Archive for the ‘Torca – Features & Articles’ Category

• Missieri kien enigma

  

  

  Din il-ġimgħa ddeċidejt li nlaqqgħakhom man-Nutar Paul George Pisani li huwa iben il-mibki poeta magħruf Għawdxi, Ġorġ Pisani. Iltqajna fl-uffiċċju tiegħu li jinsab fil-proprjetà fejn hu kien jgħix flimkien mal-ġenituri tiegħu fi Triq Putirjal, ir-Rabat, Għawdex. Faċċata, donnu biex iżomm għajnejh fuq il-post li għex fih għal bosta snin, stajt nilmaħ il-mafkar tal-bronż ta’ Ġorġ Pisani li tpoġġa hemmhekk fit-23 ta’ Ġunju 2001.

  Bħas-soltu, apparti li segwejt il-kitbiet tal-poeta, għażilt ukoll li niltaqa’ mal-uniku iben tiegħu sabiex permezz tad-diskussjoni tagħna, nifhem aħjar min kien dan il-persunaġġ. Huwa tassew illi x-xogħolijiet ta’ artist jistgħu jirriflettu wħud mill-emozzjonijiet u l-perspettivi tiegħu. Madanakollu, jiena nemmen li ħadd ma jista’ jiftaħlek tieqa intima fuq individwu, aktar minn dawk li jkunu għexu miegħu.

  Għal bosta drabi, Paul stqarr illi għalih missieru kien enigma peress li kien bniedem riservat ħafna. Iżda xorta waħda, mal-mogħdija tad-diskursata tagħna, feġġu rivelazzjonijiet interessanti li komplew għanew il-ġrajja ta’ min kien il-poeta Ġorġ Pisani; punti li nittama li xi student tal-Malti għad jitħajjar jistudja aktar fil-fond dwarhom.

  Ħass is-sejħa reliġjuża

  Twieled ir-Rabat, Għawdex fis-6 ta’ Mejju 1909. Tgħallem fl-iskola primarja tal-Gvern u fil-Liċeo t’Għawdex.

  Jidher li f’żogħżitu huwa kellu xi delużjoni ta’ mħabba li kidditu ħafna tant li rari tkellem dwarha ħlief permezz tal-iżvog f’xi poeżiji, fosthom ‘Għanja Moħbija’ u ‘Kelma Nassiesa’.

  Kien f’dan il-perjodu wkoll li huwa beda jieħu t-taħriġ biex isir patri.

  “Fl-adoloxxenza tiegħu missieri ħass is-sejħa reliġjuża u beda n-novizzjat mal-Patrijiet Franġiskani Kapuċċini fejn kellu l-isem ta’ Fra Alipju,” qalli Paul. “Hemmhekk huwa għamel studji avvanzati fil-letteratura klassika u fit-teoloġija, filwaqt li beda jikteb poeżiji bil-Malti fir-rivista tal-Franġiskani Kapuċċini ‘L-Immakulata’.”

  Iżda kif qal Carm C. Cachia f’kitba tiegħu dwar dan il-poeta, “Donnu lanqas fil-protezzjoni ta’ dan il-post qaddis, ma sab il-paċi interna li kien qed ifittex.”

  U infatti, wara xi żmien, Pisani ħalla l-kunvent.

  Sar għalliem

  “Wara li ħalla l-kunvent, missieri beda l-karriera tiegħu bħala għalliem. Fl-1935 huwa nħatar bħala l-ewwel surmast tal-Malti fil-Liċeo t’Għawdex. Kien f’dan iż-żmien li huwa ntroduċa l-istudju tal-Malti fis-Seminarju t’Għawdex.”

  Waqt il-gwerra

  “Fl-1940, fl-eqqel żmien tal-gwerra, huwa ġie msejjaħ Malta biex jaħdem fid-Dipartiment tal-Informazzjoni fejn ħadem bħala traduttur u ko-editur tal-ħarġa Maltija tal-’Information Service Bullettin’. Barra minn hekk, huwa kien jgħallem it-Taljan u l-Malti fl-iskola sekondarja tal-bniet fil-Belt Valletta, filwaqt li ntroduċa l-istudju tal-Malti lill-istudenti tal-Kunvent Sacred Heart f’San Ġiljan,” kompla jirrakkuntali Paul.

  Sehem kbir fil-ġabra tal-qamħ f’Għawdex

  “Meta fl-1942 missieri ġie maħtur Assistant Information Officer għal Għawdex, huwa fetaħ Information Bureau kważi fl-irħula kollha t’Għawdex. Kien f’dan iż-żmien li huwa kellu sehem kbir fil-ġabra tal-qamħ mingħand il-bdiewa Għawdxin.”

  Minn kliem Paul intbaħt li dan kien perjodu sinifikanti ħafna fil-ħajja ta’ missieru.

  “Ma kienx faċli li tikkonvinċi lill-Għawdxin biex joħorġu l-qamħ li kienu kabbru, ħażnu u ħbew. Meta bajda ta’ tiġieġa kienet tiswa prezz għali mmens, tista’ timmaġina kemm kien il-valur tal-qamħ! L-Għawdxin huma nies li tgħallmu jfendu għal rashom għax fuq dil-gżira, matul is-snin, spiss intelqu għal rieħhom. Kulħadd kien jara kif jiżra’ xi ħaġa u jrabbi xi annimal biex ikollu l-provvisti meħtieġa. Għalhekk meta l-awtoritajiet bdew jipprentendu l-qamħ mingħandhom, kien bħallikieku riedu jeħdulhom it-teżori tal-familja,” spjegali Paul.

  Jidher li mhux darba u tnejn li l-qiegħa saħnet għax il-pressjoni minn Malta kienet kull ma tmur tiżdied minħabba li l-ikel fil-gżira prinċipali kien għoddu spiċċa għal kollox u kien hemm bosta li kienu qed jgħoddu ruħhom b’mitlufa.

  “Kulħadd kien jaf li l-Għawdxin kellhom il-qamħ mistur. Imma x’setgħu jagħmlu? Jidħlu għalihom bl-armi biex jeħduhulhom? Fi żmien ta’ gwerra? Meta għandek bżonn in-nies miegħek u mhux kontrik? Kienet sitwazzjoni iebsa u infatti darba minnhom, kienu għoddhom ħaġġruh lil missieri meta mar jipprova jkellem lil xi bdiewa biex jagħtuh il-qamħ għall-Maltin!” kompla Paul.

  Imma sa fl-aħħar, Pisani rnexxielu jsib mezz tajjeb kif jieħu li jrid…

  “Beda jiftiehem mal-arċipriet ta’ kull knisja sabiex jgħid lin-nies li wara l-barka tal-quddiesa, se jkun hemm xi ħadd barra biex ikellimhom. Hu kien joqgħod jistenna n-nies barra fuq iz-zuntier u bil-kalma kollha kien jispjegalhom illi jekk ma kienux se jgħinu permezz tal-qamħ tagħhom, Malta kien se jkollha ċċedi u tiftaħ il-bibien għall-għadu. Apparti minn hekk, huwa beda jistaqsihom jekk kellhomx bżonn xi razzjon għalihom minn Malta ħalli meta jitla’ bit-trakk għall-qamħ, itella’ miegħu dak li jkunu talbuh. B’hekk l-irjus irtabu u l-affarijiet irranġaw ruħhom. Dawn l-esperjenzi kienu eventwalment nebbħuh biex fl-1945 jikteb id-dramm ‘Il-Ġabra tal-Qamħ’.”

  Wara l-gwerra

  “Meta ntemmet il-gwerra, missieri reġa’ daħal għalliem u beda jgħallem il-Malti, ir-Reliġjon, l-iStorja u l-Latin fil-Liċeo t’Għawdex. Sadanittant, huwa baqa’ jaħdem ukoll fid-Dipartiment tal-Informazzjoni u ħafna għadhom jiftakru l-filmshows li kien jorganizza wara nżul ix-xemx fil-pjazez t’Għawdex sabiex jeduka l-poplu u jżommu aġġornat dwar il-ġrajjiet kurrenti. Barra minn hekk, fil-Banca Giuratale fir-Rabat, Għawdex, huwa fetaħ uffiċċju ċentrali b’kamra għall-qari attrezzata ħafna fejn wieħed kien isib jaqra ġurnali, rivisti u kotba dwar suġġetti varji. Fuq inizzjattiva tiegħu wkoll, kienu nstallati loudspeakers tar-Rediffusion fil-pjazez t’Għawdex mnejn il-poplu kien jisma’ l-aħbarijiet u l-avviżi tal-Gvern,” qalli Paul bi kburija lejn ix-xogħol siewi li wettaq missieru.

  Wieħed mill-pijunieri tax-xandir f’Għawdex

  Għalkemm personalment seta’ kien riservat, ċertament Pisani kellu ħeġġa liema bħalha biex itejjeb il-qagħda tal-Għawdxin u tal-gżira t’Għawdex. Infatti hu kien ukoll wieħed mill-pijunieri tax-xandir f’Għawdex.

  “Kien hemm refuġjat Malti f’Għawdex, ċertu Vella, li meta missieri wrieh bix-xewqa li kellu li jsib mezz kif ixandar xi programmi minn Għawdex għal Għawdex, dan ħareġ b’sistema rudimentali li kienet taħdem bil-linji tat-telefon u permezz tiegħu, missieri beda jxandar il-programmi u jinstema’ fil-pjazez.”

  Id-dramm li daħlu fl-inkwiet

  Fl-1945 Pisani ppubblika l-ktieb ‘L-Għid taż-Żgħożija’ li fih hemm uħud mill-aqwa xogħolijiet tiegħu. Infatti, poeżija minnhom li ġġib l-istess isem, akkwistatlu t-titlu tal-Poeta taż-Żgħożija. Fil-prefazju tal-ktieb il- Prof. Ġużè Aquilina kiteb hekk: “Tneħħi… l-waqtiet suwed ta’ qtigħ il-qalb jew disperazzjoni, l-akbar motiv tal-poeżija ta’ Pisani tibqa’ ż-żgħożija qalbiena li tħares ‘il quddiem mimlija ħeġġa u mgħaġġla fit-tiġrija tal-ħajja.”

  Iżda apparti xogħol ieħor li kiteb fl-istess żmien, żgur li xejn ma ħalla mpatt fuq Pisani daqs id-dramm ‘Is-Sengħa tal-Imħabba’….

  “Missieri kien isiefer ħafna u spiss kien jieħu l-opportunità biex imur jara xi dramm barrani. B’hekk, huwa ġie espost għat-teatru tal-kontinent. Ġara li darba ġietu f’rasu li jikteb id-dramm ‘Is-Sengħa tal-Imħabba’ li kien jitratta t-tema ta’ familja li titfarrak meta tidħol bejniethom it-tielet persuna. Id-dramm kien jispiċċa bi tmiem negattiv li jqanqal bosta mistoqsijiet. Inzerta li dan ix-xogħol għoġob lil xi studenti universitarji u dawn iddeċidew li jaħdmuh fir-Radio City l-Ħamrun,” beda jgħidli Paul.

  “Il-busillis beda meta dan id-dramm ġie rrekordjat għar-Rediffusion u allura daħal fid-djar kollha. U hemm qam pandemonju sħiħ għax kien hemm min tkaża bis-suġġett tad-dramm. Ngħiduha kif inhi, illum tidħak jekk tarah. Imma f’dak iż-żmien, għalkemm kulħadd kien jaf li kien hemm il-problemi fil-familji, in-nies kienet taħbihom taħt it-tapit bla ma ħadd kien jipprova jara kif se jsolvihom. Mhux talli! Imma għamluha tabù li titkellem dwarhom!”

  Iżda agħar minn hekk, skont Paul kien editorjal pjuttost kiefer li ġie ppubblikat f’Leħen is-Sewwa li nkorla lil missieru u affettwalu wkoll saħħtu, anki jekk is-soltu ma kien iħalli xejn ikiddu.

  “Min kiteb l-editorjal, b’malizzja semma’ li ma kienx sewwa li għax ikollok esperjenza ħażina f’ħajtek, tmur iċċappasha fuq il-palk. Naturalment kien qed jirreferi għall-istorja ta’ mħabba li kellu missieri f’żgħożitu. U din tant tagħtu ġewwa, li għamel libell lill-ġurnal, għalkemm xorta tilfu għax l-imħallef qal f’sentenza klassika li ma kienx sewwa li fuq il-palk tipproġetta sitwazzjonijiet mhux feliċi tal-ħajja!”

  Jidher li maż-żmien dan l-inċident twarrab mal-ġenb, tant li Pisani kompla jikteb fl-istess ġurnal għal diversi snin wara. Madanakollu, Paul ma jistax jifhem kif mument sinifikanti bħal dan li juri l-ewwel ċaqliqa lejn ir-realiżmu fid-dramm Malti mhux qed jiġi kkunsidrat fil-kotba ta’ llum li jitrattaw l-Istorja tad-dramm f’Malta.

  “Jiddispjaċini meta jiġri dan. Mhux għax qed nitkellem dwar missieri. Imma għax mhux qed niktbu b’mod onest u mhux qed nagħtu kreditu lil min ħaqqu. Uħud donnhom għandhom l-għan li jsemmu biss lil dawk il-kittieba u l-poeti li ġew wara l-gwerra filwaqt li qed iwarrbu lill-oħrajn li ġew qabilhom daqslikieku dawn ma jgħoddu xejn biex wasalna fejn wasalna llum. Ħażin nagħmlu jekk ninsew li mingħajr il-passat m’hemmx preżent,” sostna iben Pisani.

  Iżżewweġ ta’ 54 sena

  Fl-1963 Ġorġ Pisani jiżżewweġ lil Rose nee’ Formosa minn Kerċem, li kienet 32 sena iżgħar minnu. Sena wara kellhom lil Paul u t-tnejn rabbewh f’għożża liema bħalha.

  Kont kurjuża jekk bħala iben, hu qattx ħass il-piż ta’ missier li kien daqstant popolari f’Għawdex?

  “Jiena tlajt b’ċertu reverenza u sottomissjoni edukata lejn il-ġenituri tiegħi u qatt ma ħabbatthom. Nistqarr li kont inħoss xi ftit responsabbiltà għall-fatt li l-missieri kienu jafuh ħafna nies u ma ridtx li nħammarlu wiċċu b’xi mod,” ftakar Paul.

  Staqsejtu wkoll jekk qattx xtaq li laħaq lil missieru f’età iżgħar?

  “Ħa nghidlek, l-aktar li nixtieq hu li għadu ħaj,” irrispondini kemmxejn imqanqal. “Qattgħajt tfulija sabiħa ferm miegħu. Veru li lħaqtu ta’ età kbira imma mbagħad gawdejt mill-fatt li ma damx ma ħareġ bil-pensjoni u allura kellu ħafna ħin għalija. Infatti spiss kont noqgħod niġri ma’ djulu u min jaf kemm laqqgħani ma’ nies li llum huma miti bħal Mary Meylak, Erin Serracino Inglott, Frenċ tal-Għarb eċċ.”

  “Konna mmorru wkoll għall-passiġġati twal fil-kampanja Għawdxija li tant kienet għal qalbu. Kien miġbud ħafna wkoll lejn l-Istorja u infatti kiteb diversi poeżiji relatati fosthom ‘Il-Ġgantija t’Għawdex’, tant li hemm min isibu wkoll bħala l-Poeta tal-Istorja. Madanakollu jien aktar naħseb li kien jixtieq jibqa’ magħruf bħala l-Poeta t’Għawdex. Kellu mħabba kbira għal dil-gżira kif jixhdu bosta mix-xogħolijiet tiegħu, fosthom l-’Innu Għal Għawdex’ li hawnhekk għadu jindaqq meta jispiċċa xi programm tal-banda u warajh jindaqq l-Innu Nazzjonali.”

  Kien kuġin ta’ Carmelo Borg Pisani

  Skoprejt fatt ieħor dwaru li probabbilment ftit jafuh.

  “Missieri baqa’ reliġjuż ħafna, anki wara li ħareġ mill-kunvent. Fil-fatt naħseb li l-għeżeż ħaġa li ħalla fija kien ir-rispett lejn ir-reliġjon, apparti li derrieni wkoll b’ċertu awto-dixxiplina u valuri sodi. Intant, kull fil-għaxija konna ninxteħtu ngħidu r-rużarju flimkien u hekk kif inlestu konna ngħidu wkoll Ave Maria għall-mejtin tagħna. Niftakar li missieri kien isemmihom kollha wieħed wieħed kuljum: il-ġenituri, in-nanniet, iz-zijiet, il-kuġini eċċ. Fosthom dejjem kien isemmi lil ċertu Karmenu li kont naf li kien kuġin tiegħu imma xejn aktar,” irrakkuntali Paul.

  “Però jidhirli li darba minnhom ikkuntattjah il-kittieb Lawrence Mizzi peress li kien qed jagħmel xi riċerka dwar Carmelo Borg Pisani u kien sar jaf li missieri kien prim kuġin tiegħu. Huwa talbu għal xi informazzjoni dwaru imma akkost li s-soltu missieri dejjem jgħin lil kulħadd, lil dan talbu biex lil Borg Pisani jħallih jistrieħ. Għandek tkun taf li missieri kien espert tal-arti diplomatika ta’ kif ma jweġibx mistoqsija jekk jiddeċiedi hekk. Ħadd ma kien jaf li dan l-individwu kien jiġi minna għax missieri qatt ma kien isemmieh ma’ ħadd. Lanqas magħna ma kien jitkellem dwaru. Qatt ma kkummenta dwar jekk kienx jikkunsidrah bħala traditur jew xi ħaġ’oħra. Donnu għalih kien biss membru tal-familja – il-kuġin.”

  Kien gwida ta’ personalitajiet importanti

  “Dari d-Dipartiment tal-Informazzjoni kellu taħt il-ġurisdizzjoni tiegħu wkoll it-turiżmu. Għaldaqstant, parti minn xogħol missieri kien li jdawwar personalment m’Għawdex lil bosta personalitajiet importanti u anki lill-aġenti tal-ivjaġġar li kienu qegħdin jiskopru lill-gżira. Fatt interessanti huwa li baqa’ jagħmel dan ix-xogħol sa meta kellu 80 sena, anki jekk bla ħlas. ‘U dak il-pajjiż għandu bżonnu!’ kien jgħidli meta ġieli lmentajt miegħu.”

  Awtur Prolifiku

  Ġorġ Pisani ppubblika tmien kotba ta’ poeżiji, sitt drammi, ġabra ta’ novelli, ġabra ta’ essejs, żewġ rumanzi u żewġ ġabriet ta’ leġġendi Għawdxin. Barra minn hekk, wara mewtu, fis-sena 2000 il-Prof. Oliver Friggieri stampa antoloġija mill-kotba kollha ta’ Pisani bl-isem ‘Ġorġ Pisani – Poeżiji’ filwaqt li ibnu Paul ippubblikalu l-ktieb ‘Id-Duwa tal-Maddalena’ li kien jikkonsisti f’ġabra ta’ tagħrif folkloristiku. Iżda fir-realtà ibnu stqarr miegħi li hemm ħafna aktar x’jiġi ippubblikat.

  Rispett

  Matul ħajtu, Pisani rebaħ bosta konkorsi u premijiet letterarji. Ngħata l-premju governattiv ‘Malta Literary Award’ u l-premju internazzjonali ‘Città di Valletta’. Fl-1986 inħatar membru għal ħajtu tal-Għaqda Poeti u fl-1992 il-Gvern Malti onorah bil-Midalja Għall-Qadi tar-Repubblika. Fl-1997 il-Kunsill Lokali tal-Belt Victoria onorah b”Ġieh il-Belt Victoria’.

  Ġorġ Pisani miet fl-24 ta’ Frar 1999. Skont ibnu, il-funeral tiegħu kien xhieda tar-rispett li n-nies kellha lejh hekk kif kienu bosta dawk li attendew għall-quddiesa li ġiet ikkonċelebrata minn 61 saċerdot.

