Archive for the ‘Torca – Features & Articles’ Category

• Ġieħ lill-ktieb Malti

  

  

  Għalkemm illum jeżistu alternattivi elettroniċi għall-ktieb tradizzjonali, personalment nemmen li s-sensazzjonijiet sbieħ li kapaċi jagħtina ktieb m’għandna nħalluhom jintilfu qatt. Għadni niftakar meta fi tfuliti, fejn diġà kont noħlom li la nikber xtaqt insir kittieba, kont insawwar kotba bl-istejjer tiegħi permezz tal-karti strazzi u kont nieħu gost inżommhom f’idejja u nqalleb il-paġni tagħhom. Kont nieħu xogħol mhux ħażin biex inqasqas il-karti ħalli jiġu kollha ta’ l-istess daqs, biex nikteb jew nittajpja fuqhom, u saħansitra biex niddiżinja u nagħti l-kulur lil xi stampi relevanti mal-ġrajja.

  Dawn il-memorji tqanqlu lura f’moħħi meta dil-ġimgħa erħejtilha lejn l-Imdina sabiex niltaqa’ ma’ Pawlu Mizzi li kien il-moħħ wara l-ħolqien tad-dar tal-pubblikazzjoni Klabb Kotba Maltin. Fl-isfond tat-tokki tal-qniepen tal-kattidral storiku u imponenti, Pawlu mar lura fiż-żmien sabiex jirrakkuntali kif twebbel biex jagħmel dan ix-xogħol u kif din ix-xewqa tiegħu affetwat il-bqija ta’ ħajtu u ta’ familtu, u anki l-aspett tal-ktieb Malti f’pajjiżna.

  Skont Pawlu Mizzi, kienet proprju osservazzjoni li darba kiteb Mikiel Anton Vassalli li wasslet biex qanqlet fih ħolma kbira li eventwalment sawwret il-ħolqien ta’ Klabb Kotba Maltin. “Kien qal illi l-Maltin bla tagħlim tal-Malti ma jistgħux jimxu ‘l quddiem,” irrimarka Pawlu. “Għalkemm kienu għaddew bosta snin minn meta Vassalli kiteb dan, anki f’żgħożiti stajt ninnota illi pajjiżi kien għadu nieqes bil-kbir mit-tagħlim tal-Malti. Fatt li kiddni ħafna. U minn dakinhar ‘l hemm bqajt nhewden xi stajt nagħmel jien sabiex nibdel din is-sitwazzjoni.”

  Il-bniedem huwa xi ftit jew wisq il-prodott ta’ żmienu u probabbilment din il-ħeġġa lejn il-lingwa ta’ pajjiżu tnisslet f’Pawlu sforz il-moviment qawmien letterarju li kien qiegħed iseħħ f’dawk is-snin. Barra minn hekk, l-istudju tal-Istorja fl-Università ta’ Malta, laqqgħu ma’ bosta personaġġi li komplew influwenzaw il-fehma tiegħu. Sadanittant, kien hemm diġà xi individwi li kienu qed jippruvaw iwittu triq aktar soda għall-Malti u għall-qari tiegħu. Imma sfortunatament, dawn il-proġetti kienu qed ifallu wieħed wara l-ieħor u għalhekk Pawlu ħass il-bżonn li jgħarbel sewwa dan il-qasam qabel imidd passejh il-quddiem.

  “Kien żmien meta kotba bil-Malti ftit li xejn kont issib. Iżda fuq kollox, il-Maltin ma kienu juru l-ebda ħajra li jaqraw bil-Malti u wisq inqas li jixtru l-kotba miktuba bil-Malti,” beda jfehemni Pawlu. “Għalhekk għall-ewwel iddeċidejt li nippubblika xi kotba skolastiċi ħalli nsir midħla ta’ x’kien jinvolvi l-pubblikazzjoni ta’ ktieb, fosthom kemm kien hemm spejjeż.”

  Għalkemm huwa kien joqgħod Għawdex, Pawlu beda jistampa dawn il-kotba għand il-Lux Press f’Malta biex imbagħad ibiegħhom mill-ħanut Ideal Bookshop li kien jinsab Għawdex. Peress li dawn il-kotba skolastiċi kienu utli, huwa rnexxielu jbiegħhom u bis-saħħa tagħhom beda jintroduċi ruħu fil-qasam tal-pubblikazzjoni.

  “Imbagħad imxejt għall-pass li jmiss fejn tħarriġt aktar fis-settur tal-kitba billi bdejt naħdem bħala korrispondent mal-Allied Malta Newspapers u kont nirrapporta dwar dak kollu li jseħħ f’Għawdex,” kompla jirrakkuntali Pawlu.

  It-tielet pass kien jesiġi minnu deċiżjoni ferm aktar iebsa peress li huwa xtaq jistudja l-Istorja fl-Università ta’ Malta. “F’dak iż-żmien f’Għawdex kien hemm ftit li xejn opportunitajiet u jekk ridt tistudja kellek tinżel Malta għax lanqas is-servizz regolari tal-vapur li hemm illum ma kien jeżisti. Għalhekk jiena u marti Marija, flimkien mat-tliet uliedna Ginette, Anna Maria, u Joseph, inżilna ngħixu f’Malta sabiex jiena nkun nista’ nattendi l-università.”

  Hawnhekk Marija, il-mara tiegħu, irrakkuntatli l-esperjenza diffiċli li kellha tgħaddi minnha meta wara li żewġha ggradwa fl-Istorja fl-1966, huwa wrieha x-xewqa li jibqa’ Malta, kemm minħabba li ried iwettaq il-ħolma li kellu u anki għax din il-gżira kienet ser toffri opportunitajiet aħjar lit-tlied uliedhom li issa kienu qed jikbru.

  “Kien l-akbar xokk ta’ ħajti meta rrealizzajt li konna se nibqgħu Malta għax jiena minn dejjem kont marbuta ħafna m’Għawdex, il-post fejn trabbejt u għext, fejn kelli l-familja u l-ħbieb kollha tiegħi. Malta kienet pjuttost estranja għalija u domt sewwa sakemm aċċettajt il-ħajja hawnhekk. Infatti kienet weġgħa ta’ qalb kbira meta biegħejna d-dar li konna bnejna Għawdex fejn suppost kellna nirritornaw wara li jiggradwa Pawlu.”

  B’danakollu, kif stqarr Pawlu stess, martu dejjem kienet ta’ sostenn kbir għalih u dan jiena stajt nikkonfermah meta osservajt kemm kienet infurmata tajjeb dwar ix-xogħol u l-kotba li ppubblika żewġha matul is-snin.

  “Meta dħalt naħdem il-Polytechnic flimkien ma’ Johnny Sultana bħala librar, stajt insegwi parti oħra minn dan il-qasam,” kompla jgħidli Pawlu. “L-ewwel nett, hekk kif bdejna nikkatalogaw il-kotba ta’ din il-librerija, ma domtx ma ntbaħt li filwaqt li kotba bl-Ingliż kien hemm għażla tajba, dawk bil-Malti kienu joqogħdu kollha fi spazju ta’ ftit aktar minn xibrejn! Dan wera illi sa dak iż-żmien kien hemm selezzjoni wisq żgħira ta’ kotba bil-Malti. Min-naħa l-oħra osservajt illi l-istudenti ma tantx kienu jissellfu kotba, u bil-Malti ftit li xejn.”

  Kien jidher biċ-ċar li jekk tassew ried jagħmel xi ħaġa, Pawlu kien ser ikollu bżonn ta’ kapital kbir u għalhekk dejjem kien jara x’ser jivvinta sabiex joqrob aktar lejn il-ħolma tiegħu. “Darba minnhom fl-1968 niltaqgħu mal-Prof. Oliver Friggieri fi Strada Rjali l-Belt,” ftakret Marija. “U hemm Pawlu fetaħ qalbu miegħu dwar din il-ħolma kbira li kellu, jiġifieri dik li joħloq klabb tal-qari tal-Malti u li jibda jippubblika ktieb bil-Malti kull xahar. Iżda Oliver dlonk urieh li ma kien jaqbel xejn ma’ din l-idea, l-aktar minħabba li dan kien konxju sewwa mid-diffikultajiet u r-riskji li dan ix-xogħol jinvolvi. Però ormaj kien tard wisq biex tipprova ddawwar il-ħsieb lil Pawlu u meta huwa beda jaħdem fuq il-proġett tiegħu, Oliver kien wieħed minn dawk li tawh daqqa t’id sabiex isib awturi tajbin.”

  Infatti Klabb Kotba Maltin ġie stabbilit fl-1969 u l-ewwel ktieb li ġie ppubblikat fl-1971 kien Il-Gaġġa ta’ Frans Sammut, liema ktieb eventwalment kien inħadem ukoll bħala film. Iżda akkost li wasal s’hawn, bdew intoppi ġodda… “Fosthom tgħidx kemm irċevejna ittri psataż talli konna azzardajna noħorġu bil-kelma ‘klabb’ li skont uħud kienet forma mkissra tal-kelma ‘club’ bl-Ingliż,” qaltli Marija.

  “Imbagħad jiena spiċċajt ġejt insulentat u mwaqqa’ għaż-żufjett meta mort quddiem xi membri tal-parlament b’dan il-ktieb sabiex nurihom b’din l-inizzjattiva tiegħi,” kompla Pawlu. “Dan mhux ktieb tiegħek, qaluli wħud minnhom. X’qed tagħmel hawn b’dan il-ktieb jekk m’intix l-awtur?! Naturalment mhux kollha kellhom l-istess reazzjoni, fosthom Ġorġ Borg Olivier li kien qabad u tani ċekk ta’ 90 lira Maltin bħala sostenn għal dan l-impenn tiegħi.”

  Pawlu ma qatax qalbu u kompla bix-xogħol li kien daħal għalih. “Jien kont nemmen li jekk ma toħroġx ktieb bil-Malti b’mod regolari, il-Maltin ma kienux se jidraw jinteressaw ruħhom u jixtru dawn it-tip ta’ kotba. Għaldaqstant jiena ridt inderri lill-poplu tagħna u b’mod speċjali lill-membri li bdew jissieħbu ma’ Klabb Kotba Maltin, li dawn kienu ser jibdew isibu ktieb ġdid x’jakkwistaw fi żmien qasir. B’hekk, kien ser jiżdied ukoll l-interess lejn il-lingwa Maltija u l-qari tagħha.”

  Intant it-tieni ktieb li ħareġ minn taħt idejh kien Mas-Sejħa tat-Tnabar li kien jikkonsisti minn ġabra ta’ poeżiji ta’ erbgħa poeti Maltin. It-tielet ktieb kien L-Għanja tas-Sienja li kien traduzzjoni għall-Malti ta’ Ġużè Aquilina tar-rumanz Le Chant de la Noria li nkiteb minn Laurent Ropa. Ir-raba’ wieħed kien Lejn Tnissil ta’ Nazzjon tal-Prof. Henry Frendo, f’liema ktieb Manwel Dimech issemma għall-ewwel darba bħala patrijott Malti… u l-lista tkompli.

  “Kull pubblikazzjoni kienet tinvolvi spejjeż kbar u għalhekk ridt nara minn fejn ser inġib il-kapital. Biex nagħmel tajjeb għan-nuqqas jew għad-defiċjenzi tas-suq, mhux darba u tnejn li kellna nbiegħu xi proprjetà tagħna. Probabbilment ftit jirrealizzaw kemm dan ix-xogħol jinvolvi sagrifiċċji personali u minn dawn kelli nagħmel mhux ftit sabiex inżomm il-Klabb fuq saqajh. Kien għalhekk ukoll illi bejn l-1987 u l-1990 dħalt naħdem bħala direttur tal-Mediterranean Film Studios fejn fosthom kelli r-responsabbiltà li nsib postijiet ideali sabiex jinġibdu l-films fihom u nagħti pariri dwar l-istorja ta’ pajjiżna.”

  Tkellimna dwar numru ta’ proġetti sinifikanti li kienu baqgħu fuq l-ixkaffa tal-awturi għal xi snin imma eventwalment tpoġġew fuq l-ixkafef tal-ħwienet wara li Klabb Kotba Maltin daħal għar-responsabbiltà tal-pubblikazzjoni tagħhom. Fost dawn kien hemm ix-xogħolijiet monumentali tal-Miklem Malti ta’ Erin Serracino Inglott li jikkonsisti f’dizzjunarju, monolingwi, mill-Malti għall-Malti li jagħtik it-tifsiriet mill-għeruq tal-kliem Malti, u s-sitt volumi tad-dizzjunarju Malti-Ingliż-Malti ta’ Joseph Aquilina.

  Xi ħaġa oħra li Pawlu kellu jħabbat wiċċu magħha kienet iċ-ċensura ta’ wħud mill-kotba, fosthom dik ta’ Samuraj li nkiteb minn Frans Sammut u li għalih hu kien ingħata l-Premju Rothmans għal-Letteratura fit-taqsima tal-kitba kreattiva. Fatt kurjuż dwar dan il-ktieb hu li dan kien qed jifforma parti mis-sillabus tal-Malti imma tneħħa minnufih hekk kif ġie ċċensurat minħabba xi żewġ deskrizzjonijiet xotti xotti dwar is-sess.

  Fi kliem il-Prof. Oliver Friggieri, Pawlu jista’ jitqies bħala “missier il-ktieb Malti modern” hekk kif hu ħadem biex inħolqot vetrina fejn l-awturi Maltin setgħu jippubblikaw ix-xogħolijiet tagħhom. Din kienet ukoll opportunità li permezz tagħha ċerti kittieba għamlu l-kuraġġ biex jippubblikaw kitbiethom u llum saru kittieba prolifiċi, bħal ngħidu aħna Trevor Zahra li mal-Klabb kien beda bil-kotba ta’ Kunċett u Marinton.

