemmhekk għaraft il-paċenzja, il-galbu u t-talent li wieħed jirrikjedi biex jazzarda jaħdem f’dan il-qasam. Intbaħt ukoll li l-kreattività ma tintużax biss fl-oġġetti li jinħadmu imma anki f’aspetti oħra, hekk kif wieħed li jagħżel li jibqa’ jaħdem bl-idejn, ikollu jara x’ser jivvinta biex isewwi jew joħloq l-għodda neċessarja. Intant bqajt skantata mhux ftit meta fost l-għodda li kellu, Joseph ġabli mazza tqila mmens u martell tal-inkavar li huwa kien sawwar minn numru ta’ boldijiet li kien ġabar fl-1969 mill-inħawi tal-Gżira, fl-inħawi ta’ Wied il-Għajn, fejn kien qed jitqatta’ l-bastiment Angel Gabriel, li kien inkalja fil-post fejn aktar tard kienet inbniet il-lukanda Jerma Palace.

Il-Maltin minn dejjem kienu mdorrijin jirranġaw b’xi mod jew ieħor u hekk ukoll għamlu fiż-żminijiet ta’ wara l-gwerra meta fil-pajjiż kien hawn nuqqas ta’ kollox. Fil-fatt Joseph irrakkuntali illi fi żmien iz-ziju ta’ missieru Carmelo, in-nies kienet daret għall-muniti tal-flus biex tkompli tipproduċi l-oġġetti li xtaqet, anki jekk dan kien att illegali. Min jaf kemm liri tad-deheb inħallu sabiex minnhom jinħadmu xi par imsielet, ċrieket, labar u brazzuletti! Fost dawn jingħad li l-lampier il-kbir tal-fidda li jinsab imdendel quddiem l-artal maġġuri tal-Parroċċa taż-Żejtun kien inħadem minn numru kbir ta’ muniti li waħda mara tat lill-knisja bħala donazzjoni sabiex jitwettaq dan ix-xogħol. Bl-istess mod jidher li saru l-par lanterni antiki tal-fidda li llum jinsabu fil-Mużew tal-Parroċċa taż-Żejtun.

Ħsibt li s-sorpriżi kienu spiċċaw imma konna għadna biss fil-bidu, hekk kif Joseph beda joħroġ diversi ritratti sabiex jintroduċini mal-oġġetti li huwa ħadem. Infatti huwa ħadem diversi affarijiet b’xogħol immartellat, kollu fuq stil antik, li llum jinsabu fid-djar tal-aqwa kollezzjonisti Maltin. Madanakollu, apparti l-kwantità ta’ zukkarieri, buqari tal-ħalib, kafettinieri u oġġetti oħra li ħarġu minn taħt idejn Joseph, kien musbieħ partikolari li fetaħlu l-bibien biex il-krejazzjonijiet tiegħu jsibu ruħhom anki barra minn Malta u fosthom għand persuni distinti bħar-reġina tal-Ingilterra li ngħatat wieħed minnhom mill-gvern ta’ Malta fl-1964, waqt l-okkażjoni taċ-ċelebrazzjoni tal-Indipendenza, u għand il-Pakistan International Airlines meta pajjiżna ġab l-ewwel ajruplan tal-Air Malta.

Joseph kien involut ukoll f’numru vast ta’ xogħolijiet fil-knejjes, kemm ġodda u kif ukoll ta’ restawr. Fost dawn nista’ nsemmi: il-kuruna tal-fidda bbanjata bid-deheb tal-ikona tal-Madonna ta’ Carafa li tinsab fil-Kon-Kattidral ta’ San Ġwann, il-belt Valletta, ir-restawr tal-weraq tal-fidda li jiffurmaw parti mid-dekorazzjoni tar-relikwa ta’ San Ġwann il-Battista li llum qiegħda fil-Mużew tal-Kon-Kattidral, ir-restawr ta’ lampier tal-1776 li jinsab fil-Knisja ta’ San Pawl, ir-Rabat Malta, u xogħol fuq ix-xabla ta’ Santa Katarina fil-Parroċċa taż-Żejtun.

Issa li Joseph Aquilina l-arġentier għandu 67 sena, huwa stqarr li mhux darba u tnejn li jħares lura lejn il-passat tiegħu u jħossu sodifatt ferm bl-esperjenzi differenti li dan ix-xogħol laqqgħu magħhom matul is-snin. Barra minn hekk huwa jħossu kburi li rnexxielu jkompli b’suċċess is-sengħa li ħallewlu missirijietu, flimkien ma’ ħuħ Emmanuel li wkoll jagħmel l-istess xogħol. Intant, għalkemm ix-xogħol tal-idejn qiegħed dejjem jinqata’, kemm minħabba l-iżvilupp teknoloġiku u anki sforz l-importazzjoni ta’ oġġetti barranin li jiswew prezzijiet anqas, Joseph jinsab kuntent li ibnu Anton wiret mingħandu l-imħabba u t-talent lejn din is-sengħa, tant li llum anki huwa għandu l-liċenzja ta’ arġentier. B’hekk huwa jittama li l-ġrajja tal-arġentiera tradizzjonali lokali fadlilha futur f’pajjiżna.

(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI fit-Torċa tal-4 ta’ Mejju 2014)

Share on Facebook

2014.05.04 / no responses / Category: Torca - Features & Articles