  Fl-2006 segwitu martu Rose iżda għal Paul, il-memorja tal-ġenituri tiegħu hija ħajja daqs qatt qabel.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (23 parti) fit-Torċa tad-19 t’Ottubru 2014)

  Share on Facebook

  2014.10.19 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Għad-dell tal-Mitħna tax-Xarolla

  

  

  

  Nhar il-Ħadd 12 ta’ Ottubru, 2014, il-Kunsill Lokali taż-Żurrieq flimkien mal-Fondazzjoni GAL Xlokk organizzaw attività bl-isem Għad-dell tal-Mitħna.

  L-għan prinċipali ta’ din l-attività kien li jingħata ġieħ lil wirt kulturali u storiku tar-raħal taż-Żurrieq. Għaldaqstant infetħu xi siti storiċi għall-pubbliku, ittellgħu wirjiet artistiċi u esebizzjonijiet artiġġjanali, filwaqt li kien hemm ukoll is-sehem ta’ gruppi ta’ żeffiena, daqqaqa u għannejja. Ma naqsitx ukoll l-għażla ta’ ikel Malti.

  Is-sindku taż-Żurrieq, Ignatius Farrugia, kien kuntent ferm bl-attendenza qawwija tan-nies.

  “Dawn l-attivitajiet kienu possibbli bil-għajnuna ta’ GAL Xlokk li tawna daqqa t’id sabiex inġibu fondi Ewropej taħt il-Programm tal-Iżvilupp Rurali LEADER, kif ukoll bl-għajnuna tas-Segretarjat Parlamentari Għall-Presidenza tal-Unjoni Ewropeja 2017 u Fondi Ewropej,” spjega Farrugia.

  “Ħdimna ħafna biex niġbdu n-nies għal din l-attività li ddedikajna għall-mitħna tax-Xarolla u għalhekk qed napprezzaw li n-nies irrispondew bi ħġarhom. Għażilna lil din il-mitħna peress li hija waħda mis-siti prinċipali li għandna fiż-Żurrieq u nemmnu ħafna li din tista’ sservi bħala attrazzjoni kemm għan-nies tal-lokal, kemm għal bqija tal-Maltin u kif ukoll għat-turisti li jiġu jżuru dawn l-inħawi.”

  “Dan l-aħħar għamilna appell fost iż-Żrieraq sabiex jgħinuna narmaw il-kmamar kollha tal-mitħna b’għamara antika. U anki hawnhekk kellna rispons tajjeb, tant li min illum se jżur il-mitħna, se jkun jista’ jaraha armata bħal kif kienet tkun dari, meta t-taħħan kien jgħix ġewwa l-mitħna stess. Barra minn hekk, ħsibna biex intellgħu tours b’xejn fil-mitħna ħalli l-pubbliku jkollu l-opportunità biex isir jaf xi informazzjoni interessanti dwar dan il-post. Fuq kollox, il-Kuratur tal-Mitħna tax-Xarolla, George Sammut, li jiġi wkoll mill-familjari li dari kienu jieħdu ħsieb il-mitħna, se jkun qiegħed juri kif din kienet tiffunzjona snin ilu.”

  Sfortunatament, il-maltemp li ħakem lill-pajjiż il-Ħadd ta’ qabel, ħalla l-impatt tiegħu anki fuq din il-mitħna.

  “It-tromba li qala’ l-maltemp, ħakmet il-paletti tal-mitħna u kkaġunat ħafna ħsara. Minn sitt paletti kien baqa’ tnejn biss sewwa iżda waqt li xi ħaddiema kienu qed jirranġawhom, dawn waqgħu għal isfel u kellna xorti li ma weġġa’ ħadd. Hija ħasra li ġara dan għax qabel seħħ dan il-fatt, il-mitħna kienet għadha tiffunzjona perfettament. Madanakollu, aħna diġà ħadna azzjoni sabiex din tiġi rrestawrata mill-ġdid,” temm jgħid Farrugia.

  Intant, mijiet ta’ nies, inkluż barranin ħatfu l-opportunità biex jidħlu u jaraw il-mitħna tax-Xarolla li kienet imżejjna bl-għamara tal-epoka. Sadanittant, il-pubbliku seta’ jsegwi wkoll l-fdalijiet ta’ oqbra antiki li jinsabu biswit il-mitħna.

  Għal din l-okkażżjoni, infetħet ukoll il-kappella ċkejkna ta’ Sant’Andrija li wkoll qiegħda viċin tal-mitħna. Peress li dan il-post rari jkun miftuħ, anki hawn in-nies daħlu biex jaqtgħu l-kurżità. Infatti, flispazju ċkejken ta’ din il-kappella, wieħed seta’ jara esebizzjoni interessanti ta’ diversi xogħolijiet maħduma mis-sulfarini li ġiet imtellgħa minn Jimmy Vella.

  “Dan hu passatemp tiegħi li jagħtini ħafna sodisfazzjon, anki għax permezz tiegħu, jiena noħloq affarijiet li huma konnessi mal-kultura taż-Żurrieq u b’hekk dawn il-mudelli jservu wkoll bħala promozzjoni għall-wirt kulturali tagħna,” saħaq Vella.

  Il-wirja kienet tinkludi mudelli tal-mitħna tax-Xarolla, tat-torri ta’ Bubaqra u tan-Nigret, il-Knisja ta’ Santa Marija ta’ Bubaqra, il-Parroċċa ta’ Santa Katarina taż-Żurrieq, karozza tal-linja mill-antiki, ajruplan tal-gwerra u dgħajjes tas-sajd tradizzjonali.

  “B’kollox għandi 31 mudell u din is-sena rbaħt l-unur tal-Malta Records għalihom,” qal Vella.

  Kien hemm ħafna aktar x’tara fl-inħawi tal-mitħna tax-Xarolla hekk kif xi individwi oħra ħolqu attrazzjonijiet varji. Toni Frendo kellu ħmar griż mhux tas-soltu, magħruf bħala ‘tas-salib’, filwaqt li Pawlu Cachia kellu xadina l-ġmiel tagħha. Min-naħa l-oħra, Carmel Bonello beda juri lill-pubbliku kif jitbiddel in-nagħal taż-żwiemel u l-għala jsir dan. Gruppi oħra kienu lebsin ta’ suldati u kien hemm anki min kien qiegħed jagħmel il-bizzilla. Xi individwi lebsin tal-epoka komplew jagħtu l-ħajja lil dawn l-attivitajiet.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fil-gazzetta KULĦADD tad-19 t’Ottubru 2014)

  Share on Facebook

  2014.10.19 / 1 response / Category: Torca - Features & Articles

• Dinja għaliha

  

  

  Qrajt l-ewwel poeżija ta’ Mary Meylak meta kont studenta fl-iskola primarja. Ma domtx ma rbatt qalbi magħha meta skoprejt li kienet l-ewwel poetessa Maltija, u ta’ tifla li kont, ixxenaqt li meta nikber insir bħalha. Niftakar li kont akkwistajt il-ktieb tagħha Dawra Misterjuża (1947) u hemmhekk intbaħt li kellna l-istess ġibda lejn il-fantasija u li bħali, donnha kienet tgħix f’dinja għaliha.

  Meylak – l-inqas waħda li ġiet rikonoxxuta

  Għalkemm studjajt il-lingwa u l-letteratura Maltija għal diversi snin wara, fejn stħarriġt diversi awturi u poeti, ix-xogħolijiet ta’ din il-poetessa qatt ma reġgħu tfattxaw. B’hekk Meylak sfumat fix-xejn u f’moħħi baqa’ minnha biss is-sura ta’ memorja nostalġika.

  Kien għalhekk li dan l-aħħar iddeċidejt li nimla’ dan il-vojt li trabba’ bejnietna billi staqsejt dwarha, fittixt il-kotba tagħha u ddiskutejt xogħolijietha flimkien ma’ Josmar James Vella, Tarcisio Zarb, u l-Prof. Oliver Friggieri.

  Vella li huwa Għawdxi, gradwat B.A Malti (Unuri), għamel it-teżi tiegħu dwar Mary Meylak u permezz ta’ dan ix-xogħol, huwa xtaq jgħolli kemm jista’ jkun isem din il-poetessa li fil-fehma tiegħu, jistħoqqilha kull tifħir daqs kull poeta ieħor li kiteb ismu b’ittri tad-deheb fil-letteratura Maltija.

  “Matul iż-żmien, Għawdex irnexxielu jrawwem nies li fil-kamp tal-letteratura Maltija għamlu isem għalihom. Fost dawn insibu lil Ninu Cremona, Anton Buttigieg, Ġorġ Pisani u Mary Meylak. Iżda minn dawn kollha, Meylak hi l-inqas waħda li ġiet rikonoxxuta. Infatti, meta bdejt nagħmel ir-riċerka tiegħi dwarha, spiss iltqajt ma’ kitbiet u kritika dwar il-persunaġġi l-oħra imma ftit li xejn kien hemm min tratta lil din il-poetessa,” qalli Vella.

  Fil-fehma tiegħu hemm żewġ raġunijiet partikolari għala ġara dan. Wieħed minnhom kien il-fatt li bħala mara, Meylak azzardat tidħol f’dinja li kienet meqjusa ‘tal-irġiel’. Barra minn hekk, hija għażlet li taqbad rotta oriġinali u differenti għal kollox mill-linja tax-xogħol letterarju li kien moda dak iż-żmien u b’hekk jista’ jkun li ma ttieħdetx daqstant bis-serjetà.

  L-unika vuċi femminili

  “Mary Meylak kienet l-unika vuċi femminili fost il-poeti Romantiċi Maltin tal-ewwel nofs tas-seklu għoxrin. F’perjodu meta l-poeti l-oħra kienu qed iħaddnu t-tema tal-kriżi eżistenzjali, li kienet qed issir il-moda ta’ dak iż-żmien, hi għażlet li tinqata’ għal kollox minn dan l-istil, mhux biss għaliex ma tagħti ebda ħjiel tal-ansjetà eżistenzjali u storika ta’ żmienha, iżda wkoll għaliex issib il-milja tal-espressjoni tagħha nnifisha fl-għoti ta’ sura fantastika lid-dinja ta’ madwarha,” kompla jispjegali Friggieri.

  Is-sempliċità fix-xogħolijiet ta’ Meylak

  Sadanittant, meta nxtħett naqra l-poeżiji ta’ Meylak, issa li jiena persuna adulta, deherli li kitbietha u t-temi li kienet titratta, kienu xi ftit sempliċi żżejjed. Għaldaqstant, tlabt lil dawn l-istudjużi biex ifehmuni aħjar dwar kif għandi ninterpreta lil din il-poetessa…

  “F’termini ġeneriċi, wieħed jista’ jgħid li l-poeżija ta’ Mary Meilak, hija poeżija sempliċi, li ftit li xejn tbiegħdet mill-poeżija, hekk imsejħa popolari, jiġifieri, il-poeżija tal-kwartina bir-rima mqabbża tal-għana Malti – poeżija li bħala regola tibni fuq il-vers tat-tmienja. Poeżija ta’ dan it-tip, għaldaqstant għandha mnejn tinħass li ma tagħmilx parti mill-poeżija tal-’literai’, imma pjuttost, għandha mill-poeżija ‘bidwija’, dik it-tip ta’ lehma poetika, li tagħmel parti mill-mod ta’ għajxien il-bniedem, li huwa midħla aktar tan-’narratoloġija tan-natura’ milli tan-narratoloġija li hija konxja tal-istess narratoloġija tagħha,” għarraffni Zarb.

  “Mary Meylak għandha l-valur tagħha fix-xejra ċentrali, kontinwa tagħha; is-sempliċita’ ta’ ruħ li ma hix kapaċi tagħraf problemi, u meta tagħrafhom tħollhom b’mod immaġinativ,” kompla Friggieri.

  It-temi prinċipali ta’ Meylak

  Fost it-temi prinċipali li Meylak tiġi assoċċjata magħhom hemm il-fantasija, in-natura u r-reliġjon.

  “Fil-poeżiji tagħha, Meylak spiss tinqeda bit-teknika tal-personifikazzjoni fejn b’mod l-aktar ħelu u sempliċi, hi tagħti l-kwalitajiet tal-bniedem lil dak kollu li mhux uman u b’hekk, il-ħlejjaq isiru mogħnija bis-sensi u l-emozzjonijiet. Dawn il-figuri tat-taħdit joħorġu b’mod naturali minn moħħ il-poetessa, ħafna drabi bi tbissima u b’ħajta umoristika. Mix-xejn toħroġ il-kbir, mis-sempliċi tiftaħ l-orizzonti tal-kreattività. F’dawn l-aspetti toħroġ il-fantasija impekkabbli tal-poetessa u ċertament il-poeżija tagħha ‘Dawra Misterjuża’ hija eżempju mill-iprem ta’ dan,” qalli Vella.

  “Xogħolijietha juru biċ-ċar ir-rispett ġenwin li hi kellha lejn in-natura u l-imħabba kbira lejn l-annimali li jiġu trattati bħala persuni, ugwali għall-bniedem fit-tbatija. Huma umanizzati proprju għaliex għandhom integrita’ morali li l-bniedem għandu ħafna x’jitgħallem minnha,” fissirli Friggieri. “Min-naħa l-oħra, meta Meylak tikteb dwar in-natura, wieħed jista’ jħoss ukoll element reliġjuż f’xogħolijietha hekk kif hi tnebbaħ illi rispett lejn Alla Ħallieq jesiġi bilfors rispett lejn il-ħlejjaq Tiegħu.”

  “Il-poetessa għandha l-kredu tagħha – kredu li jsostni dak li hija wirtet f’termini ambjentalistiċi u lingwistiċi, kif ukoll f’termini ta’ lehma u spiritwalità. Dan huwa dak it-tip ta’ kredu li sawwar il-’forma mentis’ tagħha. Il-perċezzjonijiet tagħha, u kif hija tiffiltrahom poetikament huma konsonanti mal-istess ambjentazzjoni li tgħix u tgħammar fiha,” kompla Zarb.

  “Bħal qisu, din hija dik it-tip ta’ poeżija, li trid tiċċelebra lill-ħajja mingħajr ambizzjonijiet tal-gżira Għawdxija. U dan tagħmlu bid-dehwa ta’ min inħakem minn xi tip ta’ eliżir, li huwa intimament marbut mal-mitoloġija siekta tal-ħajja ta’ kuljum. Hija dik it-tip ta’ mitopoeja li hija ssawret minnha u dawritha magħha biex tkompli ssaħħilha lill-istess għajxien intimu tagħha – għajxien mogħni b’serenità, armonija u bilanċ fl-istess esuberanza imaġistika tiegħu.”

  It-tema tal-gwerra – poeżiji inediti

  Waqt li kien qiegħed jagħmel ir-riċerka għat-teżi tiegħu, Vella sema’ li kien hemm diversi poeżiji inediti ta’ Meylak u fosthom kien hemm ammont li kienu jitrattaw it-tema tal-gwerra. Fost id-diversi kuntatti li għamel, huwa ltaqa’ ma’ Joe Camilleri, li kien għalliem tal-Malti u midħla sewwa ta’ Meylak u tan-neputi tagħha, il-Kanonku Joe Meylak, u dan tah indikazzjoni li probabbilment seta’ jsib xi ħaġa tagħha fiċ-Ċentru Parrokkjali ta’ San Ġorġ ir-Rabat Għawdex.

  “F’dan iċ-Ċentru tkellimt ma’ Francesco Pio Attard li għeni ħafna fit-tiftix tiegħi u saħansitra urini kaxxa tal-kartun li kienet miżgħuda bid-drammi, bil-kitbiet u bil-poeżiji ta’ Meylak, li wħud minnhom qatt ma ġew ippubblikati. Bqajt ngħarrex u nittama li nsib il-poeżiji relatati mal-gwerra sakemm finalment tfaċċaw quddiemi f’forma ta’ skritti u pitazzi suwed,” irrakkuntali Vella hekk kif beda jurini xi kopji tagħhom.

  Apprezzajt ferm hekk kif ilmaħt kitbietha u n-noti li hi ħalliet miktuba ħdejhom u nistqarr li f’dak il-mument ħelu, bħal ħassejtha qiegħda qribna, tarana niflu xogħolijietha u napprezzawhom. Fost it-titli tal-poeżiji kien hemm: ‘Il-Black-Out’, ‘Il-Black Market’, ‘l-Flus tar-Relief’ u diversi oħrajn.

  Il-poeżija ‘Waqt Air-Raid’ kienet waħda minnhom:

  Weee weee weee
  Reġgħu ġew ja uċuh bla żejt
  Ġejja x-xelter? Ħaffef isa!
  Jien tiela fuq il-bejt.

  Qabel xejn roddu salib
  Żomm sinjur idek felħana
  Fuq gżiritna u kemm il-bdoti,
  Lis-suldati u lin-nies tagħna.

  Oħra, bl-isem ta’ ‘Ma’ min iżżomm?” kienet turi s-sentimenti favorevoli li hija kellha lejn l-Ingilterra:

  Jekk l-għadu għad bid-deheb jibni ħitanek
  u jdawwrek bid-djamanti wara l-gwerra,
  ma’ min iżżomm?
  Tridx tgħidli Malta tiegħi?
  Mal-Ingilterra!

  Silta minn poeżija oħra bl-isem ‘Malta bil-George Cross’ tesprimi mill-ġdid is-simpatija tagħha lejn il-kolonizzaturi ta’ Malta, filwaqt li titkellem b’ġieħ ukoll lejn niesha u lejn pajjiżha:

  Kien waħdu sidru jħammar
  Ġod-dinja l-pitirross,
  Illum ħmar sider Malta
  Bid-dehen mistħoqq George Cross.

  Int qabar tal-għedewwa
  M’hemmx biża, m’hemmx irdoss,
  Int l-għaxqa tar-Re tiegħek
  Li xeddlek il-George Cross.

  Fost il-ġrajjiet ta’ żmien il-gwerra, irrakkuntati permezz tal-poeżiji ta’ Meylak, kien hemm ukoll il-poeżija ‘Il-Vitorja tal-1943′ li silta minnha kienet tgħid hekk:

  X’ħin ħriġna l-Bambina miżmuma fl-idejn,
  Ġiet xita ta’ grazzi mill-beraħ tax-xejn,
  O x’ferħ f’dil-Vitorja tat-tlieta u erbgħin!

  “Punt bijografiku li affettwa l-poetika tagħha u li s’issa ħadd qatt ma rabtu ma’ Meylak kien li hi għexet iż-żminijiet koroh tal-gwerra u fil-fatt dawn iż-żminijiet qanqluha biex tikteb poeżiji li juru l-kwadru tal-ħajja lokali f’dawn l-esperjenzi qarsa li għaddiet minnhom. Kif qed tara, l-ammont kbir ta’ poeżiji li hi ħalliet warajha, jistgħu jitqiesu bħal speċi ta’ djarju, li apparti li jirrakkonta dak li għaddiet minnhu hi, jiddeskrivi wkoll dak li għadda minnu l-poplu u l-pajjiż tagħna. Nixtieq ħafna li fil-futur qarib jirnexxieli nippubblika dawn il-poeżiji sinifikanti ta’ Meylak” qalli Vella.

  Intant, Vella jispera wkoll li jkollu l-opportunità li jkompli jfittex aktar kitbiet ta’ din il-poetessa li kellha ħabta tibgħat il-poeżiji oriġinali biex tipparteċipa f’xi kompetizzjoni jew biex jiġu ppubblikati f’xi ġurnal, u allura min jaf kemm aktar xogħolijiet tagħha għad fadal x’jinstabu.