  Maż-żmien, Pawlu ħass il-bżonn li jippubblika anki kotba b’lingwi barranin dwar Malta. “Parti mill-intwizzjoni ta’ missieri kienet illi huwa nduna bl-interess tal-barranin lejn l-istorja ta’ pajjiżna minħabba li Malta għandha storja sinifikanti mhux biss għalina l-Maltin imma anki f’kuntest ta’ storja ewropea u internazzjonali,” spjegali ibnu Joseph li llum imexxi dan il-Klabb. “Minn hemm huwa kompla jiżvolġi t-teorija tiegħu li kienet tgħid li kien inutli li tistampa kotba bil-Malti għall-Maltin biss. Kien jeħtieġ li s-suq jinfetaħ anki għall-barrani billi pajjiżna jimpenja ruħu li jippubblika kotba ta’ livell akkademiku għoli u anki ta’ preżentazzjoni professjonali. B’dan il-ħsieb missieri ħoloq is-sezzjoni MidSea Books Ltd u beda jistieden awturi u riċerkaturi barranin sabiex jiktbu dwar Malta. F’dak il-perjodu, din kienet xi ħaġa rari ħafna imma hu rnexxielu jqabbad anki din l-idea. L-ewwel ktieb ta’ dan it-tip kien miktub mill-medjevalista Anthony Luttrell dwar Ħal-Millieri. Minn hemm bdew resqin lejna aktar riċerkaturi, fosthom anki dawk Maltin.”

  Fl-1992, Pawlu Mizzi ġie onorat bil-Midalja Għall-Qadi tar-Repubblika iżda kien għad fadallu ħafna aktar xogħol siewi x’jagħmel. Infatti fl-1999 huwa kompla jespandi bit-tielet sezzjoni tiegħu li semma Heritage Books. “Din għandha l-għan li tipproduċi kotba ta’ referenza bl-Ingliż li japplikaw għall-pubbliku in ġenerali,” infurmani Pawlu. “Infatti hawnhekk aħna naħdmu flimkien ma’ diversi aġenziji, fundazzjonijiet, mużewijiet u għaqdiet li għandhom x’jaqsmu mal-konservazzjoni tal-wirt storiku u kulturali.”

  Illum li jgħodd l-84 sena, u wara li ppubblika madwar 1200 ktieb, staqsejt lil Pawlu jekk kienx iħossu sodisfatt li ħolmietu twettqet. “Naħseb li tajt kontribut fil-qasam tal-Malti,” stqarr Pawlu. “Imma ma nħossx li għandi nitkabbar bih għax nemmen li jien biss wieħed miż-żgħar nett. Għamilt dak li kelli nagħmel u kuntent ferm li ibni Joseph se jkompli jsaħħaħ warajja dak li bdejt jien. Inħossni sodisfatt li matul is-snin rajt bidla kbira pożittiva fejn jidħol il-Malti. Iżda fl-istess ħin hija traġedja li wara kważi 50 sena mill-ftuħ ta’ Klabb Kotba Maltin, riċentement qed jiġi nnutat illi l-qari bil-Malti reġa’ naqas qatiegħ. U mill-ġdid niftakar x’kien qal Vassalli u ma nistagħġibx il-għala r-riżultati tal-istudenti Maltin qegħdin imorru lura wkoll.”

  “Il-ktieb minnu nnifsu sikwit jitqies bħala kumdità milli bħala bżonn,” kompla jfissirli Joseph. “Tixtrih jekk iħajjrek, jew jekk tinteressa ruħek fis-suġġett. Però anki jekk iħajjrek, mhux neċessarjament se tixtriħ għax ktieb tista’ tiddubbaħ jew tisselfu minn xi librerija jew mingħand il-ħbieb, tista’ tagħmlu fotokopja f’temp ta’ ftit minuti, u tista’ teħodlu ritratt. Jeżistu ħafna modi li jitfgħu lura lill-pubblikaturi u personalment kultant nara li ġejna f’sitwazzjoni agħar minn dik li beda minnha missieri. Ma ddejjaqniex il-kompetizzjoni ta’ oħrajn bħalna għax dik toħloq ambjent tajjeb sabiex tinżamm il-kwalità tal-prodott. Iżda fl-istess ħin, nixtiequ li l-awtoritajiet jirrikonoxxu aktar l-impenn u l-ispejjeż li jidħlu għalihom nies bħalna sabiex jippromwovu l-ktieb, bil-Malti u dwar Malta. Ngħidu aħna tkun tassew ta’ għajnuna għalina jekk dawk il-kotba li jinvolvu riċerka ta’ ċertu livell, jinżammu b’moratorju ta’ madwar 12 il-xahar, qabel dawn joħorġu fil-libreriji għall-użu tal-pubbliku.”

  “Għamilna bosta sagrifiċċji sabiex nagħtu importanza lill-ktieb Malti. Nittama li t-triq li wittejna flimkien ma’ individwi oħra li bħalna ħabbew il-ktieb Malti tkompli tissaħħaħ għall-ġenerazzjonijiet ta’ warajna,” temm jgħidli Pawlu hekk kif it-tokki tqal tal-katidral nebbħuni li kien sar il-ħin.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI fit-Torċa tal-10 t’Awissu 2014)

  Share on Facebook

  2014.08.11 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Mara li għexet seklu

  

  Minn dejjem kont inħossni affaxxinata bil-bniedem, fosthom kif dan irnexxielu jgħix għal dawn l-eluf kbar ta’ snin, akkost li d-dinja nbidlet qatiegħ mal-milja taż-żmien. Mhux il-ħlejqiet kollha irnexxielhom jagħmlu dan. Infatti nafu sewwa li wħud minnhom għosfru kompletament, daqs li kieku qatt ma kienu. Għal perjodu twil, l-istudjużi kienu jemmnu illi kienu l-ħlejqiet l-aktar b’saħħithom li kienu l-iżjed kapaċi li jsalvaw…. imma ħarsu ftit kif spiċċaw id-dinożawri! Intant illum, wara aktar riċerka u iżjed skoperti, l-esperti f’dawn l-oqsma ntebħu illi fir-realtà kienu dawk il-ħlejqiet li kienu kapaċi li jadattaw ruħhom għaċ-ċirkustanzi differenti li rebħu l-isfidi taż-żmien. U fost dawn il-kreaturi l-aktar adattabbli, naraw il-bniedem, li bl-intelliġenza tiegħu għaraf mhux biss kif jinbidel hu imma saħansitra kif jittrasforma l-ambjent ta’ madwaru biex jaġevola lilu nnifsu.

  Dawn il-ħsibijiet għaddewli b’ħeffa minn moħħi hekk kif kont fi triqti biex immur niltaqa’ ma’ Frances Grima, mara, li dis-sena tkun għexet seklu. Kont kurjuża biex nara u nifhem minn xhiex għaddiet matul id-99 sena tagħha u kif issawwret ħajjitha madwar il-bidliet li d-dinja ppreżentatilha, fosthom ir-realtà qarsa ta’ żewġ gwerer dinjija.

  Nistqarr li b’kunsiderazzjoni għall-età tagħha, ippretendejt li ser nara mara li tidher ħafna aktar anzjana u li forsi ma kinetx ser tkun tista’ tiftakar wisq ġrajjiet tfulitha. Imma minflok, hekk kif iltqajna u bdejna nitkellmu, intbaħt illi Frances kienet persuna pjuttost indipendenti u b’memorja brillanti. Ħafna nies miż-Żejtun jafuha bħala l-mara ta’ Carmelo Grima li għal diversi snin kien Segretarju u fundatur ta’ l-Għaqda Banda Żejtun, u għal żmien qasir ħafna inħatar ukoll bħala President ta’ din is-Soċjetà, sakemm ħalla din id-dinja fid-19 ta’ Novembru 1977, ħamest ijiem wara li huwa għalaq 63 sena. Min-naħa tiegħi, xtaqt insir naf aktar minn għandha dwar min kien dan ir-raġel imma wkoll dwar min kienet din il-mara li akkumpanjatu matul ħajtu.

  Memorji ta’ l-Ewwel Gwerra Dinjija

  Twieldet fi żmien l-Ewwel Gwerra Dinjija, fit-23 ta’ Novembru 1914. Naturalment, peress li kienet għadha żgħira, ma tantx tiftakar minn din il-gwerra li ntemmet fl-1918, forsi anki minħabba li f’din it-taqtiegħa, Malta ma tantx iġġarbet wisq. Iżda Frances xorta għandha memorja ta’ żmien ta’ skaresezza, fosthom dik li wieħed raġel kien imur b’qoffa kbira jqassam il-ħobż lin-nisa tal-impjegati tal-gvern u li hi kienet takkompanja lil ommha fi Sqaq il-Mitħna ż-Żejtun, sabiex jistennew fi kju ħalli jixtru flixkun pitrolju biex ikollhom biex isajjru.

  Il-mara ta’ Carmelo Grima (Għaqda Banda Żejtun)

  Iltaqgħet ma’ Carmelo meta kien għad kellha biss 12 il-sena u hu kien għaxar snin akbar minnha. Inizzjalment kien jolqotha minħabba li kien wieħed mill-ftit li ma kienux jitrattawha ta’ tifla żgħira. Hu kien iħobb jitkellem magħha u aktar ma bdew għaddejjin is-snin, hi bdiet tinġibed lejh peress li kien ġuvni attraenti, dħuli, bieżel u moħħu jilħaqlu. Carmelo kien jaħdem id-Dockyard u kien involut ukoll f’xi għaqdiet fiż-Żejtun fejn fosthom kien il-fundatur ta’ l-Għaqda Banda Żejtun u anki tal-Għaqda ta’ Għajnuna ta’ Bejnietna – Żejtun li kienet tagħmel parti mill-Workers’ Benefit Society, u permezz tagħha il-bandisti u s-soċi tal-Banda Żejtun setgħu jingħataw għajnuna finanzjarja f’każ ta’ mard jew problemi oħra fuq ix-xogħol.

  Iżżewġu fl-1934 fil-Parroċċa taż-Żejtun u kellhom erbat itfal: Irene, Rosemarie, Joseph u Godfrey. Id-dar tagħhom kienet tinsab fil-pjazza taż-Żejtun u b’hekk huma setgħu faċilment isegwu dak kollu li kien jinqala’. Il-koppja Grima kienu jimxu id f’id flimkien: hi qatt ma ndaħlitlu dwar dak kollu li xtaq jinvolvi ruħu fih u hu dejjem sostniha f’dak li xtaqet tagħmel, anki meta dan ma kienx jitqies man-norma tal-bqija tas-soċjetà. Skont hu, l-importanti kien li minn dak li tagħmel, titgħallem xi ħaġa minnu u jekk dan kien jinvolvi l-istudju, tant l-aħjar.

  It-Tieni Gwerra Dinjija – bomba fil-pjazza taż-Żejtun

  L-aħħar tarbija tagħhom, Godfrey, twieled fl-1942, waqt it-Tieni Gwerra Dinjija. Dwar dan iż-żmien Frances għandha bosta rikordji, fosthom uħud tassew diffiċli biex tinsa. Infatti hija esperjenzat it-traġedja li ġrat fit-2 ta’ Mejju 1942, meta ajruplan tal-gwerra xeħet bomba li ġiet fil-pjazza taż-Żejtun u għadd ta’ nies spiċċaw feruti u oħrajn mejta. Dakinhar hi tiftakar ċar li kienet għadha kif ħaslet lil Godfrey u ħallietu fi pram biswit it-tieqa għall-arja. Iżda hekk kif bdiet tlibbes lil Joseph, mill-bogħod għarfet il-ħoss joqrob ta’ ajruplan tal-gwerra Taljan.

  Ħin bla waqt, mit-tieqa tad-dar, tibda dieħla foga tqila sewda u għalhekk hi ħatfet liż-żewġt itfal tagħha u niżlet tiġri bihom biex toħroġ barra. Imma dlonk waqfet sobtu meta minn taħt il-bieb ta’ barra rat daħna sewda dieħla fid-dar. Bħal kif kienu sikwit wissewhom jagħmlu, hi marret tistkenn ma’ wliedha taħt l-arkata tal-bieb. Imma meta l-ħin beda għaddej, il-kurżità għelbitha u ħarġet barra. Hemmhekk hi lemħet lill-ispettur flimkien ma’ numru ta’ pulizija u suldati u basret li kienet inqalgħet xi waħda kbira. Iddeċidiet li titlaq tħaffef għand ommha li kienet toqgħod fil-qrib u kellha xelter. Imma hekk kif kienet miexja, semgħet lil bint il-ġara tagħha, Maria Hyzler, issejjħilha mill-isprall tax-xelter li kien fil-kantina tagħhom, fejn talbitha biex tiċċekkja jekk Frances setgħetx tara lil missierha, imma hi ma lemħitux. Ironikament, Dr Hyzler kien jippreferi jmur jistkenn fil-knisja waqt dawn l-attakki għax hu kien jemmen li din kienet aktar soda u sikura mix-xelter tagħhom. Pero’ dakinhar ma laħaqx daħal għar-rifuġju tal-knisja fil-ħin u b’hekk huwa spiċċa wieħed mill-vittmi ta’ din it-traġedja.

  Mhux ta’ b’xejn li f’dak iż-żmien kien jingħad li fuq il-bombi kien ikun hemm imniżżel isem il-ħajjiet li din kellha taħsad. Kien ikun destin u jkollha tkun għalik. B’leħinha miksur Frances ftakret ukoll fil-mewt taż-żewġt itfal li kienu joqogħdu ħdejhom, Grace u Maryrose, li kienu ħbieb ta’ wliedha. Sa ftit tal-minuti qabel Maryrose kienet qiegħda ħdejha tiggosta lil Godfrey iżda mbagħad waqt dan l-attakk, hija nqatlet flimkien ma’ oħtha bl-isplużjoni tal-bomba, proprju fil-bieb tad-dar tagħhom.

  Voluntiera mas-St John Ambulance

  Probabbilment dawn il-memorji ta’ niket kellhom sehem mill-fatt li wara l-gwerra, Frances bdiet tattendi l-korsijiet tas-St John Ambulance fejn eventwalment hi għamlet 50 sena tgħin bħala voluntiera. Kienet ħabibitha Carmen Ellul li ħajjritha tipparteċipa l-ewwel darba u għalkemm inizzjalment hi żammet naqra lura anki peress li kellha familja ta’ erbat itfal x’tieħu ħsieb, meta żewġha Carmelo ħeġġiġha biex tmur, Frances għamlet il-kuraġġ u bdiet tattendi l-lezzjonijiet tal-First Aid. Għalkemm Carmelo kellu l-impenji tiegħu, huwa sab mezz kif joqgħod mat-tfal sakemm hi lestiet il-kors u għaddiet mill-eżami. U meta ftit wara, hi ġiet mistiedna biex tmur għal taħriġ ieħor fil-Home Nursing li kien ser isir il-Belt u minnufih wara anki għal kors fiċ-Child Welfare, kien mill-ġdid bil-kooperazzjoni tiegħu li hi setgħet tiffinalizza dawn l-istudji.