  Min kienet Mary Meylak

  Ngħid għalija, ma tistax tistudja x-xogħolijiet ta’ persuna mingħajr ma tipprova tifhem ukoll xi ftit min kienet u x’personalità kellha. Madanakollu, kull min kellimni dwar Meylak qalli li hi kienet persuna riservata ħafna u kienet tkellem biss lil dawk li kienet taf sewwa.

  Twieldet fid-9 t’Awissu 1905 fir-Rabat, Għawdex u attendiet fl-Iskola Ċentrali t’Għawdex. Skont Vella, “L-imħabba għall-kitba bdiet minn meta kienet żgħira. Fl-iskola, sħabha tal-klassi kienu jagħtuha l-flus biex tagħmlilhom il-komponimenti. F’intervista li darba għamlu lil Meylak hija stqarret li kienet ommha li tatha l-ispirazzjoni biex tibda tikteb peress li kienet tuża ħafna figuri tad-diskors meta kienet tkun qed titkellem. Hija qalet ukoll li kollox kien jispiraha, mis-sħab tas-sema sal-ġebel tal-ħajt. Dan kien ikun biżżejjed biex iqanqal fiha ħsieb fertili li mħallat mas-sengħa ta’ kif kienet tħaddem il-kelma, kien jirriżulta f’kitbiet imlewna u msaħħra.”

  Kienet sensittiva ħafna

  “Meylak kienet tħobb tikteb fil-ġeneri letterarji kollha, imma kienet tħossha kburija li kellha l-ħila tikteb il-poeżija. Kienet sensittiva ħafna dwar din il-ħaġa. Infatti kienet tagħmel nervi kbar meta kienet tkun ikkritikata jew meta ma kinitx tissemma’ daqs kemm kienet tistenna li tkun imsemmija. Fil-bidu tas-seklu 20, l-ilsien Malti kien għadu qed iħabbat wiċċu ma’ bosta intoppi. Kien imkasbar u mlaqqam bħala ‘ilsien tal-kċina’ – l-ilsien tal-baxxi. Kotba bil-Malti ftit li xejn kont issib u li mara tikteb bil-Malti kienet ħaġa tassew kbira, aktar u aktar jekk titħajjar tikteb il-versi. Iżda minkejja dan l-ambjent ostili l-poetessa rnexxielha taqsam dak li tħoss mal-oħrajn u xxerred kitbietha.”

  “Fl-1930 kitbet l-ewwel poeżija tagħha ‘Faxx Nemel’ u ħadet sehem biha fil-Pronostku Malti ta’ dik is-sena taħt in-nom-de-plume ‘Qamar Ġdid’. B’dil-poeżija hi rnexxielha tieħu s-sitt post fil-konkors u wara dan is-suċċess, il-poetessa kompliet tikteb u bdiet tieħu l-fama tal-unika poetessa Maltija.”

  Kienet eċċentrika u introverta

  Komplejt nistaqsi lil Vella dwarha u hu kompla jgħidli:

  “Kienet bniedma eċċentrika u introverta li ma tkellem lil ħadd u li ħadd ma jkellimha. Tiżjin u ritratti mill-inqas biex kemm jista’ jkun ma tidhirx wisq. Imma għal dawk qrib tagħha Mary Meylak kienet għal kollox differenti. In-nies li kienu viċin tagħha, jafuha eżatt kif hi pinġiet lilha nnifisha fil-poeżija ‘Monument Mary Meylak’; jiġifieri mara b’qalb tad-deheb li ħsiebha kien biss biex tgħin lill-batut.”

  Kienet ġeneruża

  Sirt naf ukoll dawn ir-rakkont interessanti dwar il-ġenerożità ta’ Meylak:

  “Minħabba l-faqar u l-għaks ta’ wara l-gwerra, fejn f’Għawdex kien hemm problema bin-nuqqas ta’ djar, hija xtaqet li tagħmel xi ħaġa biex mill-ftit tagħha ttaffi t-tbatija. Għalhekk bniet żewġ blokki ta’ appartamenti fi Triq Pompei u fi Triq il-Kappillan Hili fir-Rabat Għawdex u kriethom lill-koppji b’kera baxxa.”

  “Darb’oħra waqt il-ħruġ tal-istatwa ta’ San Ġorġ min-niċċa, waqt li kienet fil-korsija flimkien man-nies l-oħra ċċapċap u tifraħ bħal tarbija, wasal il-qassis bil-kopp quddiemha, u hi fetħet iż-żipp tal-portmoni u tefgħetlu kollox. Kien biss wara li ndunat li tefgħet iċ-ċwievet tad-dar ukoll!”

  Il-lat romantiku tagħha

  Meylak għamlet sbatax-il sena taħdem fl-uffiċini tal-Gvern. Fl-1942 hi saret għalliema u kompliet f’din il-karriera għal għoxrin sena oħra sakemm irtirat. Baqgħet qatt ma żżewġet għalkemm hemm min jgħid li darba kienet tara raġel. Ta’ mara romantika li jien, ippruvajt nislet xi ħjiel mill-poeżiji tagħha u tassew, f’ċertu kitbiet minnhom bħal ‘Let us never meet again!’, ‘Goodbye’, ‘And are you sure?’ li qrajt fil-ktieb ‘Songs you will like’ (1971), jidher li Meylak xi darba kellha xi delużjoni ta’ mħabbha li għalkemm hi qatt ma tkellmet dwarha man-nies, xorta waħda rrakkuntatha bejn il-linji tal-kitbiet tagħha:

  Let us never meet again!

  No, I do not care how you adore her
  And love her very fondly all your days
  So long as I can’t see you loving her
  So close, day after day, before my face.

  I can’t live up to it remember this:
  The story is too sad, painful indeed,
  No one can free me from the spell of love,
  And cut the strings that tug my heart and bleed.

  So better leave me, and please try and obey,
  Oh let us never meet on earth again
  All my delusions have been spoiled and shattered
  My hopes were grains of sugar in the rain.

  Għalkemm Meylak għexet f’dinja għaliha, jekk wieħed jinteressa ruħu u jsegwi l-poeżiji u x-xogħolijiet l-oħra tagħha, almenu jkun jista’ jsegwi dak li l-poetessa riedet taqsam mal-pubbliku. U dan ma kienx ftit għax hi kienet pjuttost prolifika.

  Fil-poeżija l-aktar magħrufa tagħha ‘Dawra Misterjuża’ hi tikteb:

  Jien se ngħidilkhom ħaġa u se tistagħġbu,
  Emmnuni li mhix qlajja’
  Jekk jien ngħidilkhom illi b’moħħi nimxi
  Wisq aktar minn b’saqajja.

  U fejn immur?… Min jaf fejn immur b’moħħi!
  Fejn ngħid li ser jesgħani?
  X’inhuma l-ħames kontinenti f’daqqa?
  X’ċajt huma l-Oċijani?

  Is-sena 2015 – 40 sena anniversarju minn mewtha

  Mary Meylak mietet fl-1 ta’ Jannar 1975 fl-isptar t’Għawdex, fi Pjazza San Franġisk. Indifnet fiċ-ċimiterju ta’ Santa Marija li hemm fil-limiti Tal-Barmil fil-qabar tal-familja Meylak, numru 79. Fl-2005, f’għeluq il-100 sena minn twelidha, twaħħlet lapida fi Pjazza San Ġorġ, biswit id-dar li kienet toqgħod fiha ħajjitha kollha: numru 6 Triq San Ġużepp, ir-Rabat, Għawdex. Dakinhar, ħarġet ukoll edizzjoni limitata ta’ kartolini f’ġieħha u saru xi attivitajiet kulturali biex ifakkru lil din l-ewwel poetessa tal-gżejjer tagħna. Is-sena d-dieħla nfakkru l-40 sena mill-mewt tagħha u nittama li b’xi mod, isimha u xogħolijietha, jiġu mfakkra mill-ġdid.

  Id-dar abbandunata ta’ Meylak

  Biex nagħlaq dan il-vjaġġ, mort infittex id-dar ta’ Meylak u kont iddiżappuntata mhux ftit meta ma kien hemm xejn x’jindika liema waħda kienet. Daqstant ieħor skantajt li wħud mill-Għawdxin li waqqaft fi Pjazza San Ġorġ, lanqas biss kienu jafu għal min qed nirreferi meta semmejt lil Mary Meylak! Eventwalment xi anzjani urewni l-proprjetà tagħha u qaluli li spiss kienet tħobb tintasab bil-qiegħda barra fuq siġġu u tikteb il-poeżiji. Sfortunatament, illum id-dar tidher abbandunata għal kollox u kien hemm min qalli li mhux darba u tnejn li xi nies daħlu fiha u ħadu xi affarijiet. Tnikkitt u hekk kif ħarist lejn it-twieqi tal-gallarija ta’ din id-dar, immaġinajtha tittawwal u tgħidli, “Għidilhom!”

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (22 parti) fit-Torċa tat-12 t’Ottubru 2014)

  Share on Facebook

  2014.10.12 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Kienu għoddhom intesew

  

  

  F’dawn l-aħħar xhur, smajt diversi drabi bl-ismijiet tal-artisti Lewis Wirth u Helen Cavarra, l-aktar minħabba li kienet qiegħda tittella’ esebizzjoni b’xi xogħolijiet tagħhom. Madanakollu, peress li jiena m’inix xi dilettanta kbira tal-arti u anki peress li ħsibt li dawn iż-żewġ individwi kienu barranin, nistqarr li ftit li xejn tajt każ….. sakemm ġie f’idejja l-ktieb ‘The Life and Work of Lewis Wirth (1923 – 2010) and Helen Cavarra (1926 – 1978): Their Creative Partnership’ (2014) tal-awtur Joseph Paul Cassar.

  Il-ktieb minnu nnifsu huwa imponenti u l-preżenza tiegħu tagħtik l-impressjoni li ġewwa fih se ssib xi kapolavur. Imma fir-realtà, hekk kif tibda tqalleb il-paġni tiegħu u għajnejk jinxteħtu jaqraw l-istorja u jimirħu x-xogħolijiet artistiċi varji li huwa jħaddan, issib ferm aktar minn hekk. Essenzjalment dan il-volum jista’ jitqies bħala vjaġġ virtwali li permezz tiegħu l-qarrej jiskopri l-ġrajja ta’ żewġ artisti Maltin li għal diversi raġunijiet, kienu għoddhom intesew għal kollox.

  Permezz tal-pubblikaturi tiegħu, Book Distributors Ltd, irnexxieli niltaqa’ mal-moħħ wara dan il-ktieb sinifikanti – Mariz Cassar, bint dawn iż-żewġ artisti Maltin, li wara l-mewt tal-ġenituri tagħha, hi stess għadha qed tagħraf t-talent kbir li huma kellhom.

  Għala mhumiex magħrufa?

  “Hemm żewġ raġunijiet prinċipali għala dawn l-artisti ma kienux magħrufa,” beda d-diskors E.V. Borg, kritiku tal-arti li akkompanja lil Mariz waqt il-laqgħa tagħna. “L-ewwel nett, it-tnejn li huma nzertaw persuni pjuttost umli li donnhom kienu jippreferu jżommu xogħolijiethom il-bogħod mill-għajn tal-pubbliku. Imbagħad hemm ukoll il-fatt illi Wirth u Cavarra għamlu 18 il-sena jgħixu ġewwa l-Libja.”

  Min kienu Wirth u Cavarra?

  “Missieri, Lewis Wirth twieled fl-4 ta’ Settembru 1923. Il-familja tiegħu kienet mill-Belt Valletta fejn huma kellhom ħanut tal-ġojjellerija. Sa minn meta kien żgħir, il-ġenituri tiegħu ntebħu li binhom kellu talent artistiku qawwi u missieru pprova jħajjru biex jitħarreġ fil-linja tal-inċiżżjoni ħalli meta jikber ikun jista’ jaqla’ l-għixien tiegħu. Imma missieri ma kienx interessat f’dan għax qalbu kienet diġà mitlufa wara l-pittura,” bdiet tirrakkuntali Mariz.

  “Il-ħolma tiegħu kienet li xi darba jmur l-Italja sabiex hemm ikompli l-istudju f’dan il-qasam. Iżda din ix-xewqa sfaxxat kompletament meta waqt il-gwerra, il-ħanut tagħhom ġie bbumbardjat u l-familja tiegħu tilfet kollox. Waqt il-gwerra, huma marru joqogħdu r-Rabat u aktar tard, issetiljaw f’San Ġiljan.”

  Fl-1946 Wirth beda jattendi l-Iskola tal-Arti fejn studja taħt Chev. Vincent Apap, Chev. Edward Caruana Dingli u Chev. Emvin Cremona.

  “Ommi, Helen Cavarra, twieldet fit-2 t’April 1926. Hija wkoll kienet appassjonata kbira tal-arti u bħal missieri, mill-ewwel uriet li kienet ser tipprometti f’dan il-qasam. Infatti, anki hi attendiet l-Iskola tal-Arti u kien hemmhekk li hija ltaqgħet miegħu.”

  “Għal ħames snin konsekuttivi, ommi u missieri dejjem kienu jiġu minn tal-ewwel f’din l-iskola. Bejn Ottubru u Diċembru tal-1948, ommi rħetilha lejn Heatherley School f’Londra sabiex titħarreġ fl-istudju tad-diżinn tal-figura fuq mudelli veri. Dan peress li hawn Malta ma kienx permess li l-mudelli jippużaw għall-artisti,” kompliet Mariz.

  “F’dak iż-żmien, f’pajjiżna, l-artisti setgħu jistudjaw il-figura umana permezz ta’ xi statwi tal-ġibs biss. U dawn lanqas ma kienu jinkludu l-partijiet intimi umani. Għaldaqstant, l-għażla ta’ Cavarra kienet pjuttost insolita u avant-garde,” spjegali Borg.

  Cavarra rritornat lura Malta fejn interessat ruħha titħarreġ ukoll fl-anatomija umana.

  “Id-dedikazzjoni u l-kapaċità tagħha f’dan is-suġġett jidher ċar ħafna f’numru ta’ xogħolijiet fejn hi tesprimi b’dettall u b’delikatezza kbira l-figura umana,” qalli Borg.

  Anki Wirth għandu xogħolijiet interessanti fejn tidħol il-figura umana. Personalment, laqgħatni ħafna kwadru tiegħu li juri mara Afrikana b’sidirha barra u b’poża tassew intriganti. Meta għedt b’dan lil Borg intbaħt li għalkemm ma nifhimx fl-arti, kien irnexxieli nimmarka wieħed mill-aqwa xogħolijiet ta’ dan l-artist. Iżda għalkemm mhux jien biss urejt l-ammirazzjoni tiegħi lejn dan il-kwadru, u akkost li qegħdin fis-sena 2014, Borg stqarr miegħi illi ltaqa’ ma’ bosta diffikultajiet meta huwa ddeċieda li jinkludih fl-esebizzjoni, peress li għal diversi drabi minħabba n-nudità tal-figura, huwa ġie mitlub biex iressqu aktar il-ġewwa fejn ma jagħtix wisq fil-għajn!

  Tmintax il-sena l-Libja

  Skont l-awtur tal-ktieb, fl-1951, f’pajjiżna kienu qed jiġu diskussi l-ewwel żviluppi fl-arti moderna u numru ta’ artisti bdew juru d-diżappunt tagħhom bl-atteġġjament li kienu qed jirċievu mill-kritiċi u mill-pubbliku in ġenerali. Infatti uħud minnhom saħansitra ppreferew li jimirħu l-barra minn xtutna fejn l-opportunitajiet ta’ xogħol kienu akbar u fejn forsi l-atteġġjament lejn l-arti moderna kien aktar miftuħ.

  Skont Mariz, il-ġenituri tagħha qatt ma kienu ġew ikkritikati proprju minħabba li huma ma kienux jesponu xogħolijiethom. Madanakollu naraw illi fl-1951, Wirth ħalla lil Malta wara li hu rnexxielu jidħol jaħdem ma’ Barclays Bank D.C.O u ntbagħat jaħdem fil-fergħa ta’ Tripli fil-Libja.

  “Qabel irħielha lejn il-Libja, missieri tgħarras m’ommi. Kienu jinħabbu ferm u infatti sibt aktar minn 100 ittra datati f’dak iż-żmien fejn huma kienu jiktbu lil xulxin kważi kuljum, xi kultant anki iktar minn darba fl-istess ġurnata! Bosta mill-kitbiet kienu relatati max-xogħolijiet tal-arti li kienu qed jagħmlu,” qaltli Mariz.

  Sena wara, Wirth reġa’ lura Malta sabiex jiżżewweġ lill-maħbuba tiegħu u wara huma rritornaw lejn il-Libja fejn Helen bdiet taħdem mal-ambaxxata Amerikana. Sentejn wara twieldet binthom Mariz u ma setax jonqos li b’ġenituri b’talent ta’ dak it-tip, anki t-tifla kellha l-arti tiġri fil-vini tagħha.

  Tifkiriet u xogħolijiet relatati mal-Libja

  “Għalkemm missieri oriġinarjament kien iddiżappuntat li ma rnexxilux imur l-Italja, eventwalment huwa nduna li l-Libja kellha ħafna x’toffrilu wkoll. Hemmhekk huwa sab ambjent u kulturi għal kollox differenti minn dak li kien jaf hu u dawn issarfu f’ideat, f’ispirazzjoni u fi kreattività. Infatti fil-Libja kien prolifiku mmens u ħadem diversi xogħolijiet li juru n-nies tal-post, il-kultura tagħhom u l-arkitettura tal-inħawi,” spjegatli Mariz filwaqt li bdiet tqalleb il-ktieb u turini għal xiex kienet qed tirreferi.

  F’dawn ix-xogħolijiet intużaw diversi metodi fosthom: bil-lapes, bil-pinna u l-linka, bil-watercolours, bil-pastelli tal-ġibs, bil-kuluri taż-żejt, bit-tinqix fuq l-iscratchboard u saħansitra b’collages il-ġmiel tagħhom.

  “Il-Bank kien bniedem diliġenti ħafna imma kuħadd kien konxju li qalbu fl-arti kienet. Fil-fatt huwa kien jagħmel bosta xogħolijiet artistiċi li kienu jintużaw mill-Bank stess bħal ngħidu aħna faċċati għar-rivisti u diżinji għall-bolol. Ġieli tella’ wkoll xi esebizzjonijiet u darba minnhom l-uffiċċju ċentrali tal-Barclays Bank f’Londra kien xtara pittura li saret minn missieri,” ftakret Mariz.

  “Għandi memorji mill-isbaħ tal-perjodu li qattgħajna ngħixu l-Libja. Dak iż-żmien dan il-pajjiż kien kolonja tat-Taljani u kien immexxi mir-Re Idris. Konna ngħixu flimkien ma’ għadd ta’ nazzjonalitajiet oħra, bil-kultura u r-reliġjon tagħhom, f’paċi assoluta u kollha nitkellmu bit-Taljan. Kulħadd kien juri rispett lejn l-oħrajn u saħansitra konna niċċelebraw il-festi ta’ xulxin, kultant anki nħalltu ħaġa m’oħra imma xejn ma kien jimporta. Per eżempju l-għada tal-Għid konna nipparteċipaw fil-Pasquetta tat-Taljani li kienet tinvolvi ħarġa fil-kampanja, u fil-Milied, Father Christmas kien iġib ir-rigali riekeb fuq ġemel!” tbissmet Mariz.

  “Ħaġa interessanti hija illi missieri spiss kien jadatta l-kulturi u r-reliġjonijiet flimkien fix-xogħolijiet tiegħu. Ngħidu aħna ġieli kien ipinġi s-swar ta’ Tripli b’nostalġija lejn dawk ta’ Malta jew inkella jiddiżinja xi ragħaj Musulman għaddej bin-nagħġa fuq spalltu u mbagħad isemmi t-tpinġija għar-Ragħaj it-Tajjeb.”

  In-namra mal-pjanti u l-fjuri

  “Għalkemm il-koppja Wirth u Cavarra kienu t-tnejn artisti, huma kellhom l-istili partikolari tagħhom,” fehemni Borg hekk kif erġajna dorna nqallbu l-ktieb. “Kif qed tara Wirth kellu stil mirqum imma fl-istess ħin liberu, filwaqt li Cavarra kienet aktar akkademika u preċiża.”

  Il-preċiżjoni ta’ Cavarra tidher sewwa fid-diżinji tagħha tal-pjanti u l-fjuri.

  “Fil-weekends konna mmorru f’postijiet sbieħ: daqqa nżuru xi mużew jew xi sit arkeoloġiku, drabi oħra mmorru ngħumu f’xi bajja jew nilgħabu bir-ramel fis-semi deżert, inkella konna mmorru ngawdu l-panorama fuq il-muntanja. Kien fil-Libja li ommi bdiet tinġibed lejn il-pjanti u l-fjuri, tiġborhom u tpinġihom f’dettall kbir biex iżżomm rikordju tagħhom,” qaltli Mariz.

  Lura Malta

  L-ewwel skola ta’ Mariz kienet għand is-Sorijiet Franġiskani fi Tripli imma mbagħad, meta kibret, hi ntbagħtet tistudja f’boarding school tas-Sacred Heart f’Malta.
  Iżda s-sena 1969 ġabet bosta tibdiliet f’ħajjithom. Inzerta li f’dik is-sena, f’Malta twaqqfu l-boarding schools u nbidlu f’day schools. Kien ukoll f’din is-sena li bdiet ir-rivoluzzjoni fil-Libja fejn finalment il-Kulunell Gaddafi ħa l-poter tal-Libja. Iżda l-agħar ħaġa kienet li omm Mariz mardet bil-kanċer u għalhekk ġie deċiż li l-familja tiġi lura Malta.

  “Jiena ma kellix idea li l-mamà kienet marida daqstant għax qatt ma wriet. Naf li hi u missieri kienu telgħu l-Ingilterra għal xi żmien peress li kien jeħtieġ li ssirilha operazzjoni. Damet għaxar snin għaddejjha titħabat mal-marda tal-kanċer u lili qatt ma qaluli xejn. Minflok kont nara lill-ġenituri tiegħi jaħdmu flimkien biex irawwmu ġnien sabiħ fid-dar tagħna, jingħaqdu man-Natural History Society ta’ Malta u jmorru magħhom għal mixjiet twal fil-kampanja, ipittru u jgawdu l-ħajja. Probabbilment kienu qegħdin jimxu ġurnata b’ġurnata daqs li kieku l-għada ma kienx jeżisti u b’hekk irnexxielhom jgħixu ferħanin u jżommu lili wkoll kuntenta u l-bogħod mir-realtà kiefra li kienu qed jgħixu f’qalbhom,” qaltli Mariz.

  Intant, fl-aħħar ħames snin ta’ ħajjitha, Cavarra ntefgħet tagħmel biċċa xogħol enormi u ta’ siewi kbir peress li sabet, ġabret u pinġiet 367 fjuri u pjanti Maltin, apparti 15 oħra li baqgħu ma tlestewx.

  “Akkwistaw il-ktieb ‘Field Guide to the Wild Flowers of Malta’ (1969) ta’ Guido Lanfranco u mbagħad ngħaqdu wkoll fis-Soċjetà tan-Natura u permezz t’hekk, kienu jirnexxielhom isibu dawn il-pjanti,” irrimarkat Mariz.

  Helen Cavarra mietet fl-1978. Għal bintha, mewtha kienet xokk kbir. Sadanittant hi lanqas idea ma kellha ta’ din il-kollezzjoni li ħalliet ommha u meta wara l-mewt ta’ missierha, sabitha merfugħa, baqgħet impressjonata bir-reazzjoni għaliha tal-esperti.

  “Meta l-botanisti Arnold u Jeffrey Sciberras raw dan ix-xogħol li għamlet il-mamà huma mill-ewwel urew apprezzament kbir lejh, tant li qaluli li dak kien meqjus bħala Melitensia minħabba li hi kienet pinġiet dawn il-fjuri u l-pjanti b’mod komplet, bl-istess qies u magħhom inkludiet ukoll ħafna dettalji importanti bħal meta ġabret il-kampjuni u minn fejn, x’kien l-isem xjentifiku tagħhom u dak Malti eċċ.”

  Uħud minn dawn ix-xogħolijiet ġew inklużi fil-ktieb li konna qed naraw iżda ġejt mgħarrfa li ktieb ieħor, iddedikat partikolarment għal din il-kollezzjoni, kien ser jiġi ppubblikat f’qasir żmien.

  Mingħajr Helen

  “Mingħajr ommi, missieri tilef parti sinifikanti minn ħajtu. Almenu l-arti offrietlu rifuġju u serħan mis-swied il-qalb u mlietlu l-vojt li ħalliet din it-telfa. Intant, missieri kellu jieħu r-rwol taż-żewġ ġenituri f’daqqa biex isostnini. B’xorti tajba, sena wara mewtha, jien iltqajt ma’ dak li kellu jkun żewġi u ftit wara żżewwiġna. Ma domnix ma għamilnih nannu u wliedi saru l-mimmi t’għajnejh.”

  Hawn Malta, ħafna mix-xogħolijiet ta’ Wirth kienu jirrelataw mal-pajsaġġ sabiħ Malti fejn hu ħalla memorja mill-isbaħ ta’ diversi nħawi. Fl-1992 huwa ngħata l-Midalja tal-George Cross mill-President Ċensu Tabone. Fl-2002, fil-kappella l-antika ta’ Santa Margerita, il-Kunsill Lokali ta’ San Ġwann organizza esebizzjoni b’xi xogħolijiet tiegħu.

  Fl-2010, fl-età ta’ 87 sena, Lewis Wirth ħalla din id-dinja u bintu sabet ruħha fid-dar tal-ġenituri tagħha sabiex tiżbarazzaha. Ftit ftit, hi u tqalleb, tiftaħ u tirranġa, intebħet li l-ġenituri tagħha kienu ħallew warajhom teżor uniku ta’ xogħolijiet artistiċi mill-isbaħ…..

  Illum: ktieb u esebizzjonijiet

  “Għalkemm minn dejjem affaxxinajt ruħi bl-arti, qatt ma ridt nagħmel il-pittura għax kont inħoss li ma kont ser nilħaq qatt il-kalibru ta’ ommi u ta’ missieri. Minflok, jiena naħdem iċ-ċeramika,” stqarret Mariz.

  “Madanakollu, naħseb li għaraft tassew it-talent li kellhom il-ġenituri tiegħi meta bdejt niftaħ il-kaxxi, l-armarji u l-kmamar u bdejt nara l-ġmiel tax-xogħolijiet. Qalbi ngħafset meta rrealizzajt li l-ġenituri tiegħi mietu mingħajr qatt ma ġew rikonoxxuti bħala artisti kbar.”

  Mariz tiftakar lil missierha jixxennaq għal dan ir-rikonoxximent imma fl-istess ħin bħal donnu kien iħossu jibża’ li jiġi kkritikat u għalhekk huwa baqa’ lura.

  “Min jaf kemm il-darba ħajjartu biex jagħmel esebizzjoni f’ismu biss biex jagħti spazju lilu nnifsu u juri l-ħila tiegħu. Imma hu dejjem irriffjuta,” sostniet Mariz. “Imma issa li għandi rajja f’idejja u wara li ħadt il-konferma mingħand esperti oħra li kkonfermawli li x-xogħolijiet tal-ġenituri tiegħi huma tassew ta’ livell għoli, bdejt bil-ħidma tiegħi biex noħloq għarfien dwarhom sabiex finalment huma jingħataw il-ġieħ li jistħoqqilhom.”

  “L-istorja tal-arti ta’ Malta għadha ma nkitbitx ħlief għal xi partijiet minnha. Għaldaqstant, il-ġrajja ta’ storja soċjali u x-xogħolijiet li ħallewlna Wirth u Cavarra għandhom sinifikat kbir għax permezz tagħhom nistgħu nimlew biċċa oħra mill-istorja tal-arti,” temm jgħid Borg.

  Filwaqt li nħajjarkhom tkomplu ssegwu l-istorja ta’ dawn l-artisti permezz ta’ dan il-ktieb ġdid, bħalissa wieħed jista’ jara għażla tax- xogħolijiet tagħhom fil-La Vallette VIP Club Lounge li tinsab fl-ajruport ta’ Malta. Is-sena d-dieħla se jkun hemm wirja oħra fil-Cavalieri Art Hotel u fiċ-Ċentru Kulturali taċ-Ċina fil-Belt Valletta.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (20 parti) fit-Torċa tal-5 t’Ottubru 2014)

  Share on Facebook

  2014.10.05 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Love in the time of war

  

  

  

  A century ago, many countries had to deal with the onset of World War I which was supposed to be the war to end all wars. Yet, a few years later, the reality of World War II ravaged again many people’s lives, as it devastated their motherland, their homes and their existence.

  Today, these poignant episodes are recorded in various museums around the world, including the National War Museum in Valletta, wherein one finds several objects which recall these dark periods. However a visit to this museum will reveal that its exhibits are witness to more than that, since they also display how people confronted and survived these crucial moments, and how the ugliness of war never stopped their urge to live and to love.

  During a recent visit to this museum wherein I was accompanied by Curator Charles Debono, I discovered how five particular items – a British Empire Medal, an RAF side cap, a uniform jacket, a tankard won at a sports event, and part of a manifold of a P38 Lightning aircraft – formed part of a fantastic narrative relating to a famous English couple who met in Malta and were united and separated by war. Indeed, as I followed the story of the legendary Wg Cdr Adrian Warburton and his lover Christina Ratcliffe, I was whirled back in the 1940s; a time when both the Maltese islands and their inhabitants were pushed to their limits and heroes were borne.

  Adrian Warburton was born in Middlesborough on March, 10, 1918, but his father Geoffrey, a young submarine commander who had been awarded the prestigious Distinguished Service Order, decided to christen him in a submarine which was berthed in Malta. Apparently, a good number of Warburton’s family members were renowned for their eccentric behaviour, particularly where war was concerned, and as Tony Spooner said in his book Warburton’s War, “DSO’s were fairly commonplace in the family”.

  In fact, during his brief life, even Adrian received this honour twice: one of which was awarded to him for his bravery when flying very low among the Italian battleships and cruisers in Taranto in order to read their names, after the cameras failed to work during a reconnaissance mission. This information enabled the Fleet Air Arm to dispatch an effective attack on the enemy later on that night.
  Interestingly, during his training to become a pilot, Adrian had failed to impress his seniors and even though he eventually succeeded to pass his trials, his general assessment was deemed below average. Probably, besides his dare-devil acts, this was also the reason why he crashed his planes during some of his missions. Presumably, this was also the motive for the disbelief that he was dead, after he went missing during his last flight in 1944 …

  It was on September, 6, 1940 that Warburton arrived in Luqa airfield after he was transferred on duty to Malta. Soon he distinguished himself for his fearless attitude such as when he and his two crewmen shot down an Italian Z.506B seaplane when they were only expected to shoot some photos.

  His love story with Christina Ratcliffe took place after she was stranded in Malta, when Italy declared war on Britain and France on 10th June 1940. She had come to our islands together with her group in order to perform as a cabaret dancer but when they found themselves unemployed, these artists set up an ensemble which they called the Whizz Bangs and provided entertainment for the troops.

  During her stay on the island, Ratcliffe made friends with a French pilot, Jacques Mehouas, who often spoke to her about Warburton and described him as a brave and formidable British pilot. Ironically, it was his death which brought them together, when Warburton, who was also a friend of his, approached her to give her his condolences. Ratcliffe considered this first encounter as love at first sight since in her later writings she admitted that with his golden hair and his beautiful blue eyes, Warburton resembled a Greek god.

  In 1939 Warburton had married Eileen Mitchell after a very brief courtship but allegedly he had left her at once when he found out that she was divorced and had a child. However in Ratcliffe, he discovered a soul mate and soon they became one of the most renowned couples at the time. Like the British pilot, she was beautiful, charismatic and adventurous and as Spooner described them “With their personalities, zest and determination, they were to become living symbols of the island’s unconquerable spirit.”

  In fact, besides working as an entertainer, after some time, Christina volunteered to work with the RAF as a telephonist and later as a plotter at the underground War Headquarters in Valletta. She was eventually appointed Captain of D Watch and then became assistant to the Controller, thus having to abandon the Whizz Bangs group.

  This love story came to an abrupt end when on April 12, 1944, Warburton was sent on a reconnaissance mission during which he was supposed to take some photos over Germany, but he never returned. At first his disappearance was not given much importance because workmates, friends and even Ratcliffe were expecting him to return like he always did before. Yet by time, this matter became riddled with speculation as people started to question whether he had committed suicide or whether he had simply left his girlfriend and started a new affair.

  After this incident, Ratcliffe changed drastically. Her neighbours recall that she became a recluse, preferring to live in isolation in her apartment at 7/3, Vilhena Terrace, Vilhena Street, Floriana, and forever waiting for her Warby to return to her. In his book Women of Malta, Frederick R Galea, states that “her last few years were unhappy ones, trying to drown her loneliness in alcohol; she became withdrawn and impoverished.” Certainly this was a pitiful end to a woman who in 1943 was awarded the British Empire Medal in recognition of her work during World War II. During her lifetime, Ratcliffe donated this medal together with the uniform and the tankard which belonged to her beloved Warburton, to the National War Museum in Valletta.

  It was finally in 2002 when Warburton’s fate was identified, after Frank Dorber, a Welsh aviation researcher, discovered his remains in the cockpit of his wrecked plane, buried about two metres deep in a field near the Bavarian village of Egling an der Paar, 34 miles west of Munich. An examination of his aircraft showed that one of the propellers had bullet holes in it, thus indicating that Warburton had been shot down. Part of this plane was donated to the National War Museum in Valletta and now forms part of the exhibits which reflect this story.

  Meanwhile, according to Commonwealth regulations, Warburton was given a formal funeral on May 14, 2003 and he was buried at the Durnbach Commonwealth War Cemetery. Curiously, this ceremony was attended also by his wife Eileen whom many believed to have been dead. After Warburton was found and buried, many sympathizers of the couple Warburton – Ratcliffe demanded whether it was time for these two lovers to be re-united, even if after death? But where is Ratcliffe?

  A visit to the Addolorata cemetery in Paola where I was accompanied by Eman Bonnici, who is the cemetery’s assistant librarian and a researcher of this site, led me to the resting place of ‘Christina of George Cross Island’. He explained to me that the cemetery’s records show that Ratcliffe was originally buried in the common area of the Commonwealth section in 1988. According to a grave-digger from Floriana, Ratcliffe had become so poor that the neighbours had collected the necessary funds to provide her with a proper burial. Then, in 1991, an individual bearing the surname Ratcliffe, bought a grave for her so that her remains will not be lost in the common ossuary. This grave, marked no. 4, is situated in the East Division, Section MA-D. Bonnici informed me that Ratcliffe’s grave is regularly visited by foreigners, particularly from England and Scotland, who come to this cemetery in order to pay their tribute to a heroine of such a turbulent but fascinating love affair.

  (This article was published in ‘Man Matters’ Supplement in The Times of Malta dated 20th September 2014)

  Share on Facebook

  2014.09.20 / 5 responses / Category: Torca - Features & Articles

• Twieled u miet fix-xandir

  

  

  Kien ritratt partikolari li deher fuq Facebook li ħajjarni sabiex nikteb dan l-artiklu. Fih kienu jidhru tifla ċkejkna b’ħarsa tassew ħelwa u mqarrba li kienet flimkien ma’ raġel li għall-ewwel jien m’għaraftx. Ir-ritratt kien sempliċi imma intriganti. Ma ridtx wisq biex tintebaħ li bejn dawk it-tnejn kien hemm relazzjoni ta’ affett kbir. Staqsejt ftit u skoprejt li dawn iż-żewġ individwi kienu l-magħruf u mibki Charles Arrigo u oħtu ż-żgħira Evelyn.

  Meta ltqajt ma’ Evelyn sabiex nintervistaha dwar ħuha, sibt li akkost li għaddew tant snin minn dak ir-ritratt, dik il-ħarsa mqarqċa kienet għadha tilgħab f’għajnejha. Iżda fuq kollox, indunajt ukoll li hi kienet tagħti lemħa sewwa lil ħuha. Avolja l-mewt ormaj firdet lil dawn it-tnejn, ir-rabta li kien hemm bejn iż-żewġt aħwa baqgħet soda mmens u nnutajt li d-dmugħ ifeġġ fuq xfar għajnejha kull darba li ssemmih. “Qalbek żgħira inti,” għedtilha jien. Imma hi saħqet bi tbissima li qalbha kienet iktar pjuttost kbira….

  Kien fessud

  Charles Arrigo twieled fis-6 t’April 1929 fil-Belt Valletta. Huwa kien l-ikbar fost sebat aħwa; żewġ subien u ħamest ibniet. Meta kienu jistaqsuh dwar ħutu, Charles kien iħobb isemmi li għall-ewwel kien għamel ħames snin waħdu, tant li l-ġenituri tiegħu ħasbu li ma kienx ser ikollhom aktar tfal. Għaldaqstant, hu kien dara mfissed mhux ħażin u għalkemm wara twieldu ħutu l-oħra kollha, il-fsied baqa’ jħobbu. Intant, anki meta kiber, speċjalment peress li baqa’ għażeb, ħutu l-bniet baqgħu jfissduh ħafna.

  Evelyn tiftakar li speċjalment fl-aħħar snin, Charles kien jgħaddi spiss jiekol għandha. Kien iċemplilha qabel jitlaq mix-xogħol sabiex hi tibda tipprepara l-ikel.

  “Kien jiġi jiekol għall-ħabta tal-10.15am peress li kien jibda kmieni ħafna x-xogħol. Meta kien jasal għandi, kien jiftaħ il-gazzetti kollha u joqgħod jixtarrhom kemmxejn. Imbagħad kien jitlobni nagħmillu wieħed irqiq – jiġifieri gin and tonic. Xil-11.00am konna nibdew nieklu u ngħidu kelma bejnietna. Imbagħad kien jerħilha lura għar-raqda ta’ wara nofsinhar,” ftakret Evelyn.

  Ommu – l-akbar kritika tiegħu

  Kien jinġieb ħafna mal-familjari tiegħu. Imma ċertament, l-aktar persuna għal qalbu kienet ommu. Skont Evelyn hi kienet li bassret mill-ewwel x’kien ser isir binha. “Kien iħobb jikkummenta dwar dak kollu li jara – min ġej, min sejjer, x’qed jagħmel dak u x’qed tagħmel dik. U darba qalithielu – Int kummentatur għad issir la tikber ibni!”

  Aktar minn darba waqt l-intervisti li għamlulu, Charles stqarr li ommu kienet l-għeżeż ħaġa għalih. Kienet ukoll l-akbar kritika tiegħu. Ma nesa qatt meta fid-29 ta’ Settembru 1962, hu kien il-persuna magħżula biex tiftaħ għall-ewwel darba l-istazzjon televiżiv Malti:

  “Dan huwa l-Malta Television Service. Jiena Charles Arrigo qiegħed insellmilkhom f’isem il-kollegi kollha tiegħi tal-Malta Television Service, waqt li nawguralkhom divertiment bil-programmi tal-lejla. Illum inħoss li qed niltaqa’ magħkom wiċċ imb’wiċċ u nixtieq li kienet ħaġa possibbli li nieħu b’id kull wieħed u waħda minnkhom. Mill-lum il-quddiem ser tibdew tarawni ta’ spiss nippreżentalkhom il-programmi u nwasslilkhom l-aħbarijiet fi djarkhom.”