  Sadanittant, il-Commander tas-St John Ambulance, il-Kulunell Abela, beda jħeġġeġ lil dawk li kienu tħarrġu magħhom sabiex jingħaqdu mat-tim. U akkost li f’dak iż-żmien, in-nisa miżżewġa li jmorru jaħdmu barra, in-nies ma kinetx tħares wisq sewwa lejhom, speċjalment fir-raħal, żewġha xorta rrakkomandalha biex tissieħeb magħhom. Għalkemm Frances kien mingħaliha li se tidħol bħala volontarja mad-Diviżjoni tal-Belt, meta ra l-impenn tagħha, il-Kulunell Abela talabha biex tiftaħ u tieħu ħsieb id-Diviżjoni taż-Żejtun peress li hemmhekk kien għad ma kienx hemm waħda, u hi aċċettat. Il-membri u l-istudenti bdew jiltaqgħu fl-Iskola Primarja taż-Żejtun minħabba li fi żmien il-gwerra din kienet bdiet tintuża bħala sptar tal-armata Ingliża.

  Għall-ewwel l-affarijiet bdew mexjin ħarir anki għax fiż-Żejtun ma tantx kien hemm għaqdiet minn fejn tagħżel. Iżda wara ftit bdew l-intoppi, partikolarment minn xi membri tal-Azzjoni Kattolika, li bdew iwissu lit-tfajliet li mas-St John Ambulance kienu qegħdin jitgħallmu l-pastażati. U dan għaliex biex jitħarrġu fis-salvataġġ tal-persuni, huma kellhom jitgħallmu fuq il-funzjonijiet tal-organi u tal-partijiet differenti tal-ġisem! Aktar tard infetħet ukoll l-għaqda tal-Girl Guides u peress li din kienet ibbażata fuq ambjent aktar avventuruż, xi tfajliet bdew jippreferu jingħaqdu magħhom milli joqogħdu jisimgħu u jitħarrġu dwar il-mard. Iżda d-daqqa tal-mewt għad-Diviżjoni taż-Żejtun seħħet meta tnisslet il-Brigata Laburista għax hemmhekk l-interess kien wisq kbir u b’hekk is-sezzjoni tas-St John Ambulance ta’ din il-lokalità sfaxxat. Xorta waħda Frances baqgħet tagħti sehemha minn diviżjonijiet oħra fejn hi kompliet titħarreġ u tgħallem lill-oħrajn għal diversi snin wara.

  Dama tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Ġerusalemm

  Intant, fl-1997, fl-età ta’ 80 sena, Frances Grima rċeviet rikonoxximent sinifikanti għal din il-ħidma volontarja tagħha, meta wara li ġiet irrakkommandata mis-St John Ambulance għas-servizz u l-għajnuna tagħha tul 50 sena sħaħ, hi ngħatat il-ġieħ bħala Dama tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Ġerusalemm mid-Duka ta’ Gloucester fl-Ingilterra.

  Kif tgħix seklu?

  Matul is-seklu sħiħ li għexet, Frances esperjenzat żewġ gwerer u bosta tibdiliet kemm fir-raħal u kif ukoll fil-pajjiż. Meta staqsejtha kif wieħed jirnexxielu jkampa ma’ dawn il-kambjamenti kollha, hi fil-pront weġbitni li dan iseħħ billi wieħed jitgħallem jimxi mal-kurrent u jieħu d-dinja kif tiġi. Bħala persuna b’moħħ miftuħ li taf issegwi anki l-ħajja moderna ta’ llum, Frances stqarret li fil-passat, is-soċjetà tagħna kienet għadha kemmxejn lura, kellha ftit li xejn edukazzjoni, u kollox kienet tqis bħala dnub. Però min-naħa l-oħra, għalkemm hi kienet kburija ferm bil-livell għoli tal-edukazzjoni li laħqu bosta individwi fiż-Żejtun f’dawn l-aħħar snin, hija kienet pjuttost xettika dwar il-laxkezza fil-moralità tas-soċjetà preżenti fejn issa donnu xejn mhu xejn.

  Naturalment hi tapprezza ħafna wkoll il-progress teknoloġiku li ġab miegħu bosta kumditajiet. Infatti Frances tiftakar żmien għal kollox differenti fosthom il-kundizzjonijiet ta’ faqar ta’ bosta Żwieten meta dari xi nies kienu għadhom jimxu ħafjin fit-triqat, sajf u xitwa. Dwar dan il-perjodu, Frances stqarret miegħi li bħalha żagħżugħa, hi kienet taħseb li dawn il-persuni kienu jimxu ħafjin għax hekk kienu mdorrijin. Imma Carmelo mhux darba u tnejn li fetħilha għajnejha li dawn l-individwi fir-realtà kienu qed jgħixu f’dak l-istat minħabba li ma kellhomx flus biżżejjed biex jixtru żarbun. Però dwar din il-kwistjoni, hu ma tantx irnexxielu jikkonvinċiha għax hi baqgħet tal-fehma li dawn in-nies kienu jippreferu jgħixu f’dak l-istil liberu. Imma l-konferma u t-tagħlima ħaditha meta darba minnhom waslu f’Malta xi żraben mill-Ġappun, maħduma mill-lakstu, li kienu jiswew tliet xelini l-wieħed u minn dakinhar ‘l hemm, ħadd ma baqa’ aktar ħafi.

  Tkellimna dwar bosta affarijiet oħra sakemm finalment wasalna biex nagħlqu. Għalkemm Frances ma jonqosha xejn fid-Dar tal-Anzjani taż-Żejtun fejn tgħix illum, ma stajtx ma nintebaħx bis-sens kbir ta’ nostalġija li hija għadha tħoss lejn ir-residenza tagħha fil-pjazza minn fejn dari setgħet tesperjenza dak kollu li jsir fil-qalba tal-lokalità tagħha. Id-diskors dar mill-ġdid fuq żewġha Carmelo li għalkemm il-mewt firditu minnha, l-imħabba, l-apprezzament u t-tagħlim li hi ħadet mingħandu matul il-ħajja miżżewġa tagħhom, għadu magħha sal-ġurnata ta’ llum. Barra minn hekk, hija tgħożż ħafna l-kuntatt regolari li għadhom iżommu magħha wliedha u wħud mill-ħbieb tagħha.

  Qabel ħallejtha, dort mill-ġdid lejn Frances Grima sabiex insellmilha u nirringrazzjaha talli laqgħatni għandha u talli qasmet miegħi dawn il-memorji tagħha. U hemm, biswit it-tieqa, fejn issa kien waqa’ d-dlam tal-lejl, nilmaħ mara li għexet seklu, li b’kuraġġ u b’integrità, qiegħda diġà tipprepara ruħha għall-ġurnata ta’ wara.

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (Parti 13) fit-Torċa tat-3 t’Awissu 2014)

  Share on Facebook

  2014.08.03 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Se nħallu dan l-għerf jintilef?

  

  F’dawn l-aħħar snin, madwar id-dinja, qed naraw jinbet mill-ġdid l-interess fil-prattiċi tradizzjonali relatati mal-fejqan, kemm tal-ġisem u tal-moħħ u kif ukoll tal-ispirtu. Probabbilment il-bniedem intebaħ li wasal iż-żmien li jnaqqas id-dipendenza totali fuq il-mediċini, u minflok jerġa’ jitgħallem isib il-bilanċ tiegħu permezz ta’ metodi aktar naturali. Ħafna tefgħu għajnejhom fuq l-Orjent, l-aktar minħabba li f’dawn il-pajjiżi, wieħed isib filosofiji mill-iżjed antiki dwar dawn l-użanzi. Infatti, ħarsa waħda lejn ir-reklamar li jikkonċerna dan l-aspett, fosthom anki f’Malta, tarahom jirreferu għall-metodi użati f’dawk il-lwogi. Imma fir-realtà, kemm minna jafu li f’pajjiżna stess, wieħed isib numru ta’ anzjani li jħaddnu wkoll għerf bħal dan li ilu ġej minn żmien żemżem, tant li huma stess lanqas jafu l-oriġini tiegħu?

  Tal-massaġġi

  F’żogħżiti, meta kien ikollha xi tip ta’ uġiegħ fil-muskoli, niftakar lil ommi ssemmi li kienet sejra għand “tal-massaġġi”. Nistqarr li bħala żagħżugħa, ma tantx kont nemmen bl-effettività ta’ dawn l-affarijiet. Madanakollu ommi kienet issostni li nies bħal dawn kienu kapaċi jserrħu l-bniedem minn ħafna uġiegħ u tbatija. Għaddew is-snin u dawn il-memorji kważi nsejthom kompletament, sakemm sibt ruħi qed nistudja l-Memorja Pubblika u t-Tradizzjoni Orali ta’ pajjiżna, u dlonk ġejt miġbuda lura lejn dan it-tip ta’ ambjent.

  Bosta minnhom waslu biex jieqfu

  Fittex ‘l hemm u fittex ‘l hawn, ftit ftit irnexxieli niskopri illi fil-gżejjer tagħna għad fadal numru ċkejken ħafna ta’ anzjani li għadhom jipprattikaw massaġġi fuq in-nies flimkien mal-użu ta’ żjut u ħxejjex mediċinali. Bosta minnhom jinsabu f’età avvanzata, minn 70 sena ‘l fuq, u għaldaqstant waslu biex jieqfu kompletament minn dan ix-xogħol tagħhom.

  “Hu xogħol ta’ strapazz u biż-żmien ma tkunx tiflaħ tkompli aktar,” qaluli. “Iżda n-nies jibqgħu jfittxuk. U meta tarahom iħabbtulek il-bieb għax ikunu muġugħin u b’ħarsa ta’ ħniena jitolbuk biex tgħinhom, spiss ma jkunx hemm għażla ħlief li tipprova tagħtihom daqqa t’id. Imma kemm ikun aħjar li kieku xi ħadd aktar żagħżugħ jitħajjar jinteressa ruħu sabiex jitħarreġ f’din is-sengħa!”

  Hekk ukoll sostniet miegħi Rita Attard, mara ta’ 81 sena mill-Mellieħa, li f’diversi rħula u wisq aktar fil-gżira t’Għawdex, hi magħrufa għal din il-kapaċità tagħha li tfejjaq permezz tal-massaġġi u l-ħxejjex mediċinali. “Is-sena li għaddiet, l-ispeċjalista tiegħi rrakkomandali biex nieqaf minn dan ix-xogħol peress li qed nagħmel ħafna stress fuq qalbi u għalhekk issa ninsab kważi wieqfa għal kollox fejn jidħlu l-adulti. Sa mn’Alla li lħaqt ħarriġt żewġ persuni oħra, waħda mill-Mellieħa u l-oħra minn Għawdex, għax b’hekk inkun nista’ nirreferi għandhom lin-nies li għadhom iċempluli.”

  Il-possibilità ta’ rimedju għall-awtiżmu

  Imma meta jġibulha t-tfal, Rita ma tkunx tiflaħ tgħidilhom le, speċjalment meta taf li bi ftit paċenzja u sforz, bosta drabi hi kapaċi tbiddlilhom ħajjithom mill-lejl għan-nhar. “Bħalissa, l-aktar ħaġa li qiegħda tinkwetani hija l-ammont kbir ta’ tfal li jbatu bl-awtiżmu fejn donnhom it-tobba għadhom ma sabux irkaptu ta’ din il-problema. Mentri jiena, fis-sempliċità kollha tiegħi, bl-esperjenza li rawwimt matul dawn is-snin kollha fil-qasam tal-fejqan, jidhirli li possibilment irnexxieli niskopri rimedju.”

  Rita bdiet tirrakkuntali xi ġrajjiet li jikkonċernaw tfal li kienu meqjusa li jbatu bl-awtiżmu. “Darba minnhom ġiet omm b’żewġt itfal li kienu jbatu b’din il-kundizzjoni. Huma kienu għaddejjin minn bosta diffikultajiet minħabba li ma kienux jitkellmu u kienu jikkomunikaw biss bis-sinjali. Bdejt napplika l-massaġġi tiegħi fuqhom u wara ftit taż-żmien jiġu għandi, darba waħda ommhom ċemplitli u nisma’ tifel ikellimni. Ngħid is-sew għall-ewwel ħsibtu xi kuġin tat-tfal imma tgħidx kif bqajt meta l-omm qaltli li dak kien wieħed minn uliedha! Emminni, il-ferħ li tħoss f’mumenti bħal dawn huwa inspjegabbli.”

  Skont Rita jidher li l-problemi fiżiċi li jikkonċernaw l-awtiżmu jinsabu f’partijiet partikolari tal-ġisem. “Mit-tfal li qed iġibuli qed ninnota sensiela ta’ sintomi simili. Bosta drabi qed insib il-muskoli tal-għonq mgħaqqdin, speċjalment fin-naħa tax-xellug u jien inħollhom bil-mod il-mod permezz tal-massaġġi. Imbagħad nagħmlilhom ukoll movimenti b’idejja fit-tond fuq kull naħa ta’ nagħshom, fejn hemm żewġ speċi ta’ ħofriet. Ftit ftit it-tfal jibdew ilissnu xi kliem, imbagħad jirrepetu wara l-oħrajn, sakemm finalment jibdew jiffurmaw sentenzi weħidhom u minn hemm ikompli l-progress tagħhom. “

  
  Mill-esperjenza ta’ Rita, it-tfal kollha li resqu għandha b’dawn it-tip ta’ diffikultajiet għamlu kambjamenti impressjonanti, apparti f’żewġ każi fejn kien jidher li kien hemm ukoll xi ħsara fil-moħħ. Allura ngħid jiena, meta wieħed jara dawn ir-riżultati, ma tagħmilx sens li l-esperti f’dan il-qasam jersqu jistudjaw aktar bir-reqqa x’inhuma jgħidu u jagħmlu dawn l-anzjani tagħna qabel ikun tard wisq u jieħdu għerfhom magħhom?

  L-għasfur il-qalb

  Rita kompliet tfehemni dwar is-sintomi li jiġu għandha n-nies bihom u fosthom bdiet tispjegali dwar l-għasfur il-qalb. Permezz ta’ mudell ta’ skeletru, hi urietni kif l-għasfur il-qalb (magħrufa bħala ‘xiphoid process’) hija qarquċa tonda ratba li tinsab ‘l isfel mill-isternum. Isejjħulha għasfur għax ixebbħu lilha ma’ ras ta’ għasfur u l-kustilji ta’ fuqha mal-ġwienaħ. “Hemm każi fejn għal xi raġuni, din il-parti tiċċaqlaq minn postha u b’hekk tikkawża ħafna uġiegħ u dwejjaq fil-bniedem peress li hija mqabda ma’ diversi muskoli. Bosta mis-sintomi tagħha jkunu relatati ma’ uġiegħ fl-istonku, tbatija biex wieħed jiekol u diarrhoea. Meta l-għasfur il-qalb jitla’ ‘l fuq sewwa, dan jibda jidher saħansitra mqabbeż il-barra fil-ġisem tal-bniedem.”

  Biż-żmien Rita tgħallmet tagħraf is-sintomi tal-għasfur il-qalb, tħoss b’idejha jekk hux qiegħed f’postu jew le, u anki tqiegħdu lura f’postu permezz ta’ massaġġi.

  “Darba ġie raġel ta’ 70 sena għandi. Kien ilu 40 sena jbati bl-uġiegħ ta’ stonku u għalkemm ġera għand bosta tobba fil-Kanada fejn kien joqgħod, dawn sempliċiment kienu jgħidulu li għandu għadma sfigurata (għax fil-fatt l-għasfur il-qalb kien jidher ħiereġ il-barra). Meta huwa beda jirrakkuntali xi jħoss, jiena mill-ewwel fhimt x’kellu. Immassaġġajtu u f’darbtejn ġie tajjeb. Bilkemm ried jemmen kemm għamel snin isofri għalxejn! Qalli jaħasra mank kont nafek qabel!”

  Xi rimedji antiki

  Missier Rita, Ġanni, kien gabillott u kien jaf ħafna tagħrif dwar il-ħxejjex lokali. Infatti mid-Dipartiment tal-Agrikoltura ġieli kienu jibgħatulu xi studenti barranin tal-mediċina ħalli jdawwarhom max-xagħri tal-Mellieħa u jurihom dawn l-ispeċi ta’ pjanti u jkellimhom dwarhom. Rita u ħuha wrew interess f’dan l-għerf ta’ missierhom u sa minn tfulithom bdew jitgħallmu dwar il-karatteristiċi ta’ dawn il-ħxejjex.

  “Ngħidu aħna jekk tgħalli l-weraq tat-tilliera, tista’ tapplikah biex tfejjaq l-eczema u t-tbajja’ bojod fuq il-ġilda. Min-naħa l-oħra, il-ħaxixa tar-riħ tista’ tgħalliha u tixrobha meta jaqbdek riħ. L-ilma li joħroġ mit-togħlija tal-weraq taż-żebbuġ hu tajjeb għall-pressjoni. Il-ħubbejża hija ideali biex tfejjaq il-feriti biha. Jekk wieħed ikollu xi problemi relatati mal-ormoni, jista’ jgħalli n-naniegħ u jixrob tazza kuljum. Problemi tal-ġilda, fosthom gdim tan-nemus u ċesti fuq l-għajn, jissolvew permezz tal-lumi. Biex isebbaħ il-ġilda tista’ tħallat il-meraq imsaffi ta’ nofs lumija ma’ ¾ ta’ kikkra ilma u 2 taqtiriet tea tree oil u mbagħad tnaddaf wiċċek u tgħaddih b’din it-taħlita.”….. u l-lista baqgħet għaddejja.

  Il-fidi u l-fejqan

  Rita spjegatli kif hi bdiet tagħmel dawn il-massaġġi wara li darba minnhom, żewġha Joseph lewa siequ u lanqas pass ma seta’ jmidd. Għalhekk huma sejjħu lil ħuha Ċensu peress li dan kien jagħmel il-massaġġi fuq in-nies u hu qagħad jfhemha kif tħoss il-muskoli miġbudin ħalli tkompli tagħmel il-massaġġi hi fuq żewġha.

  “Hekk għamilt u f’erbat ijiem għaddielu. Imbagħad ftit ftit bdew ġejjin il-familjari u l-ħbieb u skoprejt li kont maqtugħa sewwa għal dax-xogħol. Illum nemmen li dan kien don. Nistqarr li fil-bidu li bdejt nagħmel dawn l-affarijiet, kont ngħolli jdejja ‘l fuq u nitlob – Mulej tini jdejk għax għandi n-nies ġejjin u ma nafx x’ser ikollhom. U hekk kif idejja kienu jibdew jiġru fuq in-nies bien nipprova nifhem fejn kien l-għerq tal-problema, niftakar li kont inħoss idejja jnemnmu u mbagħad b’xi mod, nifhem x’għandi nagħmel.”

  Hekk kif in-nies bdew jitkellmu bejniethom dwar il-kapaċità ta’ Rita, il-fama tagħha bdiet tiżdied u daqstant ieħor l-individwi li bdew resqin għandha. “Kont inkun ibukkjatha minn xahar il-quddiem, dejjem għaddejja u n-nies dejjem ġejjin. Sakemm fl-aħħar din is-sitwazzjoni bdiet iddejjaq lir-raġel tiegħi għax beda jsostni li kont ġibtlu d-dar każin bin-nies deħlin u ħerġin il-ħin kollu. Bdejna nilletikaw bejnietna sikwit u finalment anki jiena bdejt niddejjaq b’dan l-inkwiet miegħu. U għedt dan x’irridu?”

  “Għalhekk għodwa waħda bdejt inċempel lin-nies biex inħassar l-appuntamenti magħhom u wara nofsinhar, dħalt nistrieħ ftit…. Ix-xena li feġġet quddiemi hekk kif għalaqt għajnejja għadha ċara sa llum. Kont qisni qed nara xi xena ta’ film fuq it-TV imma minflok kien hemm il-kamra li fiha kont naqdi n-nies. Fuq is-sodda nara bniedem mixħut fuq is-sodda min-nofsu ‘l fuq, u par idejn qed jagħmlulu l-massaġġi, u bil-wieqfa ħdejn is-sodda nilmaħ lil Kristu! Qomt dak il-ħin stess u mort inċempel lil Sunta, li dari kienet in-ners ta’ Frenċ tal-Għarb, biex ngħidilha dwar din il-ħolma tiegħi. Bil-kalma kollha hi fehmitni li l-Mulej kien qed jgħidli li ma riednix nieqaf minn dak ix-xogħol u li fuq kollox, kien ser jgħini. Infatti, wara dakinhar, żewġi ma baqax jikkummenta aktar u minflok beda jġibli n-nies hu wkoll.”

  Rita u Sunta kienu ilhom is-snin ħbieb. Ġara li l-fama ta’ Rita waslet s’għand Sunta u din darba minnhom talbitha l-għajnuna minħabba li għandha kienu jmorru ħafna nies b’xi problemi ta’ saħħa. Hekk kif Rita aċċettat li tgħin lin-nies li jmorru għand Sunta, ix-xogħol tagħha aktar żdied u hi kienet tipprova tagħmel minn kollox biex tgħin ittaffi l-uġiegħ u l-problemi.

  “Ġew għandi saħansitra individwi li kellhom difetti fiżiċi konsiderevoli u bil-mod u bil-paċenzja, jiena erħini nfittex u nwitti sakemm il-bniedem jiġi għall-aħjar jew saħansitra jfieq. Jgħiduli li għandi jdejja taz-zokkor u li ma nweġġgħahomx bħal individwi oħrajn. Li naf żgur huwa li jiena ma nagħmilx dax-xogħol għall-flus imma għax inkun tassew nixtieq ngħin minn qalbi. Nagħti minn dak li naf u nħaddem it-talent li tani Alla.”

  Lil Rita daquha anki nies minn pajjiżi oħra, l-aktar turisti li jinzertaw isiru jafu biha b’xi mod jew ieħor u jispiċċaw għandha. “Darba kien hemm koppja anzjani Ingliżi qegħdin f’lukanda f’Buġibba u l-mara kienet kważi tkaxkar sieq minnhom għax kienet tinsab muġugħa ħafna. Inzerta li kien hemm waħda mill-Mellieħa li qaltilhom bija u huma għamlu l-kuraġġ u ġew ifittxuni u sabuni. Għall-ewwel il-mara bdiet kważi tibża’ minni għax lanqas biss riedet tinża biex turini fejn kienet il-problema. Imma mbagħad, hekk kif ikkalmat ftit u fdatni, u bdejt naħdem fuqha, mill-ewwel bdiet tħoss l-uġiegħ inin. Tant spiċċajt ikkonvinċejthom li meta darba minnhom, din l-Ingliża kienet f’darha u waqgħet u weġġgħet sewwa, żewġha ċempilli, ibbukkja titjira u ġabha għandi!”

  Min se jkompli warajna?

  L-istejjer ta’ Rita ma riedu jieqfu b’xejn. Hekk jew hekk kellha madwar 50 sena esperjenza x’tirrakkonta. Iżda finalment l-elementi ta’ dan it-talent tagħha kienu jikkonsistu f’imħabba u ħniena kbira lejn il-proxxmu, flimkien ma’ rieda kbira biex titgħallem, tisma’, tifhem u tfejjaq.

  “Nixtieq ħafna li ngħaddi dak kollu li tgħallimt lil kemm jista’ jkun nies possibbli. Kif urejtek b’dawn ir-rakkonti tiegħi, jista’ jsir ġid kbir jekk wieħed ikun jaf x’għandu jagħmel. Hija ħasra li n-nies jitħallew ibatu meta jeżistu rimedji effikaċi, li m’għandhomx bżonn ta’ mediċini u li ma jiswewx flus. Naturalment, jien m’inix kapaċi nieħu post it-tabib imma spiss, forsi bla ma jkunu jafu t-tobba, jiena u huma nkunu qed naħdmu flimkien għalkemm b’modi differenti fuq l-istess pazjent.”

  Skont Rita wħud mit-tobba l-anzjani jsostnu li l-massaġġi li tagħmel hi huma kollha ħmerijiet tax-xjuħ u l-fejqan relatat huwa immaġinazzjoni tal-moħħ. Madanakollu, xi tobba ta’ età iżgħar, huma aktar miftuħin għal dawn il-metodi ta’ Rita u xi ftit minnhom ġieli interessaw ruħhom li jmorru jiltaqgħu magħha ħalli hi tispjegalhom dwar is-sintomi li tinnota fin-nies li jiġu għandha. “Almenu jekk jagħrfu s-sintomi, dawn it-tobba jkunu jistgħu jirreferuhom għand nies li jagħmlu dan ix-xogħol, minflok ma jressquhom mill-ewwel għal xi operazzjoni.”

  Iżda Rita għandha għajnejha l-aktar fuq it-terapisti li skont hi għandhom ikunu dawk li jkomplu fuq dak li anzjani bħalha bnew matul ħajjithom. “Xogħolhom huwa indikat preċiż għal dak li nagħmlu aħna u għalhekk huma ideali biex jitħarrġu fuq dawn il-metodi tradizzjonali li aħna tgħallimna mingħand missirijietna. Jiena lesta li ngħallem lil kull min jiġi għandi u ngħidlu dak kollu li naf. Issa minnhom jonqos!”

  (Dan l-artiklu ġie ppublikat fis-sensiela Kobor il-Malti (Parti 12) fit-Torċa tas-27 ta’ Lulju 2014)

  Share on Facebook

  2014.07.27 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Blown away by windswept islands

   

   

  

  The Greeks were inspired by the mythological god of the winds Aeolus when they named the archipelago that is located at the North of Sicily in the Tyrrhenian Sea. Indeed, although this group of islands is also known as Lipari Group, after the largest island of Lipari, no name could suit any better this ancient and captivating volcanic arc of lands, than its original one – the Aeolian archipelago.

  In 2000, the Aeolian archipelago which consists of the islands of Lipari, Vulcano, Salina, Stromboli, Filicudi, Alicudi, Panarea and Basiluzzo, was designated as a Unesco World Heritage Site. Although all of the islands possess dramatic features due to their volcanic origin, their contrasting characters make them ideal for island hoppers.

  One can reach the Aeolian Islands by ferry and hydrofoil from various points in Sicily but also from Naples and Reggio Calabria. However Milazzo is the main departure point for the Aeolian Islands with several hydrofoils leaving daily throughout the year. Crossings take between 45mins to 3 hours depending on which island one is heading for.

  Vulcano

  Vulcano is the closest island to Milazzo. Besides its impressive name, this island will surely be remembered by whoever visits it for its mud baths and fumaroles but most of all for its pervading rotten-egg stink of sulphur.

  The Fanghi di Vulcano are only a couple of minutes walk from the port and they consist of warm light-coloured mud which has for long been considered as an excellent treatment for rheumatic pains and skin diseases. However, if one dismisses the foul smell, anyone could enjoy some time rolling around in the mud. A natural spa situated just round the corner, where there are hot, bubbling springs in a small natural sea-water pool will quickly wash off any remaining traces of clay but surely not the smell of sulphur. On the other hand, for those who prefer a more chic environment, on this island one finds also beauty spas with thermal hydro-massage pools and a beauty centre.

  Surely, it would be a pity if one does not try to experience the volcanic soul of this island. In fact, Vulcano offers distinct areas such as Black Sand beach with its dusky sand, or a climb to the crater of the still active volcano where one can enjoy stunning views. For those less adventurous, a drive out Capo Grillo, will provide awesome perspectives on Lipari and Salina, with Panarea, Stromboli and Filicudi off in the distance.

  Lipari

  Lipari is the largest island in the Aeolian archipelago and it is the only one with a sizeable town and a substantial year-round population. According to archaeological records which date back to 4000–2500 BC, it was here that the first Sicilians migrated.

  Probably they were attracted by the presence of obsidian, a naturally occurring volcanic glass, which was widely used before the introduction of metals. Interestingly, obsidian from Lipari was also discovered in the Maltese archaeological context, and this confirms the widespread manufacture and commerce of these objects from this island.

  Lipari is also a significant source for pumice, a lightweight volcanic rock, which was already being used as a form of concrete during Roman times. Indeed, pumice is still being extracted from the quarries on the island and while some visitors might regard the huge chunks eaten out of the landscape as an eyesore, others could consider the white background of this material as a beautiful backdrop to some bays such as that of Punta Castagna.

  Although Lipari is not a very sophisticated place, tourists flock to it in huge masses, especially during summer. An island tour is recommended if one would like to visit some of the most interesting sites such as the village of Acquacalda, with its great beach of dark volcanic sand and a breathtaking view of Salina, the thermal springs of San Calogero, the historic Lipari castle, and the archaeological museum.