  Dan il-kliem tiegħu, flimkien mal-filmat ta’ dan l-avveniment saru sinonimi mal-qasam tax-xandir u spiss deheru f’diversi programmi. Kienu bosta dawk li bagħtu jifirħulu meta rawh jiftaħ l-istazzjon. Iżda kellu kritika waħda biss – dik t’ommu! “Għaġġilt naqra waqt li kont qed titkellem”, qaltlu.

  “Mal-mama kelli relazzjoni specjali. U kien tassew xokk għalija meta qaluli li tawha ħass ħażin waqt li kienet nieżla mit-tqarbin u mietet hemm fil-knisja. Ghalkemm konna qed nistennew il-mewt tagħha, għax kienet niżlet ftit, ma bsarnix li din kienet ser tiġi daqshekk malajr,” stqarr Charles darba minnhom.

  “Dakinhar kien ġie wieħed fuqi u qalli aħjar tiġi malajr għax il-mamà ħassha ħażin,” qaltli Evelyn. “Mill-ewwel għokritni għajnejja meta ried iwassalni bil-karozza għax minn fejn konna noqogħdu sal-Knisja ta’ San Duminku, ma kienx hemm bogħod. Kif wasalna, nara l-mamà flimkien ma’ patri u hekk kif poġġejt ħdejha, poġġiet rasha fuq spallti, ħarset lejja u telqet. Lanqas biss indunajt li kienet mietet, tant li meta ġiet l-ambulanza, ippruvajt nagħtiha l-ossiġnu. Mewtha niżlitli biss meta ġie Charles biċ-ċurkett tat-tieġ tagħha u tahuli.”

  Qatt ma żżewweġ

  Kull darba li staqsew lil Charles dwar l-imħabba u l-għala baqa’ għażeb, huwa tbissem u ddikkjara li darba minnhom kien joħroġ ma’ tfajla bis-serjetà tant li kienu waslu biex jitgħarrsu. Imma dan qatt ma seħħ u hu spiċċa biex qatt ma żżewweġ.

  “Forsi kont daqsxejn egoista u kont mhedi ħafna bix-xogħol tax-xandir li dejjem tani bosta sodisfazzjon,” qal darba meta reġgħu staqsewh dwar dan. “L-uniku dispjaċir li għandi li ma żżewwġitx huwa li m’għandix ulied, imma almenu llum ghandi s-sodisfazzjon li għandi ħafna neputijiet.”

  Beda l-karriera b’kumbinazzjoni

  “Fi żmien il-gwerra, meta kont għadni l-Liċeo, kienu jippubblikaw gazzetta jisimha ‘Young Malta’ u jien ktibt poeżija jisimha ‘The Flag’ u ppubblikawhieli fiha. Ftit wara ġejt mitlub biex immur naqra din il-poeżija fuq ir-Rediffusion u hekk għamilt,” jirrakkonta Charles dwar il-bidu tal-karriera tiegħu.

  “Iżda ftit wara seħħet kumbinazzjoni oħra… Kont qiegħed nistenna r-riżultati tal-eżamijiet peress li xtaqt inkompli nistudja l-università. U ġurnata waħda, il-ħabib tiegħi Ċensu Calleja, li kellu banka tal-lottu f’San Pawl il-Belt, u li jiena spiss kont neħodlu moħħu bid-diskors tiegħi, urieni avviż li kien jgħid li riedu announcer mar-Rediffusion. “Dan xogħol jgħodd għalik,” kien qalli, hekk kif għaddhieli l-gazzetta. “Isa, tħajjar.”

  Min jaf jekk Ċensu kienx xtaq xi naqra paċi mit-taħdit ta’ Charles? Li hu żgur hu illi meta Charles sema’ minnu, minn dawk kollha li applikaw, intagħżel hu u minn hemm bdiet il-karriera tiegħu.

  Vuċi distinta

  Kienu t-2 ta’ Marzu 1947 meta Charles għamel l-ewwel xandira tiegħu fuq ir-Rediffusion. Dak iż-żmien kien hemm Effie Ciantar inkarigat mill-programmi. Il-vuċi distinta ta’ Charles ma damitx ma ġiet rikonoxxuta u meta Ciantar xtaq iżid programm ieħor bil-Malti, hu staqsa lil Charles jekk kienx lest li jibda jagħmel programm ġdid bil-qari tar-rumanzi.

  “Jien kont inħobb naqra u l-idea għoġbitni,” qal Charles. “Dak iż-żmien fl-iskejjel kienu qed jistudjaw ir-rumanz ‘Raġel Bil-Għaqal’ ta’ Ġużè Galea u għalhekk iddeċidejna li nibdew minnu. Kien xogħol li mal-ewwel tani sodisfazzjon kbir u qrajt mijiet ta’ rumanzi!” …. Min qatt kellu jgħidlu li kien ser idum jaqra r-rumanzi proprju sal-aħħar nifs ta’ ħajtu?

  L-iżvilupp tax-xandir

  Tista’ tgħid li x-xandir Malti u Charles Arrigo kibru flimkien. Fl-1947 ir-Rediffusion kien ilu 12 il-sena għaddej, imma kollox kien baqa’ pjuttost fil-bidu. Fl-1950, Charles ġie appuntat bħala produttur tad-drama u tad-dokumentarji. F’dan iż-żmien huwa kien involut ukoll bħala attur mal-British Institute Players u mal-Atturi Theatre Group u għalhekk ma damx ma beda jieħu sehem fid-drammi li kien jipproduċi huwa stess u anki oħrajn. Aktar tard, meta fetaħ it-televiżjoni Malti, huwa ħa sehem ukoll f’diversi teleserials, fosthom: fil-parti tal-kappillan f”Il-Gaġġa’, bħala qassis f”Leli ta’ Ħaż-Żgħir’, bħala isqof f”Wirt’, bħala tabib f’ ‘Il-Madonna taċ-Ċoqqa’, u bħala kulunell f”Villa Sunset’. Interessanti nsemmu wkoll li hu kien ħa sehem fil-film klassiku ‘The Malta Story’.

  Għall-ħabta tal-1959, ir-Rediffusion iddeċidiet li tibgħat lill-produtturi Maltin l-Ingilterra sabiex dawn jitħarrġu b’mod aktar professjonali mal-BBC u Charles kien wieħed minnhom. “Hemmhekk ġejna ttrenjati f’bosta oqsma fosthom dwar kif isir l-editing, kif jiġu prodotti r-radjudrammi u kif nużaw leħinna aħjar,” ftakar Charles.

  Fl-1962, numru ta’ ħaddiema oħra, inkluż Charles, reġgħu ntbagħtu għand il-BBC, did-darba sabiex jitħarrġu fis-sengħa relatata mat-televiżjoni minħabba li f’Malta kienu qed isiru l-preparamenti biex jinfetaħ l-istazzjon Malti – Malta Television Service. U eventwalment kien Charles stess li fetaħ l-istazzjon.

  “Għalkemm kollox kien jidher miexi ħarir u sewwa dakinhar, kulħadd kellu eċċitament kbir fuqu,” stqarr Charles meta tkellem dwar din il-ġurnata. “Apparti li kien hemm il-preokkupazzjoni biex naraw li kollox imur sew, kellna wkoll id-dubju li l-udjenzi setgħu ma jieħdux grazzja mad-dehra tagħna. In-nies kienu ilhom jisimgħuna fuq ir-radju u ħafna kienu draw u tħabbu ma’ leħinna. Imma issa d-dubju tagħna kien x’ser tkun ir-reazzjoni tan-nies meta tara bixritna. Personalment kont diġà kelli popolarità mhux ħażin u bżajt li se jkun hemm min jgħid – ara, dak hu?! Imma għal grazzja t’Alla nkwetajna għalxejn, għax ma ġrax dak li tħassibna fuqu u n-nies laqgħuna tajjeb ħafna.”

  Fl-1971 Charles sar l-assistent kap tal-programmi tar-radju u tliet snin wara, hu laħaq bħala kap tad-drama u d-dokumentarji. Fl-1987 huwa ngħata r-responsabbiltà bħala deputat kap ta’ Xandir Malta u fl-1991 sar id-direttur eżekuttiv tal-board tal-Public Broadcasting Services u manager ta’ Television Malta.

  Staqsini 20

  Fost ix-xogħolijiet li jibqa’ magħruf għalihom hemm il-programm ‘Staqsini 20′ li hu kien introduċa f’Malta wara li n-nies kienet drat tisimgħu jixxandar bl-Ingliż minn fuq il-General Overseas Service tal-BBC.

  “Il-programm biddel ħafna ismijiet sakemm finalment sar magħruf bħala ‘Staqsini 20′. L-ewwel programm kien ixxandar għall-ħabta tal-1957 meta l-istudios tagħna kienu għadhom f’121 Triq Brittanja, l-Belt, illum magħrufa bħala Triq il-Melita. Dan kien studio żgħir ħafna u meta l-idea ta’ dan il-programm bil-Malti laqtet mill-ewwel l-immaġinazzjoni tas-semmiegħa, lanqas biss kien hemm post għan-nies kollha li xtaqu jattendu. Imbagħad f’Jannar tal-1958 konna mxejna għall-istudios tal-Guardamangia u hemmhekk konna aktar ixxamplati u n-nies setgħu jipparteċipaw b’aktar kumdità. Però ġie żmien meta l-popolarità ta’ dan il-programm tant kibret li ġieli tellgħajnih fit-Teatru Manoel,” irrakkonta Charles.

  Għal dawk li ma jiftakruhx il-programm ‘Staqsini 20′, nistgħu ngħidu li dan kien ibbażat fuq għażla ta’ kliem partikolari li kienu jibgħatu n-nies mid-djar, u panel ta’ individwi kien jipprova jaqta’ dan il-kliem permezz ta’ mistoqsijiet li kienu jagħmlu. Skont Charles, meta l-kliem ma kienx jinqata’ mill-panel, dawk li jkunu ssuġġerewhom, kienu jirbħu lapes tal-fidda.

  Kummentarji

  Ċertament, l-aktar aspett li Charles Arrigo baqa’ magħruf għalih kien ix-xogħol ta’ kummentatur f’bosta okkażżjonijiet statali u kif ukoll reliġjużi. Infatti hu kien wieħed minn tal-ewwel li ħareġ bl-outside broadcasting.

  “Il-kummentarji minn dejjem kienu għal qalbi għax permezz tagħhom stajt nieħu sehem dirett u mill-qrib fl-aktar avvenimenti importanti tal-gżejjer tagħna,” stqarr Charles. Infatti, fost id-diversi kummentarji tiegħu huwa għamel dak ta’ meta Malta saret Repubblika, meta żarna l-Papa Ġwanni Pawlu II, u meta waslet ir-Reġina Eliżabetta II f’pajjiżna.

  Kien ukoll l-ewwel wieħed li mar jagħmel il-kummentarju tal-Karnival t’Għawdex, għalkemm darba minnhom ammetta li l-Karnival ma kienx wisq għal qalbu….

  L-aħħar kummentarju li għamel seħħ tliet ġimgħat qabel miet u dan kien relatat mal-Pontifikal Solenni tal-Konsagrazzjoni Episkopali tal-E.T. Mons. Mario Grech, Isqof t’Għawdex.

  Kien ġentlom

  Fl-1995, Charles Arrigo ngħata l-Midalja Għall-Qadi Tar-Repubblika. Bosta minn dawk li ħadmu miegħu jiftakru s-serjetà u l-professjonalità li dejjem ħadem biha u li kien jesiġi anki minn dawk kollha ta’ madwaru. Madanakollu, Charles baqa’ msemmi wkoll għal kemm kien iħobb jagħti daqqa t’id lil dak li jkun biex anki hu jirnexxi f’dak kollu li jkun qed jagħmel.

  Skont oħtu Evelyn, Charles kellu karattru sod u perfezzjonist u kien kapaċi jċanfrek waħda sewwa jekk ma timxix mar-regoli. Iżda mbagħad kien jgħaddilu wkoll malajr u ma kontx iddum ma tara xi tbissima fuq xufftejh.

  Hu spiss kien isostni illi biex wieħed ipoġġi wara mikrofonu jew quddiem kamera, kellu jkun ippreparat sewwa. “Għandna dejjem inżommu f’moħħna li aħna nkunu qed niġu mistiedna nidħlu fid-djar tan-nies u għalhekk irridu nuru serjetà u professjonalità, kemm fl-ilbies, kemm fil-komportament u anki fil-preparazzjoni li nagħmlu. Jekk wieħed ma jkunx imħejji biżżejjed, ikun qed jonqos bil-kbir kemm lejn is-semmiegħa u kif ukoll lejn it-telespettaturi. F’każ bħal dan, ikun ħafna aħjar jekk wieħed jibqa’ d-dar u ma jippreżenta ruħu quddiem ħadd!”

  Meta darba staqsewh kif jixtieq li jibqgħu jiftakruh in-nies, ir-risposta tiegħu kienet: “Jiena m’għandi l-ebda pretensjonijiet li n-nies se jibqgħu jiftakruni b’xi mod jew ieħor. Imma nispera li jekk jiftakru fija jgħidu: Charles Arrigo kien ġentlom.”

  It-tmiem

  Charles Arrigo ħalliena fl-2006. Miet għall-għarrieda, l-istess bħal ommu, waqt li kien qiegħed ix-xogħol – jaqra silta ta’ rumanz ġdid tal-kollega tiegħu Charles Abela Mizzi u jevalwa l-programmi li kellhom isiru.

  “Kont qed nistennieh għall-ikel,” qaltli Evelyn imbikkma. “Ftit tas-siegħat qabel kien ċempilli kif jagħmel is-soltu biex jara x’kont se nsajjar. Għedtlu ravjul t’Għawdex illum. Kien iħobbu ħafna. Qalli nċempillek qabel nitlaq ħalli titfgħu fil-misħun. Imma sfortunatament dit-telefonata ma waslet qatt. Twieled u miet fix-xandir. U jiena bqajt b’qalbi maqsuma li tlift lill-għażiż ħija b’mod tant ħesrem bla ma qatt kelli ċ-ċans li nsellimlu għall-aħħar darba.”

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (18 il-parti) fit-Torċa tal-14 ta’ Settembru 2014)

  Share on Facebook

  2014.09.14 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Jien nikteb il-poeżija

  

  

  Meta kont għadni studenta fl-iskola sekondarja ġieli ppruvajt inħarbex xi poeżija ‘l hemm u ‘l hawn sabiex nirrifletti t-turbulenzi tal-ħsibijiet u tal-emozzjonijiet li kont qed inħoss hekk kif kont dieħla fiż-żgħożija. Iżda maż-żmien intbaħt illi t-tnebbiħ tiegħi kien aktar maqtugħ għall-proża u b’hekk it-tqanqila għall-kitba tal-poeżija dabet fix-xejn. Ftit ftit, hekk kif kitbieti kienet kull ma tmur tespandi u tistagħna bid-deskrizzjonijiet u bil-metafori sabiex tifforma ħsibijieti, bdejt insibha aktar u aktar diffiċli biex nifhem x’iwassal lill-poeti biex jiddedikaw ħinhom ħalli minflok, jikkompressaw it-tirqim ta’ kliemhom f’poeżiji ta’ ftit versi. Għaddew bosta snin iżda qatt ma kelli ċ-ċans li npoġġi bil-qiegħda u niddiskuti dan ma’ poeta, sakemm din il-ġimgħa ltqajt ma’ Achille Mizzi…

  Għażilt proprju lil Achille Mizzi għax kif tfajt għajnejja fuq l-ewwel poeżiji tiegħu, l-ewwel ħsieb li għaddieli minn rasi kien “Ommi ma! Dan poeta, poeta!” bħal kif kien irrefera għalih ukoll Tarcisio Zarb meta kien qed jikteb dwar il-ktieb tiegħu Poeżiji – Achille Mizzi (1993). Iżda b’kuntrast ma’ Zarb, jiena ridt infisser li Mizzi kien poeta ‘tqil’ hekk kif kien ikkummenta dwaru wkoll Charles Flores fil-ktieb Mas-Sejħa tat-Tnabar (1971).

  Intant, meta għedt b’dan lil Mizzi, hekk kif poġġejna bil-qiegħda b’xarba friska quddiemna, hu tbissem u stqarr miegħi illi “Mill-esperjenza personali, il-qarrejja tal-poeżiji tiegħi jinqasmu fi tnejn: dawk li togħġobhom il-poeżija tiegħi u allura taffaxxinahom u jfaħħruha, u mbagħad hemm dawk li kitbieti ma togħġobhom xejn!”

  Nikteb biex nesprimi ruħi

  Hekk jew hekk diffiċli biex togħġob lil kulħadd fid-dinja. Imma min-naħa tiegħu Mizzi sostna illi meta hu jikteb il-poeżiji tiegħu, qatt ma jkollu f’moħħu lil min se jaqrahom. “Jiena nikteb biex nesprimi ruħi. Jiġu mumenti meta jgħaddili ħsieb minn rasi u nħoss ċertu tqanqil biex nesprimih, u f’dawn il-waqtiet dejjem sibt li l-poeżija kienet l-aħjar mezz biex nagħmel dan.”

  Kelli kurżità kemm idum biex jikteb poeżija…. “Poeżija ma ndumx aktar minn nofs siegħa, tliet kwarti biex inlestiha. Ormaj, għandi ħażna lessikali kbira u għalhekk, bl-istess stimolu, joħroġ il-kliem b’mod naturali u jitqiegħed kollox f’postu. Mhux qed ngħidlek li mbagħad ma jkunx hemm każi fejn nerġa’ ndur il-poeżija u norqomha ftit. Infatti dejjem nikteb il-poeżiji tiegħi fuq karta ħalli nara fejn nista’ ntejjeb, jiġifieri li nirranġaha b’xi tibdil ta’ kliem, u mbagħad, kif inkun kuntent biha, nittajpjaha.”

  Staqsejtu jekk qattx kiteb poeżiji li m’għoġbuhx… “Rari nikteb poeżija li ma togħġobnix imma jkun hemm każi fejn xi xogħol ma jiġix għal qalbi. Ir-raġunijiet kultant ikunu li nkun missejt xi suġġett wisq kontroversjali jew inkella l-poeżija nkun ktibtha bi stil konvenzjonali li ma jolqotnix. Hemm ukoll dawk il-poeżiji li fil-fehma tiegħi jitwieldu mejta jew mitruħa u dawn isibu ruħhom minn fuq l-iskrivanija dritt għall-landa tal-iskart. Ġieli nħoss ukoll illi xi poeżiji jkunu repetittivi u nirrealizza li qed nidwi l-ideat ta’ xogħlijiet li nkun ktibt qabel. Imbagħad hemm ukoll il-mumenti fejn dak li nkun qed nipprova ngħid jisfuma fix-xejn u għalhekk il-poeżija toħroġ imqanżħa. Dawn it-tip ta’ poeżiji wkoll jiġu skartati minħabba li l-poeżiji tiegħi kollha huma msensla bi fjoritura jew b’rabta li twassal għall-qofol tal-ħsieb.”

  Poeżija vs proża

  Naturalment ma stajtx ma nesplorax miegħu d-dilemma tiegħi dwar x’iwassal biex wieħed jagħżel li juża l-arti tal-poeżija, minflok dik tal-proża biex jesprimi dak li jrid jgħid… “Jiena qajla nikteb proża għax ħsiebi, meta jkun mixgħul, jittrasforma ruħu f’metafori u f’simboli poetiċi. Probabbli s-sengħa tal-poeżija tirrifletti l-forma ta’ moħħi u ta’ ħsibijieti minħabba li jiena dejjem infittex dak li hu essenzjali. U allura, b’mod naturali, nissintetizza, inqassar u norqom kliem apposta sabiex permezz tagħhom noħloq ukoll spazju għall-misteru, fejn il-qarrej jitħalla jimraħ fl-immaġinazzjoni tiegħu u b’hekk ix-xogħlijiet tiegħi jservu wkoll bħala stimolu għal ħaddieħor.”