  Certainly, Lipari’s best views can be enjoyed from the viewpoint known as Quattrocchi which is situated at 3km west of the town. Apart from the sensational coastal panorama, one could also get a glimpse of Vulcano, the neighbouring island.

  Salina

  Salina is the greenest island of the Aeolian archipelago. In ancient times it was famous for its salt mines but recently it is more popular for its starring role in the 1994 film ‘Il Postino’. Due to its dense vegetation, this island is ideal for hiking enthusiasts who can exploit this natural characteristic in order to savour the beauty of these areas such as Monte Fossa delle Felci.

  A stroll along the street of the main port will reveal pretty boutiques and shops, together with a selection of 19^th century houses that were built by those who had made their fortune by selling the sweet Malvasia wine to the British. Unfortunately, at the end of the century, many of these entrepreneurs lost their fortunes and people started to leave the island in search of a better life. Yet recently, viticulture in the area has been revitalized and nowadays visitors can taste local wines at a number of vineyards on the island.

  The story of Salina and particularly the period concerning emigration are vividly evoked in two tiny folk museums, the Museum of Emigration in Malfa and the Ethnographic Museum in Lingua.

  Panarea

  Panarea is the island for the hot, rich and famous and it is considered by most as the most beautiful of the Aeolian Islands. Hotels are generally pretty expensive and the majority of these are found in San Pietro together with bars, restaurants, and shops. Nonetheless, one can still find affordable rooms to rent in the quieter part of the village.

  One can walk his way around the island in order to get to know it better and to visit some interesting sites such as the scant remains of a Bronze Age village on the south side of the island, or the fumaroles at Calcara which in the old days Panareans believed that it was an entrance to the underworld. Otherwise, one can rent a boat in order to explore the inlets on the wilder, uninhabited stretches of coastline that are inaccessible by land, or else join a boat trip in order to visit the offshore nearby islet of Basiluzzo.

  Stromboli

  The island of Stromboli is the farthest one on the eastern side of the Aeolian archipelago. It is the latest land to have emerged from the sea and it is characterized by Stromboli; the most active volcano in Europe.

  Visitors seek out Stromboli right for the impressive presence of the volcano which can be observed from close range by joining a guided walk which takes about two hours. For those who are less fit or not so adventurous, a boat trip around to Sciara del Fuoco, will do the trick to observe Stromboli’s explosions from a greater distance. Many of these trips occur after dark, when the sensational fiery emissions are more visible.

  Filicudi and Alicudi

  These two islands lie at the furthest area of the western side of the Aeolian archipelago and they are best enjoyed on foot or by boat.

  In Filicudi’s tiny fishing port of Pecorini a Mare, one can taste some of the best shells in the archipelago. Moreover, the island’s seabed is popular with divers for its number of ancient shipwrecks.

  Alicudi is the most remote of all the islands and it has the smallest population of the archipelago. Ferries are infrequent and the island’s only mode of transport is on donkeys.

   

   

   

   

  (This article was published in the Travel Section of The Sunday Times of Malta dated 13th July 2014)

  Share on Facebook

  2014.07.24 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Tgħid wasal iż-żmien biex insolvu dawn il-misteri?

  

  

  Għal din il-ġimgħa, minflok l-artiklu fis-sensiela ‘Kobor il-Malti’, se nkun qiegħda ngħaddilkhom xi informazzjoni interessanti marbuta mal-parroċċa l-antika ta’ Santa Katarina, magħrufa bħala Ta’ San Girgor, iż-Żejtun. Dawn id-dettalji kienu parti minn preżentazzjoni li jiena tajt waqt is-simpożju nazzjonali li ġie organizzat minn Wirt iż-Żejtun fil-5 ta’ Lulju 2014, proprju f’din il-knisja stess. L-għan prinċipali ta’ dan is-simpożju nazzjonali kien li jiġi kkommemorat u diskuss l-400 anniversarju mill-aħħar ħbit tat-Torok fuq iż-Żejtun u l-inħawi tal-madwar.

  Nistqarr li ma niftakarx żmien meta ma kontx affaxxinata b’din il-knisja antika li tinsab viċin sewwa tad-dar tal-familja tagħna. Kien missieri li webbilni biha l-ewwel darba, hekk kif waqt li konna sejrin nisimgħu quddiesa hemmhekk, huwa rama jirrakkuntali li f’din il-knisja, kienu nstabu għadd ta’ skeletri umani ġewwa tliet passaġġi sigrieti. Għalkemm kont għadni daqsxejn ta’ tifla, moħħi baqa’ jtambar dwar din l-iskoperta u akkost li kont beżgħana mhux ftit mill-preżenza tal-iskeletri, ma qgħadtx bi kwieti qabel ikkonvinċejtu biex jgħid lil xi ħadd ħa jdaħħalni narahom. Dak kien mument sinifikanti wisq għalija u dlonk inħaraq fil-memorja tiegħi biex ma jitħassar qatt aktar. U hekk kif ħarist bejn b’biża’ u bejn b’imħabba lejn dawk il-fdalijiet umani li ħadd ma kien jaf min kienu u kif spiċċaw hemm, sibtni qiegħda nwiegħed lili nnifsi, li meta nikber, kont ser nagħmel minn kollox biex dawn in-nies tintsabilhom u tintraddilhom lura ġrajjiethom. Minn dakinhar ‘l hawn, bħal donni waqajt taħt is-seħer ta’ dawn l-individwi u għadni sa llum nittama li xi ħadd jgħini nwettaq din il-ħalfa li darba għamilt.

  Imma ejja nibdew mill-bidu, mis-sejba nnifisha ta’ dawn il-passaġġi sigrieti, li wkoll hija msawwra b’opinjonijiet varji dwar kif seħħet. Jingħad li l-anzjani Żwieten, minn dejjem kienu jirrakkuntaw illi madwar il-koppla tal-knisja ta’ San Girgor, kien hemm midfuna xi skeletri ta’ nies li kienu nqabdu hemm mit-Torok. Madanakollu, akkost li għal diversi snin, sar diversi tiftix madwar il-koppla, dawn il-passaġġi qatt ma nstabu u maż-żmien in-nies bdew jaħsbu li din ma kinetx ħlief leġġenda.

  Sakemm fl-1969, fiż-Żejtun tqum agħa kbira u fil-ġurnal Times of Malta tal-15 t’April, toħroġ l-istorja illi finalment dawn il-passaġġi flimkien mal-fdalijiet umani kienu nstabu! Ritratt karatteristiku ta’ din is-sejba juri lis-sagristan Ġann Marì Debono biswit l-għadam ta’ ġewwa l-passaġġi. Fl-artiklu, Debono jirrakkonta kif waqt li kien qiegħed iħalleb il-bejt tal-knisja, huwa nnota ġebla ħierġa l-barra u wara li qalagħha, sab li din kienet tagħti għall-fetħa tal-passaġġi.

  Għal diversi snin wara, kulħadd, inkluż jien, baqa’ jirrepeti din il-ġrajja. Iżda fl-2011, waqt li kont qiegħda nitkellem mar-riċerkatur anzjan Żejtuni, Carmelo Baldacchino, huwa tarraffli li kien hemm individwu, li kien isostni li fir-realtà, kien hu li sab dawn il-passaġġi l-ewwel. Naturalment, ma stajtx ninjora dikjarazzjoni bħal din u għalhekk tlabtu jlaqqgħani ma’ Grezzju Vella ħalli nisma’ minn fommu dak li kellu xi jgħid.

  Iltqajt ma’ Vella fil-pjazza ta’ quddiem il-knisja ta’ San Girgor u huwa rrakkuntali kif meta kien daqsxejn ta’ ġuvnott, huwa kien mar flimkien ma’ zijuh u ħabib tiegħu sabiex jagħmlu xi tiswijiet f’din il-knisja. Meta lestew, Dun Ġwann Palmier talabhom jitilgħu jiċċekkjaw il-bejt peress li meta tagħmel ix-xita, kien qed jidħol l-ilma. Filwaqt li l-irġiel bdew jagħmlu dan ix-xogħol, Vella ntasab bil-qiegħda u biex jgħaddi ż-żmien, qabad jigref ġewwa xaqq li lemaħ. Fi ftit tal-ħin, dan ix-xaqq beda jinfetaħ aktar tant li hu seta’ jitfa’ ġebla għal isfel minnu. Hekk għamel u dlonk innota li minflok il-ġebla waqgħet għal isfel ġewwa l-knisja, mill-ħoss li għamlet donnha waqgħet xi mkien viċin. Huwa sejjaħ lill-oħrajn u dawn ġibdu l-attenzjoni ta’ Dun Palmier hekk kif intebħu li l-ġuvni kien sab ċangun li kien qed jgħatti xi daħla. Palmier talabhom jaqalgħu ċ-ċangun u minnufih intlemħet daħla mudlama. Skont Vella, kien f’dan il-mument li wasal Ġann Marì Debono s-sagristan. La Palmier u lanqas Debono ma kienu jafu x’hemm hemm taħt, għalkemm probabbilment huma rrealizzaw x’seta’ kien hemm. Iżda Vella ma kellu l-ebda idea tal-għidut li kienu jingħadu dwar il-passaġġi sigrieti għax kieku żgur li ma kienx jaċċetta li jidħol hemmhekk meta ġie deċiż li jniżżluh b’ħabel peress li hu biss seta’ jidħol mill-fetħa. Huwa rrakkuntali l-esperjenza tal-waħx li għadda minnha hekk kif waqt li kien qed jixgħel sulfarina wara l-oħra biex jagħmel naqra dawl, ħabta u sabta, huwa sab ruħu mdawwar b’għadd ta’ skeletri umani u tgħidx kemm ġera lura ‘l barra bil-qatgħa li ħa! Spiċċa biex marad sewwa b’raxx li telgħalu ma’ ġismu kollu u skont hu, hekk kif hu għosfor mix-xena, l-istorja li ntqalet lill-ġurnalisti tbiddlet. Vella stqarr li kien ilu mill-1969 ma jersaq lejn dik il-knisja li kienet tqanqallu memorji tal-biża’. U meta staqsejtu l-għala kien tkellem issa, huwa sostna li kien wasal iż-żmien biex tingħad il-verità kollha. Infatti, huwa għamel ftit tal-kuraġġ u tela’ miegħi fuq il-bejt biex jurini fejn kienu qegħdin dakinhar li seħħ dan kollu.

  Iżda dwar is-sejba oriġinali ta’ dawn il-passaġġi, hemm aktar rakkonti. Fosthom, meta skoprew dawn il-passaġġi fl-1969, migrufa ma’ waħda mill-ġebel fl-entratura tat-tielet passaġġ, instab li kien hemm xi inizzjali sewgiti bid-data 1909. Dan is-sinjal kien jindika li 60 sena qabel, xi ħaddieħor kien diġà daħal hemm ġew imma ma tkellimx. Għaliex? Ħafna staqsew. Xi wħud jirrakkuntaw li meta sar jaf b’dan, il-kappillan ta’ dak iż-żmien beda jfittex jekk kienx hemm xi anzjani Żwieten li kellhom dawk l-inizzjali, sakemm huwa sab lil ċertu Carmelo Zahra, magħruf bħala r-Rangu. Meta mistoqsi mill-kappillan jekk kienx hu li giref dawk l-inizzjali, Carmelo stqarr li hekk kien, filwaqt li rrakkonta illi fl-1909, hu kien qiegħed ma’ grupp li rnexxielu jsib il-passaġġi. Skont hu, meta daħlu fihom sabu skeletri lebsin ta’ suldati u magħhom kellhom xi armi u bnadar. Hu qal li xi individwi mill-grupp serqu dawn l-affarijiet u heddu lill-oħrajn biex ma jitkellmux u għalhekk kulħadd għalaq ħalqu. S’issa għadni ma nafx jekk kienux ittieħdu xi miżuri oħra wara stqarrija bħal din. Imma llum, ftit li xejn issib min jemmen din l-istorja, għalkemm ħafna jikkummentaw kif instabu ftit li xejn oġġetti ma’ l-iskeletri. Tgħid wara kollox, Carmelo kien qed jgħid il-verità?

  Sfortunatament f’pajjiżna għandna ħabta neċitaw ruħna għal ftit taż-żmien dwar xi ħaġa biex imbagħad wara ftit nitilqu kollox għal rieħu u naqbdu ma’ fatt ieħor. U ż-żmien jagħmel xogħolu hekk kif jibda jnessi l-memorji u jisraq bil-mod il-mod lin-nies involuti sakemm ġrajjiethom issir trab, forsi mħallta ma’ daqsxejn leġġenda. Hekk seħħ ukoll bis-sejbiet li kienu nstabu flimkien mal-iskeletri fl-1969. Skont il-Kanonku Dun Joe Abela, probabbilment kien Walter R Zahra li ġabarhom flimkien ġewwa armarju sabiex jipproteġihom. Iżda mbagħad dawn intesew u ntelqu ġewwa kamra ċkejkna li tinsab ġol-garigor tal-knisja ta’ San Girgor. Sa mn’Alla li snin ilu, meta kont għadni tifla, darba minnhom Dun Joe lemaħni ninteressa ruħi fil-knisja u nieħu n-noti dwarha, u ddeċieda li jtellgħani ħalli nara dawn is-sejbiet.

  Għaddew aktar minn 30 sena minn dik il-ġurnata u li kieku qatt rajt xi ritratt ippubblikat ta’ dawn is-sejbiet! Għalhekk, għal dan is-simpożju ddeċidejt li nsib dawn il-fdalijiet, anki jekk ftit riedu jemmnuni li dawn kienu jeżistu tassew. Infatti hawnhekk, irrid nirringrazzja lil Dun Gino Gauci li tani daqqa t’id biex insibhom, akkost ir-reżistenza sfieqa li ltqajt magħha minn persuna li tieħu ħsieb il-knisja ta’ San Girgor. Tassew hija ħasra li meta riċerkaturi bħali juru interess f’post storiku bħal dan, ikollhom iħabbtu wiċċhom ma’ nies ta’ din ix-xorta li donnhom jagħmlu minn kollox biex jaqtgħulek qalbek. Possibbli għadu ma wasalx iż-żmien li post ta’ importanza soċjali, kulturali, storiku u arkitettoniku bħal dak jaqa’ taħt ir-responsabbiltà ta’ xi ħadd professjonali?

  Intant, merfugħin ġewwa armarju b’nota mitfija miktuba fl-1969, finalment sibt dawn il-fdalijiet li kienu jikkonsistu fosthom minn: qiegħ ta’ żarbuna tal-injam bit-takkuna, parti minn dak li hu maħsub li hu salib b’diżinn Biżantin, biċċiet ta’ kwaru tal-injam li forsi kien ta’ xi ikona, tliet muniti – tnejn tal-bronż fejn għadu jidher is-salib ta’ l-Ordni ta’ San Ġwann u oħra tad-deheb mikula ħafna, biċċiet tal-fuħħar tas-16 u s-17 il-seklu, fdalijiet ta’ għadam tal-annimali u parti ċkejkna minn korazza. Għalkemm ippruvajna nsibu ċ-ċavetta li kienet qed issakkar dan l-armarju, ma rnexxilniex nagħmlu dan u għalhekk ħadt ir-ritratti kif stajt, minn wara ħġieġa maħmuġa bit-trab taż-żmien. Mill-ġdid, hawnhekk insejjaħ lill-awtoritajiet responsabbli u nistaqsi kemm għad fadal snin nistennew sakemm xi ħadd jasal biex jistudja, jirrestawra, jikkonserva u jesponi f’post aktar xieraq lil dawn il-fdalijiet li jiffurmaw parti importanti fl-istorja ta’ dan is-sit? Tuġagħni wisq qalbi meta nara lil dan il-pajjiż jarmi l-ġid ta’ missirijietna u minflok jintefa jaħli ħinu u jinvesti flusna fuq frivolitajiet oħrajn.

  Imma issa ejja naqilbu ftit fuq l-iskeletri nfushom… Skont Walter R Zahra, meta saret din is-sejba, kienu ttieħdu xi kampjuni tal-għadam il-British Museum f’Londra bit-tama li jiġbru xi informazzjoni dwarhom. Imma hemmhekk, huma ġew mgħarrfa illi minħabba li dawn l-għadam kienu għamlu diversi snin esposti għall-arja, ma setax isir studju tal-carbon-dating fuqhom. Qalulhom ukoll li kien jidher illi dawn l-għadam ma kienux ġew midfuna taħt il-ħamrija.

  Min-naħa l-oħra, meta fl-1978, Seshadri Ramaswamy u Joseph Leslie għamlu studji paleopatoloġiċi fuq dan l-għadam, huma ħarġu b’riżultati differenti. Infatti, apparti dettalji oħra, huma rrappurtaw illi skont il-kulur tal-għadam, kien jidher li dawn in-nies mietu bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien, fejn l-iżgħar individwu kellu 8 snin. Fl-opinjoni tagħhom dawn l-għadam kienu midfuna xi mkien ieħor qabel sabu ruħhom f’dawn il-passaġġi. Dan minħabba illi f’numru ta’ vertebrae instabu traċċi ta’ ħamrija. Barra minn hekk, huma qalu li peress li kien hemm diskrepanza sostanzjali bejn l-ammont u t-tip ta’ għadam li nstab, jidher li dawn kienu nġarru minn post għall-ieħor. Għalhekk huma kkonkludew li dan il-post seta’ kien qed jiġi ntużat għal xi żmien bħala ossarju. Għalkemm hemm min jaqbel ma’ din it-teorija, ħafna oħra jistaqsu x’sens tagħmel li ttella’ dak l-għadam uman f’post daqstant inkrepattiv minflok titfgħu x’imkien ieħor aktar prattiku? Madanakollu, ħafna individwi oħra jiskantaw kif sejba ta’ din ix-xorta qatt ma nisslet sens ta’ interess fl-awtoritajiet sabiex jiddefinixxu informazzjoni aktar preċiża dwar din is-sejba storika, kemm permezz ta’ studji ta’ carbon dating u anki tad-DNA? Tgħid hemm xi ċans li nibdew nagħmlu xi ħaġa issa?

  Nixtieq kieku nista’ nibqa’ ngħidilkhom dwar dan il-post tant għal qalbi u dwar dak kollu li jinsab fih, imma bħas-soltu ninsab illimitata mill-ispazju. Madanakollu, min jixtieq jaqra aktar dwar dan u dwar l-analiżi tas-sebgħa kelliema l-oħra li ppreżentaw diversi studji varji u interessanti, jista’ jakkwista l-pubblikazzjoni ‘The Turkish Raid of 1614’. li se jkun qed joħroġ fi ftit taż-żmien ieħor minn Wirt iż-Żejtun. Aktar dettalji jistgħu jinkisbu minn fuq is-sit www.wirtizzejtun.com jew minn fuq Facebook.

   

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tal-20 ta’ Lulju 2014)

  Share on Facebook

  2014.07.20 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Fhiex kapaċi jsarraf il-Malti

  

  

   

  Jidhirli li l-idea tan-nobbilta’ minn dejjem kienet tixbaħ lil żewġ faċċati opposti ta’ munita: stmerrija u faxxinu. Stmerrija minħabba d-dubju u spiss anki l-evidenza li ħafna min-nobbiltà nbniet fuq l-abbuż tal-fqir. Faxxinu peress li l-lussu u t-titli b’dak kollu li jġibu magħhom huma l-ħolma ta’ ħafna.

  Hekk kif għal darb’oħra dil-ġimgħa żort lill-Markiż Nicholas De Piro ġewwa Casa Rocca Piccola, l-Belt, sibtu qed jieħu r-ritratti flimkien ma’ xi viżitaturi. Ċertament in-nisa barranin aktar kienu jidhru ħerqana mill-irġiel tagħhom sabiex jieħdu lura magħhom f’pajjiżhom it-tifkira tal-laqgħa tagħhom mal-Markiż innifsu.

  In-nobbiltà: xi ħaġa tajba jew ħażina?

  “Mhux darba u tnejn li jistaqsuni jekk in-nobbli kienux xi ħaġa tajba jew ħażina għal Malta,” stqarr il-Markiż. “Jiena nemmen li n-nobbli lokali kienu parti mill-istorja ta’ l-iżvilupp li permezz tiegħu dan il-pajjiż wasal fejn wasal illum. Għalkemm f’pajjiżi oħra, bħal fi Franza, in-nobbiltà abbużat wisq mill-poter tagħha u ħallset prezzha, fosthom fir-rivoluzzjoni Franċiża, ma nistgħux nitfgħu fl-istess miżien lin-nobbli kollha. Infatti f’pajjiżna, f’dawk iż-żminijiet ta’ taqlib, ma rajnix lill-poplu Malti jdur kontra n-nobbli Maltin u f’pajjiżna ma seħħet l-ebda rivoluzzjoni.”

  “Probabbilment, anki minħabba ċ-ċokon ta’ artna, kemm in-nobbli u kif ukoll il-bqija tal-poplu kienu jafu li jiddependu minn xulxin u li idealment ħadd ma kellu jirfes il-kallu ta’ l-ieħor. Tassew, in-nobbli kienu privileġġjati minħabba li kellhom bosta artijiet. Imma huma kienu konxji wkoll li dawn l-artijiet, biex isarrfu ta’ investiment, riedu jinħadmu min-nies. Min-naħa l-oħra, in-nies kienu jafu illi permezz ta’ l-art tas-sinjur setgħu jaqalgħu l-ħobża ta’ kuljum għal familthom. U hekk, ir-rota kienet iddur ħarir bejniethom, għalkemm naturalment, xi kwistjoni ‘l hemm u ‘l hawn kienet tinqala’ wkoll.”

  Id-drittijiet u d-dmirijiet tan-nobbiltà

  Il-Markiż kompla jispjegali dwar dan l-aspett tal-artijiet, fosthom kif in-nobbiltà kienet marbuta b’sistema, imsejjħa l-prima genitura, li biha kienet tiġi protetta r-rikkezza tal-familja u anki l-futur tal-gabillotti, li kienu jissejjħu hekk minħabba li kienu jħallsu l-gabella jew aħjar il-kera tal-art.

  “Meta wieħed iħares lejn in-nobbiltà u s-sistemi tagħha fil-passat bl-għajnejn ta’ llum, aktarx li se jibni stampa li mhux neċessarjament taqbel mar-realtà ta’ dak iż-żmien. Kull perjodu għandu s-sitwazzjonijiet tiegħu li fihom il-bniedem għaraf joħloq strutturi sabiex il-ħajja tkompli għaddejjha bl-aħjar mod possibbli. Ngħidu aħna fil-preżent, meta nsemmu l-prima genitura, spiss ikun hemm min isostni li din kienet inġusta minħabba li kienet tikkonsisti fil-fatt li l-akbar parti tal-ġid tal-familja kienet tgħaddi għand l-ewwel iben, filwaqt li l-oħrajn kienu jieħdu l-bqija. Imma dan kien isir sabiex il-ġid ma jisparpaljax ruħu b’konsegwenza li jintilef it-titlu tal-familja. Sadanittant, b’din is-sistema, anki l-gabillotti kienu protetti għax hekk kif imut is-sid, sempliċiment kien jidħol sid ieħor minfloku u kollox kien jibqa’ għaddej b’mod trankwill. Ċertament mingħajr din ir-regola, li kieku l-ulied kollha kellhom jitolbu l-parti tagħhom tal-art, apparti li l-ġid kien jinqasam u t-titlu tan-nobbiltà jisfuma fix-xejn, xogħol il-gabillotti kien ikun mhedded kull darba li ssir xi bidla.”

  “It-tieni tifel tan-nobbli kien idealment jinżamm viċin il-familja għalkemm seta’ wkoll ikollu karriera bħal ngħidu aħna ta’ avukat, qassis jew suldat. Dan kien isir sabiex f’każ li l-ewwel iben jiġi nieqes, it-tieni iben seta’ jidħol fiż-żarbun ta’ l-ewwel wieħed u jiret kollox hu. Min-naħa l-oħra, l-ewwel bint kienet mistennija li tiżżewweġ għand xi familja għanja oħra u din kienet tiġi provduta b’dota mill-ifjen. Biss biss jekk tifli d-dokumenti fl-arkivji ta’ din id-dar, iġġib għajnejk wara widnejk b’dak li kienet tingħata, ovvjament biex jimpressjonaw lill-familja l-oħra bil-ġid tagħhom. Ngħidu aħna f’dota minnhom sibt li t-tfajla li kienet ser tiżżewweġ ġiet irregalata bi tliet faldetti (għonnelli): waħda kienet tiswa 6 skudi, oħra 19 il-skud, filwaqt li t-tielet waħda kellha l-valur ta’ 60 skud għax kienet imżejjna bil-perli u probabbli kienet tintuża għat-tieġ.”

  “Kuntrarjament, destin it-tieni bint kien li tidħol f’monasteru, ħalli b’hekk il-ġid tal-familja ma jibqax jixtered, għalkemm anki din kienet tingħata dota sostanzjali magħha. Sa minn ċkunitha din it-tifla kienet tiġi ppreparata biex tieħu dan l-istat u għalhekk fejn tfal oħra kienu jilgħabu b’xi pupa f’forma ta’ tarbija, lil dawn il-bniet kienet tingħatalhom xi kuruna u xi pupa liebsa ta’ soru.”

  Anki s-subien ta’ wara kienu jiġu mħajjra jsiru qassisin. U infatti, il-bużnanna tal-Markiż, Carmela De Piro neè Manduca, kellha żewġ subien qassisin li wieħed minnhom kien Monsinjur Ġużeppi De Piro. Illum, dan il-Monsinjur huwa magħruf ħafna għall-fondazzjonijiet li waqqaf u għal kemm iddedika ħajtu kollha għall-fqir. “Għadni niftakar meta kelli 6 snin u żorna lil din il-bużnanna li kellha 92, fid-dar tagħha fl-Imdina. Imma missieri, l-aktar li kien iħobb jirrakkonta dwarha kien meta fl-1935, huwa kien mar għaliha biex jeħodha dawra bil-karozza li xtara u hi kollha mbeżżgħa qaltlu, “Mela mhux bil-karozzin se mmorru? X’fettillek ġejt għalija bil-karozza tan-nar? U jekk ninħarqu?!”

  Għalkemm l-ewwel iben kien jiret il-parti l-kbira tal-ġid permezz tal-prima genitura, irridu niftakru li din kienet marbuta u dan kien ifisser li din ma setgħetx tinbiegħ, l-aktar minħabba li magħha kien hemm marbut it-titlu nnifsu tan-nobbiltà.

  “Hawn Malta kellna tliet tipi ta’ titli: baruni, konti u markiż. Fil-familja tagħna naraw li kien fl-1716 meta kellna l-ewwel baruni u dan ingħata dan it-titlu wara li kien kapaċi juri li huwa seta’ jgħix flimkien mal-familja tiegħu mingħajr ma jkollu għalfejn jaħdem. Fuq kollox, hu kellu jikkonferma wkoll li kien ta’ karattru eżemplari għax dak kien element fundamentali fit-tifsila tan-nobbiltà.”

  Skont il-Markiż, ir-reputazzjoni tajba kienet kollox għan-nobbli. Għajnejn l-awtoritajiet u anki dawk tal-poplu kienu l-ħin kollu fuqhom u huma kellhom biża’ kbira li jagħtu eżempju ħażin. “F’dawk iż-żminijiet, jekk titlef ir-reputazzjoni tiegħek, in-nies lanqas biss kienu jħarsu lejk fit-triq u kienu joqogħdu jqasqsu fuqek. Jien niftakar li meta kont tifel żgħir inqala’ skandlu minħabba li raġel minn familja nobbli kien qiegħed jidher ma’ ċerta mara li n-nies kienu jarawha ‘kerha’. Darba waħda waqt li konna għaddejjin mill-pjazza, inzertajna lil dan l-individwu miexi fit-triq, u missieri dlonk qalilna “Isa! Kulħadd iħares in-naħa l-oħra!” Daqstant kont tiġi emarġinat jekk is-soċjetà kienet tħoss li tkun żbaljajt. Tassew li kont privileġġjat minħabba t-titlu ta’ familtek, imma mbagħad kien hemm fuqek il-piż fejn kont mistenni tagħti eżempju tajjeb il-ħin kollu.”