  Katarsi – il-mewt ta’ ħuh Ċali

  Wieħed mill-għanijiet prinċipali ta’ Mizzi huwa illi permezz ta’ din l-arti tiegħu, kemm hu u kif ukoll il-qarrejja tal-poeżiji tiegħu, jgħaddu minn katarsi… “Jekk ix-xogħol ikun effettiv, kwalunkwe poeżija tipproduċi l-katarsi. Katarsi hija kelma Griega li ġiet oriġinata minn Aristotle sabiex tispjega l-effetti tat-traġedja fuq l-ispettatur. Maż-żmien kien hemm ukoll min fisser il-katarsi bħala l-purifikazzjoni jew it-transizzjoni li twassal għat-terminu ta’ xi emozzjoni partikolari.”

  Meta tlabtu jagħtini eżempju ta’ din il-metafora, Mizzi qabad iqalleb il-paġni tal-kotba tal-poeżiji tiegħu sakemm sab poeżija partikolari Lil Ċali Mizzi li kienet eleġija li hu kiteb lil ħuh wara li dan miet b’mod traġiku. Skitt sabiex nisimgħu jaqra din il-poeżija li għalkemm għaddew diversi snin minnha, kien ċar li l-kliem magħżul fiha kien għadu jqanqlu mhux ftit…

  “Nixpakka bl-uġigħ
  biex ħaj inreġġgħek
  mill-ġdid quddiemi
  ja ħija!
  Bħal min imut fgat fl-għerien
  jilgħaq in-nida mill-blat
  daqshekk bil-għatx
  jitgħaxxex għalik l-ispirtu tiegħi
  jixtieqek mill-ġdid.” ………

  “Kull meta naqra din il-poeżija, naqla’ balla kbira minn fuq l-istonku tiegħi minħabba li jiena bil-mewt ta’ ħija, tħallejt b’dispjaċir kbir peress li hu miet ħabta u sabta, mingħajr ma kelli ċ-ċans li ngħidlu xejn. Għalhekk din il-poeżija servietni sabiex jiena ngħidlu dak li xtaqt. U kull darba li naqraha, nerġa’ nisserva mill-opportunità li nsejjaħlu… Ċali! B’hekk din il-poeżija sservi biex tipprovdi l-katarsi għas-serħan, għas-sanament, għall-għeluq ta’ emozzjonijiet bla tarf li jeħtieġ li wieħed jagħraf joħnoq.”

  Ħakma tad-deheb fuq l-ilsien Malti

  Fi kliem Alfred Sant meta esprima l-opinjoni tiegħu dwar il-ktieb Vetrati Milwiena (1998), “Achille Mizzi jippossedi kmand tad-deheb fuq l-ilsien Malti u jużah b’maestrija. Dan jagħmlu mhux biss fil-vokabularju ‘milwien’ li jħaddem, imma wkoll fiċ-ċaqliq u r-ritmi tal-kelma.”

  “Waħda mill-karatteristiċi prominenti li l-iktar jagħżluni bħala poeta ta’ ċerta ħila hija l-qawwa tal-poeżija tiegħi, is-saħħa tal-espressjoni illi dak illi għandi ngħid, ngħidu b’ċerta qilla,” fehemni Mizzi. “Barra minn hekk, il-poeżija tiegħi hija magħrufa għat-taħlita għaqlija ta’ kliem Malti Semitiku u arkajku, ma’ dak Romanz u modern li jiġu minsuġa b’reqqa tant kbira li l-qarrej ma jintebaħx fejn hemm il-’ħjata’ u jibqa’ għaddej jaqra.”

  Waqt din l-intervista sirt naf li Mizzi kien wieħed mill-ko-fundaturi tal-Moviment Qawmien Letterarju li twaqqaf fl-1967. “Waqqafna dan il-Moviment sabiex inqajmu kuxjenza nazzjonali favur il-Malti u favur il-letteratura Maltija,” spjegali Mizzi. “Ridna wkoll nippromwovu tiġdid sħiħ fuq kif għandha tinkiteb il-letteratura. Ħriġna b’saħħa biex indawru t-tmun u niktbu poeżija b’mod differenti minn dik li kienet tinkiteb qabel is-sittinijiet, fejn prinċiparjament kienu jiġu trattati temi romantiċi, patrijottiċi u reliġjużi. Tnebbaħna minn dak li kienu qed jagħmlu poeti barranin f’pajjiżi oħra fejn il-poeżija saret differenti f’kollox: fil-lingwaġġ, fis-simboliżmu, fil-metafora, fil-forma, fit-temi eċċ. Naturalment dak iż-żmien mhux kulħadd kien konvint minn din il-bidla. Imma jiena u xi poeti oħra fosthom Mario Azzopardi, Victor Fenech, u Daniel Massa, konna minn tal-ewwel li bdejna nġibu fis-seħħ din il-bidla.”

  Seta’ ma kienx Malti

  Flimkien ma’ xi kritiċi oħra, Prof. Oliver Friggieri identifika lil Mizzi bħala “il-werriet denn ta’ Dun Karm Psaila minħabba li l-versi tiegħu huma sottilment, sikwit, żviluppi maturi u kisbiet tipiċi tal-poeta nazzjonali.” Però fl-istess ħin imbagħad kien hemm min qal, fosthom Norbert Ellul-Vincenti, li Mizzi “lanqas biss jipprova jkun Malti” minħabba li l-lingwaġġ li juża huwa internazzjonali. “Jgħidu hekk dwari,” fehemni Mizzi, “minħabba li l-kliem li nagħżel jien seta’ ma kienx Malti peress li jiena nikteb dwar suġġetti umani u universali li mhumiex strettament Maltin.”

  Maqlubin għall-Ingliż

  Intant, fis-sena 2009, il-Prof. Fr Peter Serracino Inglott ħadem bis-sħiħ sabiex jittraduċi għall-Ingliż għażla ta’ poeżiji ta’ Mizzi li finalment inġabru fil-ktieb The Essential Achille Mizzi (2009). Skont il-poeta, ktieb bħal dan huwa importanti għal dawk li forsi għandhom xi diffikultà biex jifhmu ċerti espressjonijiet Maltin u għalhekk, permezz tal-lingwa Ingliża probabbilment, huma jagħrfu l-essenza ta’ dak li nkiteb fil-poeżiji l-oriġinali.

  X’jagħmlek poeta

  Meta poġġejt quddiem Mizzi l-mistoqsija retorika imma sinifikanti dwar jekk wieħed jitwelidx jew isirx poeta, dan kien kliemu… “Bil-Latin jgħidu ‘poeta nascitur, non fit’ jiġifieri ‘poeta jitwieled, ma jsirx’. Però fil-fehma tiegħi dan ma jitwelidx b’xi predestinazzjoni speċjali biex isir poeta, imma jkollu kwalitajiet partikolari li eventwalment jistgħu jsawruh f’poeta.”

  “Ngħidu aħna, fosthom, wieħed irid ikollu s-sensibbilità għall-kelma, jiġifieri illi jkun jaf isarraf il-valur ta’ kull kelma.. Hekk kif il-pittur jaffaxxina ruħu mill-ispektrum tal-kuluri, il-poeta jsib sens kbir fl-ilwien tal-kliem, tant li spiss tisimgħu jgħid li ‘l-kliem idoqqlu’. B’xorti tajba, il-lingwa Maltija hija mogħnija bi kliem onomatopejku li letteralment jgħinek tisma’ l-ħoss tal-kliem bħal ‘il-ħaxix iħaxwex’ u b’hekk spiss il-poeta għandu fejn jixxala meta jeżisti diġà dan il-potenzjal enormi merfugħ fil-lingwa nnifisha.”

  “Imbagħad, biex isir poeta, wieħed jeħtieġ il-fantasija ħajja ħalli jistħajjel, u meta jara xi ħaġa, jinżel fil-profond tagħha u jipprova jinterpretaha.” Hawnhekk, Mizzi rreferini għall-poeżija tiegħu Kamaleonte u fissirli kif anki minn kreaturi sempliċi, huwa sikwit joħroġ implikazzjonijiet li japplikaw għad-destin tal-umanità u tal-kreazzjoni:

  “Ilsienu spirall jispara:
  ilsienu fildiferru jlebleb
  it-tertira
  ta’ min jiddistilla fis-saliva
  l-essenzi mill-arja
  biex ġismu jibdel kuluru u jinħeba
  f’realtajiet trasparenti
  skont il-ħtieġa tal-ambjent,
  skont il-ħtieġa tal-mument.
  U b’hekk għalih ebda dilluvju ma jista’.”

  “Kwalità oħra neċessarja għall-poeta hija s-sensittività emozzjonali li permezz tagħha hu jitqanqal malajr.” Did-darba kien imiss li Mizzi jindirizzani lejn il-ktieb Il-Kantiku tad-Demm fejn insibu din il-poeżija li ġġib l-istess titlu:

  “Ma fiehx loġika d-demm,
  id-demm bħal kokka
  li ssib triqitha fid-dlam.”

  Waqt li kont qed indur diversi poeżiji tiegħu, intbaħt li Mizzi għandu ħabta juża l-metafora tad-demm…. “Għax id-demm huwa simbolu tal-ħajja u hu jifforma parti kbira minn ħajjitna. Anki l-espressjonijiet li nużaw fil-Malti jikkonfermaw kemm nagħtu importanza lid-demm: Dak mhux demmi! Dak demm ieħor! Dak demm ħażin! Barra minn hekk id-demm ifakkarna wkoll fl-għeruq tal-eżistenza u fl-oriġini mbiegħda ta’ ħolqien il-bniedem.”

  Ix-xjenza u t-teknoloġija

  Intant, anki f’poeżiji oħra fejn ma jissemmiex id-demm, Mizzi jitkellem dwar il-ħolqien tal-bniedem, imma did-darba permezz tax-xjenza. F’Inġiniera Ġenetiċi jikteb:

  “Hemm veru tkun abdikajt
  Mulejja
  meta titlaq minn idejk
  l-għodod tat-tnissil
  ta’ dal-ġisem tat-tafal
  li fuqu nfaħt nifsek
  fil-ġnien ta’ l-Eden….”

  Min-naħa l-oħra, hemm ukoll poeżiji li juru lil Mizzi bħala poeta taż-żmien modern, jaffaxxina ruħu mill-meravilji tax-xjenza u mill-iżvilupp tat-teknoloġija li seħħu lejn l-aħħar tal-20 seklu. Eżempju minnhom hija l-poeżija ‘Vjaġġi Spazjali’:

  “… għad forsi bla ma taf
  tasal fl-imkien fejn għad irid jisbaħ
  l-ewwel jum primordjali tal-Ġenesi,
  għad titgerbeb għal warranijiet
  fiż-żugraga taż-żmien,
  tnażża’ ‘l Alla mis-seba’ veli
  u hemmhekk issibu jitqatel għarwien
  biex jifdi lid-Dawl mid-Dlam.”

  Ir-reliġjon – xtaq isir qassis

  Innutajt illi f’numru sewwa ta’ poeżiji, Mizzi jdaħħal l-aspett tar-reliġjon… “Meta kont żgħir xtaqt insir qassis, tant li dħalt intern fis-seminarju biex nibda nipprepara ruħi għal din is-sejħa. Imma għamilt hemm mill-bidu tas-sena skolastika sal-Għid. U meta Kristu rxoxta, jien parpart mis-seminarju għax intbaħt li dik ma kinetx triqti. Xorta waħda, f’ħafna mill-kontenut tal-poeżiji tiegħi hemm riflessa l-kultura li ħadt meta kont is-seminarju. Dan ma jfissirx li jiena xi bniedem ultra-reliġjuż. Pjuttost tista’ tgħid li jinteressani l-kunċett t’Alla, l-univers u l-bniedem.”

  “Nistqarr li jiġu mumenti iebsin fejn naħsel niddubita saħansitra l-eżistenza ta’ Alla, l-aktar meta tara n-nies ibatu għalxejn u kultant jinħaqru f’Ismu stess! U nistaqsi l-għala l-ebda forza soprannaturali ma tidher li taqbeż għal dawn il-vittmi? Infatti ġieli jiġini d-dubju li mhux Alla ħalaq lill-bnedmin fl-immaġni tiegħu, imma li kienu l-bnedmin ta’ kull epoka li ħolqu lill-allat tagħhom skont il-bżonnijiet li kellhom. U infatti, meta jiena nħoss il-bżonn qalil għall-preżenza t’Alla, inħossni ċert illi li kieku Alla ma jeżistix, ikun jeħtieġ li noħolquh!”

  L-aspett tad-duwaliżmu

  Dawn il-ħsibijiet ta’ Mizzi jiffurmaw parti mill-aspett tad-duwaliżmu fejn skont il-Prof. Oliver Friggieri: “Kollox idur madwar il-kunċett tat-tnissil u tat-twelid. Spiritwalità u senswalità, ħajja u mewt, dawl u dlam, lemin u xellug, kuxjenza u sensi, eternità u żmien, Alla u bniedem: dawn u oħrajn huma n-naħiet imbiegħda, il-polaritajiet ta’ essri wieħed.”

  L-aspett tas-senswalità

  Skont diversi kritiċi, Mizzi ma jiddejjaqx jistħarreġ lilu nnifsu fid-deher, tant li Prof. Friggieri kiteb dwaru: “Mizzi jikteb il-lirika erotika l-aktar senswali u suġġestiva mingħajr ma jmiss ix-xifer tal-vulgaritá jew tal-erotiżmu rħis.” B’danakollu, dwar dan is-suġġett partikolari, il-poeta stqarr, “Kultant ma nafdax lili nnifsi b’poeżiji dwar l-imħabba u l-passjoni. Dan għaliex inkun nixtieq inżomm lili nnifsi lura ħalli ma ninkixifx iżżejjed, imma fl-istess ħin, ċerti espressjonijiet tant ikunu f’posthom li ma nkunx nista’ ma nużahomx.”

  Epitaffju tiegħu stess

  Aspett ieħor li Mizzi spiss jikteb dwaru huwa dak tal-mewt, inkluż tiegħu stess fejn fosthom jikteb saħansitra ‘Epitaffju’ għalih innifsu li jispiċċa b’dawn il-versi:
  “…. kelma waħda biss irrid
  li tingħad biex tfakkarni
  POETA
  KIEN.”

  Hekk kif wasalna lejn tmiem intervista twila, għaraft li wara kollox, kitbet Achille Mizzi ma kinetx tqila daqs kemm ħsibtha, tant li hekk kif waqqajt il-barrieri estranji li kultant taf toħloq il-poeżija f’min mhux poeta, irnexxieli napprezza sbuħitha u s-sinifikat tagħha.

  “Ħafna jaħsbuni inaċċessibbli, meta kif qed tara, mhux il-każ. M’hemm xejn aħjar biex tkun taf min hu Achille Mizzi l-poeta, iktar milli meta taqra l-poeżiji tiegħu.”

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (17 il-parti) fit-Torċa tal-31 t’Awissu 2014)

  Share on Facebook

  2014.08.31 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Isn’t it time to solve some of St Gregory’s mysteries?

  

  

  

  The old parish of St Catherine in Żejtun, popularly known as St Gregory’s, is entrenched with deep-rooted mysteries which up to date remain unsolved.

  Some of these dilemmas have been discussed during the second national symposium which was organized by NGO Wirt iż-Żejtun, right in this church, particularly since it is related to the theme that was being commemorated and discussed – the 400th anniversary from the Turkish raid of 1614 on Żejtun and other areas in Malta.

  The eight speakers who participated in this national symposium come from various fields of study and therefore each of them presented interesting and significant relative information from different perspectives.

  Among the matters treated, one finds the old inscription which for many years was believed to represent a narrative of what took place on that eventful day of the 6th July 1614, when 60 Ottoman galleys set anchor at St Thomas’ Bay and the port of Marsascala, and from there, 6000 Turkish soldiers attacked Żejtun and the surrounding areas. According to this inscription, the Turks pillaged the villages, and the churches and chapels which they came upon, until they were finally reached by Maltese soldiers and the cavalry, and had to retreat back to their ships. Some Maltese were injured but none died, whilst some Turks were killed and others were captured as slaves. However, when referring to some local archives, and also to those who were written by Ottoman authors, one will find details which do not necessarily concur. So what is the real story?

  Other curious issues relate to the 1969 discovery of three secret passages within the old church of St Gregory, wherein a number of human bones were also found. Even the discovery itself poses several questions on the true story of their revelation. Indeed, when the passages were located in 1969, right in the beginning of the third corridor, some engravings bearing initials and the date 1909 were noticed, thereby suggesting that these corridors had already been discovered before. Rumours say that after the last discovery, the parish priest had searched among the village elders who had those initials until he traced a certain Carmelo Zahra, known as ‘ir-Rangu’, who confessed that he had entered into these passages when he was a young boy together with some other individuals. He claimed that they had seen skeletons dressed as soldiers in these passages and that they had some weapons and flags with them. Moreover, he said that some people from this group removed these objects and took them away, and threatened the others in order not to mention anything. Indeed, many had been surprised at the frugal objects that were found with the bones in 1969. Could Zahra have been telling the truth?

  The remains that were collected during the last discovery included a wooden shoe sole with a high heel, a small gilted wooden cross of Byzantine design, odd bits of a gilted wooden frame (perhaps an icon), three coins: two bronze with the cross of the Order, the other gold, but very worn out that it cannot be deciphered, pieces of pottery of the 16-17th century, fragments of animal bones, and a part of a chain mail armour vest. Presently these are stored in one of the rooms within the church and it seems clear, both from their state of preservation and from the display box in which they stand, that no one has bothered to look at them for whole long years. In fact, very few individuals knew about their existence. It is a pity that these objects are hidden away from researchers and from the public. Don’t they deserve to be conserved and studied and later on displayed appropriately?

  Likewise, there are various versions of how and who came upon the opening to the secret passages. One of these claims that this person was none other than Ġann Mari Debono, the sacristan of the church, as published in the Times of Malta dated 15th April 1969. However in 2011, Grezzju Vella talked to journalist Fiona Vella and recounted a slightly different story wherein he declared that he had exposed the opening and entered first in the secret passages.

  Certainly, the human remains have also led to another mystery since to date no one knows how and why they were found in these secret passages. A ballad written by Walter Zahra soon after the discovery of 1969 imagined these people to have been the victims of an Ottoman attack after they had gone up to hide in the secret passages and were found by the enemy. Yet by time, this invented story transformed itself into a legend and many villagers believed that this was the truth. However, in 1978, Seshadri Ramaswamy and Joseph Leslie studied these bones and presented a report on their paleopathological studies. They concluded that these bones had been buried in some other place since they had observed that some of the vertebrae had a plug of soil in the vertebral canal. Hence, according to this theory, during a particular period, the secret passages in St Gregory’s church might have been used as an ossuary. Many have asked what sense did it make to carry the bones up to these passages when they could have been stored elsewhere. Yet many more demand why a carbon dating examination has not yet been performed on these bones in order to date these remains and end some of these rumours?

  In the coming months, the information that was delivered during the presentations of this national symposium will be published by Wirt iż-Żejtun in the book ‘The Turkish Raid of 1614′. Presently, one may enjoy a pre-publication offer on this book by ordering it through the NGO’s website www.wirtizzejtun.com

  (This feature was published in The Sunday Times of Malta dated 24th August 2014)

  Share on Facebook

  2014.08.24 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Min tgħidu li hu Vassalli?

  

  

  

  Mikiel Anton Vassalli minn dejjem kien personaġġ kontroversjali, kemm f’ħajtu u kif ukoll wara mewtu. Infatti anki llum, meta qed niċċelebraw il-250 anniversarju mit-twelid tiegħu, għadek issib lil min jistaqsi ‘Imma dan ir-raġel x’kien eżatt? Eroj jew traditur ta’ Malta?’