  Il-familja De Piro u żmien il-gwerra

  Infatti għalkemm missier Nicholas, il-Baruni Jerome de Piro, ma kellux għalfejn jaħdem, meta nqalgħet il-gwerra, huwa għażel li jxammar il-kmiem u jidħol fl-armata biex jiddefendi lill-pajjiżu. U meta minħabba n-nobbiltà tiegħu riedu jlaħħquh mill-ewwel fizzjal, huwa nsista li ried joqgħod man-nies li kien jaf, in-nies tar-raba’ li magħhom hu kellu ħbiberija kbira.

  “Missieri kien iħobb jirrakkonta ħafna u kulħadd kien jieħu gost jisimgħu għax kellu ċertu mod kif jinseġ l-istejjer. Fosthom jien niftakru jkellimni dwar żmien il-gwerra u t-tbatija u l-qerda li ġabet magħha f’pajjiżna. Darba minnhom qalli kif wara li hu u sħabu kienu niżżlu mal-200 ajruplan tal-għadu f’ġurnata waħda, huwa ħares lejn ix-xellug biex isellem lil xi ħadd minn ħbiebu u minflok ma ra l-ħadd għax waqt l-aħħar taqtiegħa, dawk kollha li kienu f’dik il-parti, kienu ntlaqtu b’bomba diretta.”

  “Jiena twelidt f’nofs dan it-taqbid fl-1941. Dakinhar missieri kien fl-inħawi ta’ Hompesch fejn kien hemm ħafna periklu peress li l-għadu spiss kien jattakka l-baċiri. Hekk kif waslitlu l-aħbar li twelidt jien, hu telaq kollox minn idejh għax skont ir-regola ta’ dak iż-żmien, suldat li jitwelidlu iben jew bint, kellu 24 siegħa ‘compassionate leave’. Issa jiena kont twelidt San Ġiljan fix-xelter tan-nannu u allura missieri ried jara kif se jasal s’hemm malajr kemm jista’ jkun. Imma karozzi mhux la kemm issib. Kollox kien skarsa. Saħansitra l-isqof kellu biss nofs gallun petrol fix-xahar biex jinqeda u għalhekk biex jasal minn post għall-ieħor, kulħadd kien ikollu jimxi, irid jew ma jridx.”

  “Għaldaqstant missieri telaq għal għonq it-triq bit-tama li jgħaddi xi ħadd u jaqtgħu biċċa. U infatti f’ħin minnhom jgħaddi vann kbir u meta missieri talbu lift, waqaflu biex irikkbu miegħu. Imma hekk kif missieri fetaħ il-bieba tal-vann, sab li dan kien mimli nies mejtin u għalhekk hu għalaq il-bieba bil-ħatfa u għarraf lix-xufier li kien jippreferi jimxiha. “Grazzi xorta waħda,” qallu. “Imma rajt biżżejjed mejtin!” Ħa sagħtejn sakemm wasal ħdejja u rani.”

  L-edukazzjoni tan-nobbli

  Meta kellu 9 snin, Nicholas intbagħat jistudja fi skola fl-Ingilterra li kienet immexxija mill-patrijiet Benedittini. “Kellna dixxiplina ħarxa mhux ħażin, għalkemm jien naħseb li kien hemm bżonnha għax hekk tlajna nies. Fi tfuliti jiena kont imfissed mhux ħażin imma hemmhekk il-fsied tarli! Fil-fatt il-karattru tiegħi nbidel mill-lejl għan-nhar. F’din l-iskola kienu jaħdmu b’sistema fejn l-istudenti ż-żgħar kienu mġiegħla jservu l-kbar u b’hekk ġejna edukati biex inkunu nafu x’inhi tbatija. B’dan il-mod, akkost li aħna konna kollha tfal ġejjin minn familji tat-tajjeb, tgħallimna napprezzaw lil min il-quddiem kellu jaħdem għalina u kif għandna nitrattawh b’rispett.”

  Ħasadni l-Markiż meta stqarr li fi tfulitu ma kienx joħlom b’xi karriera partikolari għax hekk jew hekk, sa ċertu punt, destinu kien diġà miktub. Huwa kien l-ewwel iben fil-familja u warajh kien hemm erbat ibniet. Għaldaqstant il-primo genitura kienet tmiss lilu. Fatt kurjuż huwa li missieru ma riedux jattendi l-Università ta’ Oxford fejn kien mar kuġinuh minħabba li hu kien tal-fehma li hemmhekk, dan il-ġuvnott kien tilef ir-reliġjon tiegħu u beża’ li ibnu seta’ jiġrilu bħalu.

  L-interess fl-arti u fl-antikità

  Xorta waħda l-Markiż għamel xi xogħolijiet ‘l hemm u ‘l hawn sakemm darba minnhom sab ruħu l-Ingilterra fejn kera dar u beda negozju fil-qasam tal-antikità. Ftit ftit din il-linja tax-xogħol ħajjritu jibda jfittex kwadri antiki dwar Malta li kienu mpittra minn artisti barranin. Kien żmien meta l-ġenerazzjoni żagħżugħa Ingliża ma kinetx għadha tapprezza dawn ix-xeni ta’ Malta li l-ġenituri tagħhom kienu żejjnu d-djar tagħhom bihom u għalhekk huwa sab għadd ġmielu minn dawn ix-xogħolijiet. Huwa beda jibgħathom Malta sabiex jinbiegħu u dawk il-kwadri li ma rnexxilux jakkwista, beda jeħdilhom ir-ritratti ħalli jżomm rikordju tagħhom.

  “Bla ma naf kif, sibt ruħi nieħu interess kbir fl-arti u meta ġbart kollezzjoni mhux ħażin tar-ritratti ta’ dawn ix-xogħolijiet, iddeċidejt li nippubblika l-ewwel ktieb tiegħi ‘The International Dictionary of Artists who painted Malta’. Ħafna qaluli li ħadd ma kien se jinteressah jixtrih dan il-ktieb, tant li biex ippubblikajtu, ħallejt f’idejn bank lokali u ma tanix sold tiegħu. Biex imbagħad dan il-ktieb mhux talli nbiegħ, talli nħataf u darba minnhom smajt li xi volumi minnu spiċċaw anki irkantati. Intant, jiena għamilt il-kuraġġ u bqajt niġbor aktar dettalji u ritratti ta’ dawn l-artisti. Saħansitra flimkien ma’ marti, qbadt nikkuntattja lil diversi mużewijiet madwar id-dinja u rnexxieli nidħol nieħu r-ritratti ta’ xogħolijiet relatati ma’ Malta anki fil-libreriji tal-kastell ta’ Windsor. Eventwalment, dawn ġew inklużi fil-pubblikazzjoni l-ġdida tar-reviżjoni ta’ l-ewwel ktieb.”

  Ir-rabta ma’ art twelidek

  Fil-kamra tal-istudju tiegħu, il-Markiż urieni numru ta’ kotba li huwa kiteb matul is-snin u li bosta minnhom jirriflettu b’xi mod jew ieħor lil Malta jew lis-soċjetà Maltija. Fil-fatt f’dawn l-aħħar snin huwa qed jaħdem ukoll fuq ktieb ġdid relatat mar-ritratti tal-personaġġi Maltin u dan għandu jkun ippubblikat dalwaqt.

  “It-tajra ttir il-bogħod imma mbagħad tmur lura lejn fejn twieldet. Għalkemm qattgħajt diversi snin l-Ingilterra, dejjem Malti bqajt. Tgħallimt il-mod tal-Ingliżi, ammirajt l-ideat u d-dixxiplina tagħhom. Iżda fl-aħħar mill-aħħar, dejjem Malti bqajt. U sa kemm jifdalli ż-żmien, beħsiebni nkompli nixtarr u ngħarbel is-sabiħ tas-soċjetà tagħna ħalli b’hekk kulħadd jagħraf fhiex kapaċi jsarraf il-Malti.”

   

  (Dan l-artiklu ġie ppublikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (11 il-parti) fit-Torċa tat-13 ta’ Lulju 2014)

  Share on Facebook

  2014.07.13 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Il-pretensjonijiet tagħna l-Maltin

  

  

  Ngħid għalija, ma nistax nimmaġinani niftaħ dari għall-pubbliku waqt li nkun għadni qed ngħix fiha. Imma din hi d-deċiżjoni li ħa darba minnhom il-Markiż Nicholas De Piro fir-rigward tad-dar tiegħu Casa Rocca Piccola. “Niftakar li meta tarraft xi ħaġa lil missieri dwar dan il-ħsieb li kelli, huwa ma kien konvint xejn. “X’qed jgħaddilek minn moħħok int?” qalli. “Mid-dehra domt wisq l-Ingilterra u daħħlulek ideat strambi.” Imma l-Markiż, li fl-Ingilterra kien diġà jamministra residenza nobbli oħra, ma qatax qalbu minn dan il-kliem u nsista ma’ missieru biex jippruvaw, sakemm fl-aħħar dan ċeda. “Dan kien mezz kif stajna nsalvaw din id-dar,” stqarr il-Markiż. “Fortunatament missieri għex biżżejjed biex ra l-ħolma tiegħi ssir realtà, hekk kif bdew ġejjin l-ewwel viżitaturi biex jarawha.”

  Casa Rocca Piccola

  Casa Rocca Piccola għandha storja li tmur lura madwar 400 sena. Inbniet fiż-żmien meta bdew jitfasslu l-ewwel proprjetajiet fil-belt Valletta. L-ewwel sid tagħha kien Don Pietro La Rocca li kien ammiral ta’ l-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann fil-Berġa tal-Italja. Magħha huwa kellu wkoll Casa Rocca Grande li llum inqasmet f’żewġ proprjetajiet differenti.

  Matul is-snin, Casa Rocca Piccola għaddiet minn id għall-oħra sakemm finalment sabet ruħha għand il-familja De Piro. Infatti llum din hija r-residenza tad-9 Markiż de Piro u tal-familja tiegħu. Ta’ min isemmi li dan il-Markiż għandu wkoll it-titlu ta’ Baruni ta’ Budach u kavallier ta’ Malta.

  Din id-dar tikkonsisti minn 50 kamra u għandha 11 il-entratura differenti. Illum, bosta minn dawn il-kmamar, anki dawk użati mill-familja De Piro, huma miftuħa għall-pubbliku, għalkemm hemm ukoll sezzjoni privata. Skont il-Markiż, il-fatt li din id-dar għadha tgħix fiha l-familja u għalhekk mhiex mużew, huwa dak li jiġbed għadd ta’ Maltin u turisti lejha. Personalment, nemmen ukoll li l-karattru dħuli u l-aċċessibilità tal-Markiż huma punti oħra sinifikanti li jiġbdu aktar viżitaturi lejn il-post.

  L-għanijiet prinċipali wara l-ftuħ tad-dar għall-pubbliku

  “Kulħadd jaf kemm hemm spejjeż involuti biex iżżomm dar antika f’ordni xierqa. Aktar u aktar meta tikkunsidra l-kobor ta’ proprjetà bħal din. Biss biss għandna madwar 300 bozza fid-dar kollha u dan mhu xejn meta tqis il-manteniment kontinwu u r-restawr meħtieġ, kemm tal-bini nnifsu u kif ukoll tal-aċċessorji u l-oġġetti l-oħra kollha. Ngħidu aħna, konxju li dalwaqt ġejja spiża kbira peress li l-injam antik li hawn f’din id-dar, speċjalment dak użat fil-gallariji, qiegħed isir tabakk biż-żmien li għadda minn fuqu. Apparti li d-dar hija maħbuba minna u mhux se nħalluha taqa’ f’kundizzjoni ħażina, issa li hi miftuħa għall-pubbliku, aktar u aktar hu meħtieġ li jinżamm il-livell tagħha. U infatti, minħabba li aħna konxji li d-dar probabbilment qiegħda tgħaddi minn aktar strapazz peress li qed jidħlu fiha ħafna nies, hekk kif naraw xi ħaġa mhux flokha, dlonk naraw li nirranġawha mill-ewwel.”

  L-ispejjeż enormi li wieħed jeħtieġ biex iżomm dar kbira u antika bħal din kienu wieħed mir-realtajiet il-għala l-Markiż iddeċieda li jagħmel il-pass li jiftaħha għall-pubbliku: “Meta l-viżitaturi jiltaqgħu miegħi u jirringrazzjawni talli għoġobni nilqagħhom f’dari, jiena nistqarr magħhom li dak hu pjaċir tiegħi u ngħidilhom ukoll illi li ma kienx għas-sostenn tagħhom, kieku jiena u familti m’għadniex noqogħdu hawn.”

  “Issa ngħiduha kif inhi, jiena jaqbilli aktar jekk naqbad id-dar u nbiegħha. Imma sinċerament, lanqas biss noħlom li nagħmel dan u infatti bħalissa qiegħed naħdem biex inwaqqaf fondazzjoni li tassigura li din id-dar tibqa’ dejjem aċċessibbli għall-pubbliku, anki fil-futur. Hija ħasra li f’belt sabiħa u storika bħal tagħna, ftit li xejn għad fadal djar abitati ta’ dan it-tip. Imxi mat-triqat u osserva d-djar bħalha abbandunati, filwaqt li numru ieħor ġew maqsuma u restawrati u mibdula f’banek, uffiċini jew ħwienet.”

  “Kien dan ukoll li wassalni biex nagħżel li niftaħ dari għall-viżitaturi. Mhux darba u tnejn li kont nisma’ t-turisti jiddiskutu: “Rajna t-tempji Neolitiċi, rajna l-bini tal-Kavallieri. Imma xi dar Maltija nistgħu naraw?” Fil-fatt, jien kont wieħed minn ta’ l-ewwel li għamilt dan. U għamiltha mhux biex niftaħar jew biex nitkabbar b’dak li għandi. Imma għax fosthom sinċerament xtaqt lil-barranin jaraw b’għajnejhom il-pretensjonijiet u l-ambizzjonijiet tagħna l-Maltin billi josservaw kif inżejjnu u niddekoraw djarna. Wisq nieħu gost meta nara xi tfajla jew xi mara barranija tagħti b’minkbejha lil seħibha u tgħidlu “Qed tara xi djar għandhom il-Maltin, ħi?”

  “Personalment nemmen li dan hu l-kontribut li qed nagħti lill-pajjiżi; billi nagħti aċċess lill-pubbliku ħalli jammira u jifhem aħjar il-karattru tagħna l-Maltin. X’hemm iktar mid-dar innifisha li tirrappreżenta l-identità ta’ poplu? Kieku nista’, ma nżommx flus lil min jogħġbu jiġi jara d-dar tagħna u infatti, jiġu mijiet ta’ studenti jżuruha bla ħlas. Imma kif spjegajtlek, dan mhux possibbli.”