  Min hu Vassalli?

  Kif spjega tajjeb Prof. Frans Ciappara fil-ktieb tiegħu An Enlightened Maltese Reformer: M. A. Vassalli 1764-1829, hemm min iqis lil Vassalli bħala ‘missier l-ilsien Malti’ u oħrajn saħansitra bħala ‘missier in-nazzjon’, iżda mbagħad issib oħrajn, bħal ngħidu aħna Ġużè Muscat Azzopardi, illi għalkemm għandhom rispett kbir lejh bħala lingwista, ma jgħodduhx bħala patrijott. “Kienet proprju din il-kontroversja li qanqlitni biex naħdem fuq ir-riċerka neċessarja sabiex niskopri l-verità dwar min kien il-veru Mikiel Anton Vassalli,” spjegali Ciappara.

  Wiċċ immaġinat

  Tagħmel wisq sens din l-idea tal-kommemorazzjonijiet tal-anniversarji tal-personaġġi u tal-ġrajjiet storiċi għax permezz tagħhom nerġgħu nġeddu l-memorji u l-interess. Infatti jkolli nistqarr li jiena ftit li xejn kont naf dwar dan Vassalli u hekk kif din is-sena bdejt niltaqa’ ma’ diversi opportunitajiet sabiex nifhem aħjar min kien dan il-personaġġ, ħtaft l-okkażżjoni.

  F’Marzu li għadda, ġejt mistiedna biex inżur il-fdalijiet tal-ġonna ta’ Villa Frere fil-Gwardamangia illi fihom Vassalli kien isib ftit serħan u trankwillità flimkien ma’ wieħed mill-uniċi ħbieb li kellu, l-aristokratiku Ingliż, John Hookham Frere. Aktar tard, fil-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija l-Belt, fl-esebizzjoni li hemm din is-sena li tikkonsisti minn mitt oġġett relatati mal-istorja ta’ Malta, ilmaħt il-Lexicon ta’ Vassalli. Naturalment ma setax jonqos li nagħti daqqa t’għajn ukoll lill-monument imponenti li hemm iddedikat għalih f’Ħaż-Żebbuġ, u hemmhekk ħassejtni sodisfatta li dan il-personaġġ kien ingħata ġieħ. Madanakollu, meta dil-ġimgħa ltqajt mal-Prof. Ciappara sirt naf illi sa llum, għadna qatt ma sibna xi rikordju tax-xbieha tiegħu u allura s’issa, wiċċ Vassalli huwa biss immaġinat.

  Kull ma kien imiss kien isir landa

  Sabiex nipprepara ruħi aħjar għal din l-intervista, qrajt il-ktieb ta’ Ciappara fejn finalment stajt insegwi l-ġrajja ta’ ħajjet Vassalli. Sibt illi l-istorja ta’ dan l-individwu kienet imħawwra mhux ħażin peress li hu għex fil-perjodu mqanqal tal-aħħar snin tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Malta, fl-era tal-ħakma tal-Franċiżi f’Malta u anki fl-ewwel snin tat-tmexxija kolonjali Ingliża. Għall-ewwel, ma stajtx ma nosservax illi Vassalli donnu għex dejjem taħt id-dell ta’ sħaba sewda, tant li fi kliem Ciappara stess “kull ma kien imiss dan l-individwu kien isir landa flok deheb!”. Madanakollu, meta bqajt nixtarr id-destin ta’ dan il-bniedem, staqsejt lili nnifsi jekk wara kollox kienx hu stess li fassal din it-triq għalih meta dejjem għażel li jgħix kontra s-sistema tal-perjodu li għex fih.

  Għaldaqstant, waqt din id-diskussjoni ma’ Ciappara staqsejtu jekk fl-opinjoni tiegħu, dan il-bniedem kienx sempliċiment sfortunat, inkella twelidx fiż-żmien żbaljat, jew jekk wara kollox dak li esperjenza kienx ir-riżultat ta’ deċiżjonijiet żbaljati li dan il-personaġġ ħa matul ħajtu peress li sikwit għażel li jimxi kontra l-kurrent?

  “Kien bniedem sfortunat tassew għax kważi kull ħaġa li pprova jagħmel ġietu trab. Barra minn hekk twieled fi żminijiet koroh u xi ftit jew wisq, naħseb li twieled qabel żmienu wkoll. Min-naħa l-oħra, sabiex tevalwa jekk hu ħax deċiżjonijiet żbaljati jew le, trid dejjem tikkunsidra l-perjodu li hu għex fih. Infatti, kien għalhekk li jiena ppreżentajtu fil-kuntest li hu kien qiegħed iġarrab fuq ġildu, kemm f’dak li hu ambjent lokali u anki f’dak ewropew,” fissirli Ciappara.

  Il-ġrajja ta’ Vassalli

  Mikiel Anton Vassalli twieled fil-5 ta’ Marzu 1764 f’Ħaż-Żebbuġ. Dan kien il-perjodu tal-Illuminiżmu, meta l-bniedem kien qed jazzarda jisfida kull fatt u kull twemmin li hu kien wiret mill-ġenerazzjonijiet ta’ qablu.

  Meta kellu biss sentejn, missieru Gabriel marad u miet u ħalla warajh mara bi tliet itfal. Fl-1770, ommu Catarina reġgħet iżżewwġet bidwi ieħor, Gaetano Mifsud, li kompla jieħu ħsieb il-familja. Iżda ġara illi fl-1779, meta Vassalli kellu 16 il-sena, missieru tar-rispett ġie mitfugħ il-ħabs minħabba li ma ħallasx il-kera tal-art lill-istituzzjoni tal-Knisja.

  “Probabbli dan il-fatt ħalla l-marka tiegħu fuq Vassalli u t-tbatija psikoloġika li għadda minnha f’dawk il-mumenti, anki minħabba l-istigma li din ir-realtà ġġib magħha, setgħet wasslet biex nisslet dak l-element rivoluzzjonarju li kien tant evidenti fih matul ħajtu kollha,” fehemni Ciappara.

  Jidher li għal xi żmien, Vassalli wera x-xewqa li jsir qassis tant li pprova japplika biex jidħol is-seminarju. Imma f’dik is-sena ma kienx hemm post għal aktar studenti u għalhekk hu ma ġiex aċċettat. B’danakollu, huwa ma qatax qalbu u minflok daħal jistudja l-Għarbi fi skola li kellha l-funzjoni li tħarreġ individwi sabiex isiru missjunarji fost il-Musulmani. “Hawnhekk Vassalli bbrilla u infatti narawh jirbaħ ammont ta’ flus peress li kien wieħed mill-aqwa erbgħa studenti.”

  Mogħni bil-kuraġġ minn dawn ir-riżultati sbieħ, fl-1785, Vassalli rħielha lejn Ruma bil-kunsens tal-isqof ħalli jistudja biex isir qassis. F’Ruma, huwa beda jitħarreġ fit-teoloġija, fil-liġi kanonka, fl-iskrittura, u anki fil-lingwi Orjentali; l-Ebrew, l-Għarbi u s-Sirjak. Fl-1788 Vassalli applika sabiex isir lekċerer tal-Liturġija Orjentali u Siro-Kaldijaka fl-Università La Sapientia f’Ruma iżda peress li ma kienx qassis, ma kienx eliġibbli.

  Missjunarju fost niesu stess

  “F’Ruma Vassalli sab dinja oħra b’ideat ġodda mfawwra mill-Illuminiżmu, u bla dubju dan ħalla l-influwenzi tiegħu fuqu,” qalli Ciappara. “Fosthom, skont il-moda ta’ dak iż-żmien, huwa biddel kunjomu minn Vassallo għal Vassalli, forsi biex b’hekk jimmarka wkoll it-tranżizzjoni għall-bniedem il-ġdid li xtaq isir. Infatti, għalkemm naraw li d-dinja għamlitha impossibbli għalih biex isir il-missjunarju reliġjuż li xtaq, il-mod kif ħajjet Vassalli żviluppat, spiċċat biex xorta ffurmatu f’missjunarju fost niesu stess fejn huwa kien dejjem jippriedka l-bżonn tal-edukazzjoni u n-neċessità tal-ilsien Malti.”

  Hekk kif Vassalli beda jiġi ntrodott għal dawn l-ideat barranin, huwa nħakem minn xewqa kbira biex jara kif ser japplikahom għal pajjiżu. “Il-pjan tiegħu kien imfassal fuq programm dettaljat li kellu l-għan li jillibera lil niesu mix-xkiel tal-injoranza sabiex huma joħolqu Malta ġdida. L-arma prinċipali tiegħu kienet l-edukazzjoni u fil-fehma tiegħu, din kellha tingħata lil kulħadd u mhux biss lil ċerti livelli għolja tas-soċjetà kif kien qed jiġri dak iż-żmien.”

  Vassalli jaqbad l-armi

  “Fl-1795 Vassalli kkomunika mal-Gran Mastru De Rohan u talbu sabiex jikkunsidra l-ftuħ ta’ skejjel għall-pubbliku sabiex il-Maltin ikunu jistgħu jitgħallmu jiktbu u jaqraw bil-Malti. Barra minn hekk, Vassalli rrakkomanda wkoll illi Malta għandu jkollha l-’lingwa’ tagħha fl-Ordni ta’ Malta bħal kif kellhom nazzjonijiet oħrajn. Imma dawn iż-żewġ proposti waqgħu fuq widnejn torox. Fis-sena ta’ wara huwa ppubblika l-Lexicon li kien dizzjunarju maħdum bir-reqqa fl-ilsna Latin-Taljan-Malti, u fl-introduzzjoni tiegħu huwa fisser dan il-proġett li kellu. Imma anki dan ġie injorat.”

  “Sadanittant, Vassalli ssuġġerixxa wkoll lill-istess Gran Mastru sabiex jieqfu jeħduha kontra l-Mislem u minflok jaħtfu l-opportunità biex jagħmlu negozju miegħu ħalli jibdlu lil Malta f’ċentru ta’ kummerċ. Però anki hawn sab li kien qed jitkellem mal-ħajt u għalhekk finalment, Vassalli ddeċieda li jaqbad l-armi flimien ma’ xi Maltin oħra, kontra din l-Ordni li donnha ma riedet tagħti widen ta’ xejn. Huma ppruvaw jisirqu l-armerija ta’ Ħal-Qormi iżda sfortunatament inqabdu u Vassalli spiċċa kkundannat għal għomru l-ħabs u ntbagħat ir-Rikażli fejn ħarab ftit wara lejn Franza,” irrakkuntali Ciappara.

  Waqt il-ħakma Franċiża

  “Nistgħu nimmaġinaw x’ħass meta fl-1798 sema’ li l-Franċiżi kienu daħlu Malta u għalhekk seta’ jirritorna lura lejn pajjiżu! Probabbli ħaseb li finalment il-pjanijiet tiegħu kienu ser iseħħu hekk kif fi ftit taż-żmien, Napuljun beda jimplimenta għadd ta’ bidliet hawn Malta fejn fosthom fetaħ numru ta’ skejjel għall-pubbliku,” reġa’ daħħalni fl-istorja Ciappara. “Hu kien mar joqgħod Ħaż-Żebbuġ u min jaf kemm ħassu kburi meta ra l-bandiera Franċiża tperper minn fuq il-knisja tar-raħal! Imma mill-ġdid ħolmietu sfaxxat ħabta u sabta meta fi ftit xhur il-Maltin irvillaw kontra l-Franċiżi u kollox inbidel ta’ taħt fuq, tant li Vassalli spiċċa meqjus bħala ġakbin mal-Franċiżi u traditur ta’ Malta.”

  Bilkemm flaħt naqra d-deskrizzjoni tal-awtur hekk kif dan kiteb illi f’disperazzjoni għall-bżonn tal-karti sabiex bihom jagħmlu l-iskartoċċi, in-nies tal-lokal daħlu fir-residenza ta’ Vassalli u ġarrew il-kotba u l-manuskritti li sabulu, fosthom il-kopji tal-grammatika u d-dizzjunarju, u agħar minn hekk 76 qatta’ ta’ noti li kienu jikkonsistu fil-kumpilazzjoni tal-Appendiċi Etomoloġika u żewġ Indiċi tal-Lexicon! “Ma tagħtihx tort lil Vassalli li ħarab saqajh ma’ dahru lejn il-belt Valletta għax kieku baqa’ hemm, lilu kienu jġibuh tabakk.”

  Mi faccio turco!

  Għall-ewwel Vassalli rnexxielu jeħlisha ħafif imma meta sa fl-aħħar il-Maltin sejjħu għall-għajnuna tal-flotta Ingliża u dawn waqqfu l-provvisti tal-Franċiżi, in-nies li kienu ngħalqu fil-belt mal-Franċiżi, ma damux ma sabu ruħhom f’ġuħ tal-għama. Jum minnhom mitejn Maltin inkluż Vassalli ħarġu ‘l barra mill-belt, imma hekk kif in-nies għarfuh, huwa safa arrestat u magħluq fil-ħabs ta’ Sant’Anton. Vassalli ħadha bi kbira ferm din u ma damx ma marad sewwa tant li kellhom jeħduh l-isptar fejn illum hemm id-Dumnikani r-Rabat, Malta. Wara ttieħed il-castellenia u hemm iġġennen. ‘Mi faccio turco!’ (Insir Tork!) ġieli nstema’ jlissen b’rabja.

  “Kidditu bosta din il-kundanna,” insista Ciappara. “Tant ġie fi stat ħażin illi beda jiqriegħ. Għallinqas il-gwardjan tal-ħabs kien ħallih jiltaqa’ naqra mal-priġunieri l-oħra għal waqt l-ikel u hemm hu kien jiftaħ qalbu magħhom, fosthom ma’ Giuliano Panzavecchia, li eventwalment ibnu Fortunato niżżel dawn il-memorji fi djarju li sa llum baqa’ ma ġiex ippubblikat.”

  Vassalli eżiljat

  Fl-1801 Vassalli talab li tingħatalu l-maħfra imma din ma ġietx aċċetata u minflok ġie mkeċċi minn Malta. Huwa reġa’ lura Franza u f’dan iż-żmien ix-xorti daħkitlu hekk kif fl-1808, il-gvern Franċiż xtaq isib lil xi ħadd li kien kapaċi jkabbar il-qoton peress li l-flotta Ingliża kienet qed timblokka l-portijiet kollha tal-kolonji li kellhom u b’hekk ma setgħux jinġiebu l-provvisti mill-pajjiżi tas-soltu. “Peress li Vassalli kien ġej minn familja tal-bdiewa li f’Malta kienu jkabbru l-qoton, huwa kellu esperjenza tajba f’dan il-qasam u b’hekk ngħata r-responsabbiltà uffiċċjali tat-tkabbir tal-qoton. Iżda l-irtirata ta’ Napuljun mir-Russja flimkien mat-telfa kbira tiegħu f’Leipzig fissru t-tmiem għal Vassalli hekk kif ir-Re Luigi XVIII reġa’ ħa t-tron u l-kultivazzjoni tal-qoton twaqqfet.”

  Għalkemm Vassalli għamel xi żmien jitħabat għal rasu biex forsi jirnexxielu xorta waħda fil-qasam tal-qoton, finalment hu kellu jċedi għax beda jitlef il-flus. B’dak kollu li kellu, flimkien ma’ familtu, huwa rħielha lejn Spanja imma lanqas hemm ma rnexxielu jkampa. Skont Ciappara issa Vassalli kien sar qisu qoxra vojta ta’ bniedem, “Qabel telaq minn Marsilja, huwa kiteb ittra patetika lill-Ministru tal-Intern fejn spjegalu min kien, u qallu dwar il-kwalifikazzjonijiet u l-kitbiet tiegħu, filwaqt li semma’ wkoll li fl-aħħar snin kien anki l-kap tas-sezzjoni tat-tkabbir tal-qoton. Talbu biex jagħtih xi għajnuna finanzjarja minħabba li kien spiċċa biex waqa’ f’faqar kbir u għalhekk ma kellux mezz biex jixtri xi ħwejjeġ sura għalih, għal martu u għall-erbgħa wliedu ħalli bihom jirritornaw lura lejn Malta bħan-nies. Madanakollu r-risposta li rċieva kienet tgħid xott xott illi l-ftit flus li kien fadal fil-pajjiż kienu ser jintużaw għall-bżonnijiet tal-Franċiżi biss.”

  Lura Malta – mal-Protestanti

  Jekk Vassalli ħaseb li n-nies f’Malta kienu nsewh, mar ħażin, għax hekk kif ġie lura għarfuh mill-ewwel… u bagħduh. Spiċċa li biex jaqla’ xi ħaġa għall-familja kellu jittraduċi għall-Malti xi partijiet mill-bibbja għall-Protestanti ħalli dawn ikunu jistgħu jxerrdu aħjar it-tagħlim tagħhom fostna. “Traduċa l-bibbja mingħajr il-kunsens tal-Isqof u biex tgħarraq is-sitwazzjoni aktar, għamilha għall-Protestanti!” qalli Ciappara.

  Fil-ktieb tiegħu l-awtur jispjega fid-dettall dwar il-pjan tal-Protestanti li jibdlu lil Malta f’ċentru minn fejn seta’ jixxerred il-Protestantiżmu. Huwa jirrakkonta wkoll it-tbatija li kienu għaddejjin minnha Maltin oħra li kienu qed jissieħbu mal-Protestanti, fosthom ċertu Bonavia, għalliema li rat ħafna ma’ wiċċha, speċjalment meta l-arċipriet tal-Isla wissa lin-nies minn fuq il-pulptu biex ma jibgħatux lill-uliedhom għandha u qalilhom li aħjar jaqbdu sikkina u jħanxru għonqhom minflok!

  “Biex jittraduċi l-bibbja għall-Malti kellu qabel jistandardizza l-lingwa u hekk għamel. Fl-1825 hu laħaq bħala l-ewwel professur fil-Malti imma dan ix-xogħol ma kienx sanzjonat uffiċċjalment mill-gvern, tant li l-paga tiegħu jingħad li kienet titħallas privatament minn John Hookham Frere.”

  Riedu jidfnuh bħal kelb

  Vassalli miet fit-12 ta’ Jannar 1829 wara attakk sever tar-rewmattiżmu fejn hu bata mhux ħażin. Imma donnha din is-saħta li kellu fuqu lanqas wara mewtu ma riedet tħallih bi kwietu għaliex minħabba li huwa kien meqjus mill-Knisja bħala ‘suspettat’ minħabba li kien maħsub li kien poġġut mas-sieħba tiegħu u anki li kien Protestant, il-Kappillan tal-Parroċċa ta’ San Pawl il-Belt irriffjuta li jidfnu f’ċimiterju mal-oħrajn u minflok ried jerħielu ġismu f’dik li kienet tissejjaħ miżbla, jew aħjar art mhux imbierka. Jingħad li dan kien jinkludi wkoll it-tqegħid ta’ xkupa fuq il-mejjet ħalli jindifen ‘bħall-kelb’. Almenu, Vassalli ġie salvat minn din id-difna ndenja minn sħabu l-Protestanti li meta raw kif xtaqu li jidfnuh ħutu l-Kattoliċi, huma talbu l-permess tal-gvern u anki dak ta’ martu u ta’ oħtu sabiex jidfnuh huma bir-rispett kollu f’ċimiterju tagħhom.

  “It-tmiem ta’ Vassalli kien traġiku bħall-bqija ta’ ħajtu,” qalli Ciappara. “Imma naħseb li finalment huwa miet kuntent minħabba li nissopponi li huwa basar li xi darba jew oħra ħidmietu kienet ser trodd il-frott fuq din l-art li hu tant ħabb imma li matul ħajtu, hi qatt ma ħabbitu lura.”

  “Jiena nirrispettah ferm lil Vassalli, kemm għax ħabb lil Malta u lill-Maltin u anki għax-xogħol siewi li wettaq fil-qasam tal-lingwa Maltija. Żgur li ħaqqu ferm it-titlu li ngħatalu llum bħala ‘missier il-lingwa Maltija’,” temm jgħidli l-Prof. Ciappara.

  Kopji ta’ reġistru li juru fejn ġie midfun Vassalli

  Wara li kont segwejt b’tant interess l-istorja ta’ Vassalli, ma stajtx ma mmurx inżur is-sit fejn hu ġie midfun. Fi kmajra ġewwa ċ-ċimiterju tal-Msida Bastion fil-Furjana, ġejt murija xi oġġetti relatati ma’ Vassalli fosthom kwadru tax-xbieha ‘tiegħu’, kopja tal-Lexicon li ngħatat b’self lil Din L-Art Ħelwa mill-familja Vassallo, riproduzzjoni ta’ paġna mill-Lexicon, kopja tal-alfabet Malti li kien ġie mressaq minn Vassalli, u anki kopji tan-noti tar-reġistru tal-funerali li juru li f’dak iċ-ċimiterju ġew midfuna Vassalli u martu.

  Skont informazzjoni li sibt f’dan il-post jidher li fl-1937, ċertu Frederick Jones, li kien in-neputi tad-deffien tal-Msida Bastion, skopra qabar Malti li nstab li kien ta’ Vassalli. Madanakollu l-post eżatt tal-qabar ta’ Vassalli u ta’ martu ntilef u għalhekk minflok illum wieħed isib monument kommemorattiv…

  Għadilli x-xemx qalila tas-sajf Malti kienet nixfet il-ħdura tal-ġnien, xi fjuri lelà u sofor kienu qed isebbħu din it-tifkira tal-post tal-mistrieħ ta’ Vassalli. U fl-isfond, donnu l-protettur tiegħu anki wara l-mewt, ilmaħt il-qabar maestuż ta’ John Hookham Frere.

  U issa intom li bħali sirtu tafu ġrajjiet Vassalli, min tgħidu li hu?

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (16 il-parti) fit-Torċa tal-24 t’Awissu 2014)

  Share on Facebook

  2014.08.24 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Is-siwi ta’ dak li ma jiswiex

  

  

  Ma tistax ma taffaxxinax ruħek meta tara s-siġar tal-bonsaj! Is-sengħa wara din l-arti ħajja li kapaċi ċċekken siġra daqshiex f’waħda ċkejkna, hija xi ħaġa tal-meravilja. L-idea ta’ dawn l-istil ta’ siġar inħolqot fiċ-Ċina u aktar tard żviluppat ukoll fil-Ġappun, sakemm f’dawn l-aħħar snin xterdet ukoll mal-bqija tad-dinja. Jidher li hawn Malta, l-ewwel esebizzjoni tal-bonsaj saret fl-1991 mill-Bonsai Culture Group (Malta) u minn dakinhar ‘l hawn din l-Għaqda ħadmet qatiegħ biex iżżewweġ din il-kultura barranija flimkien ma’ dik Maltija, fosthom billi tittanta tkabbar siġar tal-bonsaj li jiffurmaw parti mill-pajsaġġ tipiku Malti.

  “Hemm min hu tal-idea li din id-drawwa taħqar jew tkasbar is-siġar billi ma tħallihomx jikbru b’mod naturali,” beda jispjegali Joe Cachia, il-PRO tal-Bonsai Culture Group (Malta). “Imma jekk inħarsu ftit lejn in-natura nnifisha ninnutaw illi s-siġar jgħaddu minn ħafna trasformazzjonijiet minħabba l-elementi naturali, fosthom bir-riħ, bin-nixfa u bis-sajjetti li spiss jirriżultaw f’forom strambi.”

  L-għan prinċipali wara s-siġar tal-bonsaj

  “Fir-realtà l-għan prinċipali wara s-siġar tal-bonsaj huwa li tinħoloq xena ta’ armonija u ġmiel li tfakkar is-sbuħija tal-ħolqien u tal-ambjent. Iz-zkuk mgħaqqdin u mgħawwġin jirriflettu l-passaġġ taż-żmien u jnissel ir-rispett lejn dawn is-siġar ċkejknin. Hemm filosofija sħiħa wara din is-sengħa li primarjament tiffoka fuq il-bilanċ bejn id-Divinità (Alla, Buddha eċċ), il-bniedem u n-natura,” kompla jgħidli Joe.

  “Is-siġra tal-bonsaj u l-kontenitur tagħha huma żwieġ armonjuż bejn it-tnejn fejn wieħed jikkumplimenta lill-ieħor. Infatti ħafna mill-kontenituri jinħolqu sabiex joħorġu l-ġmiel tas-siġra speċjalment f’dak li hu kulur, forma u qies tagħha. Anki l-arti tal-manifattura ta’ dawn il-kontenituri taċ-ċeramika huma parti mit-tradizzjoni antika taċ-Ċina u tal-Ġappun.”

  “Il-bonsaj juru s-siwi ta’ dak li ma jiswiex. Is-sengħa tal-bonsaj hija forma ta’ arti ħajja li ġġib is-sliem u t-trankwillità u tgħin bħala terapija għall-qalb imnikkta. Hija wkoll dixxiplina li tgħin fl-iżvilupp mentali u filosifiku tal-bniedem.”

  L-oriġini kienet fiċ-Ċina

  Għalkemm ħafna jaħsbu illi l-idea tal-bonsaj ħarġet mill-Ġappun, fir-realtà din is-sengħa bdiet fiċ-Ċina żmien twil ilu. Fil-qabar tal-Prinċep Zhang Huai li jmur lura għal madwar 706 W.K, instabu tpinġijiet varji li juru xi nisa li kienu qed joffru minjaturi ta’ xeni b’pajsaġġ imżejjen bil-blat u l-pjanti żgħar impoġġijin ġewwa dixxijiet baxxi.

  Jingħad li l-ewwel speċi ta’ siġar li ntużaw f’dan il-qasam inġabru mill-pajsaġġ naturali u ntagħżlu minħabba li kellhom zkuk b’għamliet mhux tas-soltu. Ftit ftit dawn is-siġar bdew jitqiesu bħala sagri u biż-żmien il-bniedem għaraf kif hu stess seta’ jimmanipula s-siġar sabiex dawn jieħdu forom uniċi.

  “Fiċ-Ċina din is-sengħa ngħatat l-isem ta’ penjing li tfisser xena ġewwa dixx. L-iskop ta’ dawn ix-xeni kien li joħolqu impressjoni sabiħa tan-natura fil-minjatura u għalhekk kienu jintużaw elementi naturali biex jibnuha bħal pjanti u ġebel. Madanakollu, biex ix-xogħol jidher isbaħ, dawn kienu jiġu rranġati wkoll b’xi figuri ta’ bnedmin jew annimali,” qalli Joe.

  “L-ewwel li ħolquhom kienu aristokratiċi Ċiniżi tal-qedem li kienu jemmnu li s-siġar żgħar xjuħ u ta’ surijiet strambi kellhom setgħat imsaħħra. Tant hu hekk li l-ewwel qsari kienu għotjien ta’ ġarar reliġjużi li jkunu jfakkruhom fil-muntanja Penglai, li kienet muntanja msaħħra fejn kollox kien sewwa u tajjeb. Fl-istess ħin, il-passatemp li tkabbar siġra stramba kienet tagħti lok għall-konversazzjoni interessanti meta kienu jistiednu lil xi ħbieb. Madanakollu, lejn l-aħħar tas-snin sittin xi studenti fiċ-Ċina ħolqu moviment sabiex jeqirdu dak kollu li kien ifakkar il-passat fewdali u s-sistema aristokratika, u sfortunatament bosta kollezzjonijiet tal-penjing ġew distrutti jew mitluqa.”

  “Fil-mużew ta’ Penjing fil-Ġonna Botaniċi ta’ Shangai wieħed jista’ jsegwi l-evoluzzjoni ta’ dawn is-siġar permezz ta’ diversi disinji u pitturi li jmorru lura għall-perjodu tas-6 u d-9 seklu W.K. Maż-żmien il-penjing li kienet ‘xena ġewwa dixx’ inbidlet f’penzai li kienet tfisser ‘siġar qawwijin u sħaħ ġewwa dixx’.

  Il-Ġappuniżi sejjħulha bonsaj

  Jingħad li madwar 1,200 sena ilu, l-ewwel pensai miċ-Ċina ddaħħlu fil-Ġappun bħala xbiehat reliġjużi u minn hemm żviluppa l-isem ta’ bonsai (li hija traduzzjoni tal-kelma Ċiniża penzai). Ta’ min jgħid illi l-kultura Ċiniża kienet taffaxxina ferm lil Ġappuniżi u infatti huma adottaw bosta drawwiet minn dan il-pajjiż.

  Għall-kuntrarju ta’ min jaħseb li dawn is-siġar jinħaqru meta jinbidlu f’minjaturi, elf sena ilu, xi ħadd fil-Ġappun kiteb illi “is-siġar li jitħallew jikbru fin-natural, jikbru bl-addoċċ u bla ebda sura. Huwa biss meta l-bniedem jikkurahom b’imħabba li dawn jingħataw forma u stil li kapaċi jqanqlu lil min iħares lejhom.”

  Intant Joe spjegali illi “filwaqt li fiċ-Ċina sar attentat biex dawn it-tip ta’ siġar minjatura jinqerdu, il-Ġappun kien qed jagħmel minn kollox biex ixerred il-kultura tiegħu mal-pajjiżi tal-Punent, fejn fosthom kienet qed tiġi ntrodotta wkoll l-idea tal-bonsaj bħal ngħidu aħna permezz ta’ films popolari bħal Karate Kid (1984).”

  In-namra mal-bonsaj f’Malta

  L-ewwel darba li Joe sar jaf b’din is-sengħa antika kien fl-1968 meta qara artiklu dwarha fuq rivista barranija. “Mill-ewwel għoġobni dan il-passatemp għax fih rajt xaqq dawl li tani ħjiel kif nista’ nimla l-vojt li d-deru u s-sagħtar nexfin kienu qed iħallu fil-presepji li kont inħobb nagħmel. Meta kont żgħir, kienet tkun l-hena tiegħi li ngħin lil missieri jagħmel il-presepju mill-kartapesta fejn wara li kienet tinxef iż-żebgħa, konna npoġġu ġewwa fih il-pasturi u xi zkuk biex jirrappreżentaw siġar żgħar. Niftakar li minn Għajn Żejtuna kont naqta’ d-deru u s-sagħtar biex iħaddru lill-presepju. Imma bil-kemm kien jasal San Stiefnu, li dawn ma kienux jidbielu, iwaqqgħu l-weraq, u l-frott ħamrani tad-deru jinxef! Kont nixtieq ferm li jkolli xi ħaġa li ma tmutx, xi siġar żgħar li jgħixu mqar minn San Stiefnu sat-Tre Re! Iżda għalkemm dan l-artiklu nebbaħni dwar din il-possibilità, ma kien hemm xejn fih li tispjega kif tkabbar jew tieħu ħsieb il-bonsaj,” tarraffli Joe.

  “Kellhom jaslu s-snin tmenin sabiex nara l-ewwel bonsaj, f’Malta. Kienet ta’ Ġużeppi Busuttil (ara ritratt fuq), mis-Siġġiewi, li kien ilu jkabbarhom għal iktar minn tletin sena u għalhekk nemmen li hu kien l-ewwel bonsajist f’pajjiżna. Ftit wara sirna ħbieb kbar u beda jgħallimni milli kien jaf. Xtieli ta’ siġar kelli kemm trid, peress li kont nieħu sehem fil-Kampanja ‘Kabbar Siġra’ iżda qsari tagħhom ma kontx insib. Ix-xorti laqqatni maċ-ċeramista Maltija, Sina Farrugia, li b’paċenzja kbira wrietni kif naħdimhom mit-tafal li kont nixtri, u konna naħmuhom ġol-forn tal-iskola, fejn konna ngħallmu t-tnejn.”

  “Intant, fin-naħa l-oħra ta’ Malta, fil-Liċeo tas-Subien f’Tal-Ħandaq, żewġ għalliema oħra, Carmelo Busuttil u Joe Casha, wkoll kienu bdew jesperimentaw bil-Bonsaj. Sirt naf bihom wara li fl-1992 huma tellgħu wirja ta’ bonsaj fl-Imdina, flimkien mal-Friends of Japan Society u studenta tiegħi qaltli dwarha. Meta ltqajt magħhom skoprejt li dawn kienu għadhom kif waqqfu il-Bonsai Culture Group (Malta) u dlonk dħalt membru. Minn hemm bdiet tittella’ wirja kull sena u din id-drawwa għadha għaddejja sa llum.”

  Is-siġar li jistgħu jsiru bonsaj

  L-esperti jsostnu illi prattikament kull siġra tista’ tinbidel f’bonsaj. Però wieħed irid iżomm f’moħħu s-sens ta’ proporzjon li huwa fundamentali f’dan il-qasam u għalhekk, dawk is-siġar li għandhom weraq kbar m’humiex ikkunsidrati bħala adattati ħafna.

  “L-iktar siġar lokali li huma ideali għall-bonsaj huma ż-żebbuġa selvaġġa, il-ħarruba, id-deru, l-għargħar, il-ġniepru, il-prinjoli, l-ulmu u t-tina.”

  Il-ħarruba

  “Il-ħarruba hija waħda mis-siġar li wħud iqisuha difettuża għall-prattika tal-bonsaj minħabba li għandha l-weraq kbar. Dan il-fatt jagħmilha diffiċli li wieħed ikollu siġra folta għax il-weraq jikbru fuq zkuk iżgħar li jkunu kemmxejn twal bejn werqa u oħra u għalhekk il-ħarrub jidher isbaħ meta jitkabbar daqsxejn. Min-naħa l-oħra, il-ħarrub ftit li xejn jimrad, ħlief li jbati mill-istagħdir tal-ilma,” infurmani Joe.

  “Iżda nzerta li l-ħarruba hija waħda mis-siġar l-aktar għal qalbi, anki għax ir-riħa tagħha tqabbadni nostalġija kbira ta’ meta kont għadni tifel niġri fl-inħawi tal-Mellieħa u ta’ Selmun qalb dawn is-siġar antiki u sbieħ. Mill-esperimenti li għamilna fl-Għaqda s’issa sibna illi l-aħjar u l-eħfef mezz kif tnissel il-ħarrub huwa billi tiżra’ ż-żerriegħa tagħhom għax mit-tirqid fl-art għadna qatt ma rnexxielna nieħdu siġar.”

  “Xi wħud li jkabbru l-ħarruba bħala bonsaj, anki f’pajjiżi oħra, jsostnu illi din hija siġra mill-aqwa għall-bonsaj. Hija siġra li tikber bil-mod. Għandha ħafna għeruq li huma l-punt dgħajjef tagħha minħabba li huma delikati hafna. Meta tkun żgħira tkun sensittiva ħafna imma la darba tikber, issir b’saħħitha u tiflaħ kwazi kollox.”

  Il-ġingko – siġra li sfidat il-bomba atomika

  “Siġra oħra li għandi rispett kbir lejha hija l-gingko. Man-nies li jipprattikaw l-arti tal-bonsaj, din hija magħrufa bħala waħda mill-aqwa siġar li tista’ tkabbar f’minjatura. F’Malta ftit li xejn hawn gingkos imħawwla f’ġonna pubbliċi, probabbilment għax hi tippreferi art niedja.”

  “Sadanittant ħafna oħrajn japprezzaw il-gingko minħabba li din hi tassew siġra unika. Jaħsbu illi l-ispeċi tagħha ilha teżisti ‘il fuq minn 270 miljun sena, jiġifieri ferm qabel l-eżistenza tad-dinosawri. Fatt interessanti huwa illi din is-siġra kienet maħsuba li nqerdet għal kollox minn wiċċ id-dinja miljuni ta’ snin ilu, sakemm darba minnhom instab li din kienet għadha teżisti fil-ġonna tat-tempji Buddisti. Minn dawn il-postijiet fil-Ġappun, ittieħdet xi żerriegħa tagħha lejn l-Ewropa u din bdiet titkabbar fl-Olanda, fil-Ġermanja, fid-Danimarka u fl-Irlanda fejn tawha l-isem “Siġra tat-Tempji”, mentri fi Franza u fi Spanja bdew isejjħulha s-”Siġra tal-Pagoda”.”

  “Intant, il-potenzjal ta’ din is-siġra deher biċ-ċar meta fis-6 t’Awissu 1945, l-Amerikani tefgħu l-bomba atomika fuq Hiroshima l-Ġappun li qerdet dan il-post kważi għal kollox. Imma mhux lil gingko li kienet tinsab inqas minn 1000 metru ‘il bogħod mill-epiċentru! Infatti, it-tempju li kienet tinsab fih inqered, filwaqt li s-siġra bil-blast ġiet mitfugħa la ġenbha, imma din bdiet tarmi l-weraq ġdid f’inqas minn xahar wara, u sa llum għadha ħajja. L-istess ġralhom mill-inqas ħames siġar tal-gingko oħra. Mhux ta’ b’xejn li l-gingko hija meqjusa bħala s-siġra tat-tama!”

  Kif tinħoloq siġra fil-minjatura?

  “M’hemm l-ebda seħer involut! Is-sigriet għas-suċċess fil-bonsaj huwa l-imħabba u d-dedikazzjoni, flimkien ma tisqija bil-għaqal! Bażikament dawn is-siġar jinżammu ċkejknin billi wieħed inaqqi l-weraq ġdid u jnaqqas mill-għeruq b’kura, b’paċenzja u b’rispett.”

  “Mhux ħafif li ssib kliem tajba biżżejjed li jfissru l-emozzjonijiet kollha li jħoss wieħed meta joqrob lejn siġra bonsaj. Però ħarsà iktar mill-qrib lejha tagħti tifsira iktar valida. Kull min għandu xi siġra tal-bonsaj jista’ jispjegalek kemm dan il-passatemp jagħtik ferħ u serħan il-qalb. Kif tkellimna, kien hemm żmien meta dawn kienu meqjusa bħala ħwejjeġ sagri, imma llum hemm min jikkunsidrahom bħala pets, filwaqt li oħrajn ixebbħuhom ma’ poeżiji 3D.”

  “Jekk wieħed jagħraf jieħu ħsieb dawn is-siġar, iċ-ċokon tagħhom joffri l-opportunità li wieħed ikabbar foresta sħiħa ġo bitħa żgħira! U speċjalment f’dawn l-aħħar snin, meta sfortunatament qed naraw l-ambjent jittiekel ftit ftit u jogħsfor minn quddiem għajnejna, li jkollok siġra ċkejkna taż-żebbuġ jew tat-tin f’darek, protetta minnek, żgur li toffrilek sodisfazzjon li xejn aktar ma jista’ jagħtik.”

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (15 parti) fit-Torċa tas-17 t’Awissu 2014)

  Share on Facebook

  2014.08.17 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• A MATTER OF FATE
• MALTA’S PREHISTORIC TREASURES
• THE MAGIC IS IN THE DETAIL
• THE SELLING GAME
• NEVER FORGOTTEN
• Ġrajjiet mhux mitmuma – 35 sena mit-Traġedja tal-Patrol Boat C23
• AN UNEXPECTED VISIT
• THE SISTERS OF THE CRIB

• Pauline Harkins on Novella – Li kieku stajt!
• admin on IL-KARNIVAL TRAĠIKU TAL-1823
• Albert on IL-KARNIVAL TRAĠIKU TAL-1823
• Martin Ratcliffe on Love in the time of war
• admin on 24 SENA ILU: IT-TRAĠEDJA TAL-PATROL BOAT C23