  “Kienu ħafna li qatgħuli qalbi dwar dan il-proġett għax m’għandix għajnuniet. Kollox jiena rrid nagħmel. Imma l-viżitaturi f’Casa Rocca Piccola, kull ma jmur dejjem jiżdiedu, tant li skont il-kalkoli tagħna, jidher li f’aktar minn 20 sena żaruna madwar nofs miljun persuna!”

  L-arkivji u kmamar oħra

  Waqt din l-intervista, kelli l-privileġġ li ndur ma’ Casa Rocca Piccola flimkien mal-Markiż u b’hekk stajt napprezza ġmielha. Ħadt gost ukoll nisma’ r-rakkonti tiegħu li ma kienu jispiċċaw qatt. Naturalment, minħabba li jiena dejjem inħossni miġbuda l-aktar lejn il-lat storiku ta’ oġġett, l-iktar partijiet ta’ din id-dar li għoġbuni kienu x-xelters kbar li jinsabu taħtha. Skoprejt li qabel it-Tieni Gwerra Dinjija, tnejn minn dawn ix-xelters kienu jintużaw bħala bjar u kienu jiffurmaw parti mill-barriera li minnha nqata’ l-ġebel biex inbniet Casa Rocca Piccola.

  Madanakollu ma stajtx ma nitqanqalx mill-ġmiel u l-eleganza tal-kamra tal-pranzu li kienet irranġata bi stil impekkabbli, mill-kappella dekoruża u anki mill-artal mobbli li jinfetaħ biex jiżvela d-dekorazzjonijiet reliġjużi u antiki tiegħu, mill-kamra tas-sodda grandjuża li min jaf kemm hawn min jixtieq li jorqod f’waħda bħalha, u mill-kwantità ta’ għamara, aċċessorji u kwadri mill-ifjen.

  Iżda ċertament, bħall-Markiż, nemmen li tnejn mill-aktar kmamar sinifikanti li hemm f’Casa Rocca Piccola, huma l-librerija b’kotba antiki ferm u l-arkivji li jmorru lura għal għaxar ġenerazzjonijiet tal-antenati tiegħu. “Dawn l-arkivji jiswew mitqlhom deheb għall-istudjużi u r-riċerkaturi peress li jiftħu tieqa enormi fuq diversi aspetti tal-poplu tagħna; kemm f’dak li għandu x’jaqsam ma’ l-istorja, u kif ukoll mal-arkivji statali, mal-kultura u t-tradizzjonijiet eċċ. Infatti ġew diversi studenti u riċerkaturi, kemm Maltin u kif ukoll barranin, sabiex jiflu d-dokumenti li għandna ħalli bihom jiktbu xi teżi tagħhom.”

  Bħad-dar, il-fatt li dawn l-arkivji għadhom jinsabu fi stat kollettiv u miżmum tajjeb, flimkien mad-disponnibilità tal-Markiż li jaqsamhom ma’ min juri interess fihom, hija realtà straordinarja. Kif diġà semmejt, min jaf kemm djar bħal Casa Rocca Piccola ġew abbandunati u llum alla m’għamilhom u l-istess sar minn diversi arkivji li tpoġġew f’xi kantina u ntilfu darba għal dejjem.

  Intant, domna s-siegħat nitkellmu dwar x’fihom dawn l-arkivji fejn fosthom issemmew mijiet ta’ ittri li ntbagħtu mill-antenati tal-Markiż lill-Gran Mastri, lil nobbli oħra, lil ħbieb eċċ.

  Uħud minnhom għandhom annedoti ħelwin bħal ngħidu aħna ittra li ntbagħtet lil Francesco Montalto li fit-18 il-seklu meta hu kien se jżewweġ lil bintu ma’ wieħed Sqalli. Missier l-Isqalli bagħat lill-ibnu Malta sabiex isir jaf aħjar lil din it-tfajla u wara li ltaqa’ magħha, dan il-ġuvni kiteb lil missieru hekk: “Qed nieħu pjaċir b’din it-tfajla aktar milli mmaġinajt għax fost l-affarijiet l-oħra sbieħ li għandha u l-karattru ħelu tagħha, iggustajtha żżomm għajnejha baxxi u tiħmar malajr!” Meta missier l-Isqalli qara l-ittra ta’ ibnu, huwa ddeċieda li jibgħatha lura lil missier it-tfajla biex jurih is-sentiment li dan kien iħoss lejha. U missier l-għarusa refa’ l-ittra fl-arkivji u b’hekk illum, mijiet ta’ snin wara, qed naraw kif kienet il-kultura tan-namur ta’ dak iż-żmien.

  Parti oħra mid-dokumenti tal-arkivji tinvolvi għadd ta’ dokumenti li juru ż-żmien meta wieħed mill-antenati tal-Markiż ġie mlaħħaq bħala Prokuratur tal-Qamħ mill-Gran Mastru Perellos. Anki hawn, wieħed isib dettalji importanti ta’ x’kien qed jordna l-pajjiż u f’liema kwantitajiet f’dak il-perjodu u b’hekk wieħed jista’ jieħu diversi indikazzjonijiet ta’ x’kien qed iseħħ f’pajjiżna, l-istat tal-għixien tas-soċjetà, kemm kien hawn popolazzjoni eċċ. Fir-realtà, arkivji bħal dawn m’għandhomx limitu għar-riċerka hekk kif per eżempju, waqt l-ewwel vjaġġ ta’ dan il-Prokuratur, hekk kif hu wasal ġewwa Licata fejn kien intbagħat biex jixtri l-qamħ, huwa kiteb lill-Gran Mastru u qallu: “Wasalna qawwijin u sħaħ. B’xorti tajba, ma ltqajnix mal-pirati u d-deheb li kellna fuq il-vapur issa qiegħed l-art u msakkar sewwa. Dalwaqt se niltaqgħu mal-aġenti. U biex nurik ir-rispett tiegħi, bħalissa qed nagħmillek inkin profond.”

  Kostumi u Kollezzjonijiet

  Sezzjoni oħra ta’ Casa Rocca Piccola hija dik tal-kostumi u l-kollezzjonijiet li fosthom jinkludu diversi donazzjonijiet u kif ukoll oġġetti tal-antenati tal-familja. Uħud mill-ilbies imur lura għat-18 il-seklu u jibqgħu ġejjin sal-21 seklu. Minħabba l-preservazzjoni meħtieġa tad-drappijiet, dan l-ilbies jiġi mibdul regolarment u għalhekk meta wieħed iżur dal-post, mhux neċessarjament li se jara l-istess affarijiet ta’ qabel.

  Fost dawn l-esebiti, hemm ukoll kollezzjoni mill-ifjen tal-bizzilla li hija ferm għall-qalb il-Markiż. Mill-ġdid, parti kbira minn dil-bizzilla ġejja mill-familjari tal-Markiż fejn fosthom, żewġ zijiet tiegħu tawh il-kollezzjonijiet tagħhom b’donazzjoni meta rawh jiftaħ għall-pubbliku din is-sezzjoni fid-dar. Anki diversi persuni oħra għadhom sal-ġurnata ta’ llum jersqu lejn Casa Rocca Piccola biex iħallu l-bizzilla tagħhom lill-Markiż bit-tama li jarawha esposta f’din il-kollezzjoni imma l-aktar għax jemmnu li l-Markiż jaf jieħu ħsiebha.

  “Imma issa jiena wasalt fil-limitu tal-kapaċità tiegħi hawnhekk,” huwa stqarr. “Oriġinarjament kelli sitt ikmamar iddedikati għal din il-kollezzjoni u maż-żmien, meta rajna l-interess tal-pubbliku, żidna sitt ikmamar oħra. Ilni ħafna noħlom li xi darba f’dan il-pajjiż għad ikollna mużew tal-kostumi u tal-kollezzjonijiet tal-ħwejjeġ bħal kif għandhom fil-Victoria and Albert Museum f’Londra. U emminni, għandna biex nagħmluh! Biss biss il-bizzilla li għandna hija prezzjuża ferm, kif wieħed jista’ jara fil-ktieb li ppubblikajat dan l-aħħar ‘The Ladies of Malta’ fejn diversi personaġġi nisa Maltin jidhru lebsin madwar 70 biċċa mill-bizzilla tagħna. Immaġina, wieħed mid-dbielet tal-bizzilla kien ħa 10,000 siegħa biex inħadem. Inħallik taħseb biss kemm seta’ ġie jiswa lil min ordnah!”

  “Madwar 15 il-sena ilu konna għamilna esebizzjoni tal-ħwejjeġ antiki fil-Palazz tal-President li kienet ferm sabiħa u marret tajjeb ħafna mal-pubbliku. Meta ġietna l-idea biex nagħmluha, ma konniex bsarna x’ser insibu u kemm rikkezzi fih dan pajjiżna. Niftakar darba minnhom mort ġo palazz fl-Imdina u staqsejt lis-sid jekk kellhux xi ħwejjeġ antiki li xtaq jislifna għall-esebizzjoni u dan ħareġ libsa f’kundizzjoni perfetta tat-18 il-seklu bħal dawk li naraw fil-kwadri ta’ De Favray! Għal dik l-esebizzjoni konna ġibna esperta Franċiża li urietna kif għandna nesebixxu l-ħwejjeġ li ġbarna minn għadd ta’ djar differenti. Fosthom kellna nibnu manekini apposta minħabba li l-forom tan-nies tbiddlu ħafna matul iż-żminijiet. Infatti jidher li n-nisa tat-18 il-seklu, bilkemm kellhom qadd daqs kemm kien jiġi żgħir meta kienu jrossuhom fil-ħwejjeġ tal-moda li kien hemm f’dak iż-żmien.”

  Għal aktar minn darba l-Markiż wera x-xewqa li kien lest li jagħti dawn il-kollezzjonijiet imprezzabbli tiegħu bħala donazzjoni jekk f’Malta jitwaqqaf mużew adattat għal dawn l-esebiti. U jiena nemmen li speċjalment issa li riesqa l-Valletta 2018, messna nikkunsidraw proġett bħal dan.

  Intant, mal-Markiż iddiskutejt ukoll xi tfisser li tkun tagħmel parti minn familja nobbli u x’kienet il-funzjoni ta’ familji bħal dawn. Imma dan se ngħidulkhom fl-artiklu li jmiss….

   

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (10 Parti) fit-Torċa tas-6 ta’ Lulju 2014)

  Share on Facebook

  2014.07.06 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Il-bżonn li tinsa li qed tgħix

  

  

  Il-ġimgħa li għaddiet ippreżentajtilkhom l-ewwel taqsima tal-intervista tiegħi mal-Prof. Oliver Friggieri, li prinċiparjament kienet tikkonsisti f’riflessjoni dwar ħajjet dan il-kittieb. Did-darba, se nkun qiegħda nitratta l-analiżi li ddiskutejt flimkien ma’ dan l-awtur dwar il-kultura, is-soċjetà u l-politika, partikolarment fl-ambitu tat-triloġija tiegħu ‘Hekk tħabbat il-qalb’.

  It-triloġija ‘Hekk tħabbat il-qalb’

  Fir-rigward ta’ din it-triloġija li ġiet iffurmata mir-rumanzi ‘It-tfal jiġu bil-vapuri’, ‘La jibnazza niġi lura’, u ‘Dik id-dgħajsa fil-port’, Friggieri stqarr hekk: “Jiena ma ridtx nikteb rumanz biss. Ridt nikteb teżi, jiġifieri proposta ta’ x’inhu l-poplu Malti. Dan il-ktieb għalija huwa mixja ta’ 12 il-sena peress li domt naħdem fuqu mill-1998 sa l-2010. Fih ippruvajt inpoġġi dak kollu li jiena naħseb dwar is-soċjetà Maltija bħala gżira, bħala pajjiż żgħir ħafna, bħala pajjiż dejjem maqsum fi tnejn, bħala pajjiż antik li għandu l-qedem u x-xjuħija, bħala pajjiż Mediterranju, u bħala pajjiż fin-nofsinhar tal-Ewropa.”

  Skont Charles Briffa li għamel l-introduzzjoni ta’ din it-triloġija, “F’idejn Friggieri l-istorja ssir mezz biex bih jitkellem fuq żmienu stess. Il-letteratura tagħtih il-wisgħa għad-diskussjoni intelletwali u r-rumanzi tiegħu jsiru aġenti tal-imaġinazzjoni morali. Sikwit jifrex quddiemna l-ideat kontroversjali tiegħu fuq is-soċjetà biex jixxukkjaha u tinduna b’xi jkun għaddej.”

  Il-poplu Malti vs l-Ingilterra u l-Italja

  Infatti Friggieri beda l-analiżi tiegħu b’dan il-kliem: “Għalija llum il-poplu Malti huwa poplu li kapaċi jħares fil-mera u jaċċetta wiċċu. Il-poplu tagħna għamel żmien twil mingħajr din il-mera u allura kien ikollu jistaqsi lil ħaddieħor “Kif inhu wiċċi?”. U kulħadd kien jirrispondih “Ikraħ wiċċek. Ikraħ ħafna!” Iżda riċentement, meta fl-epoka romantika, il-poplu Malti skopra l-mera u beda jħares ġewwa fiha, huwa beda jara x-xbieha tiegħu u jistaqsi “Imma dak huwa jien?” Il-mera ma hi xejn ħlief il-perċezzjoni li jkollu wieħed tiegħu nnifsu.”

  “L-epoka romantika seħħet fis-seklu 19, meta r-rabta ta’ Malta mar-risorġiment Taljan u l-kunflitt mal-Ingliżi, ħoloq il-mistoqsija jekk omm il-poplu Malti kinetx l-Italja jew l-Ingilterra? Iżda ftit wara, dawn iż-żewġ ġenituri ġġieldu u tqabdu bl-aħrax kontra xulxin waqt it-Tieni Gwerra Dinjija. U hekk kif it-Taljani bdew ixerrdu l-qilla tal-bombi tagħhom fuqna, bosta mill-Maltin stagħġbu u qalu “Dawk mhux ħutna?” Fl-istess ħin, kienet il-preżenza tal-Ingliżi f’pajjiżna li ġibdet il-ħruxija tal-popli l-oħra fuq artna. U għalhekk finalment, it-tfal iddeċidew li jitilqu mid-dar u jfittxu l-indipendenza. Hawn rajna lil Duminku Mintoff u lil Ġorġ Borg Olivier; żewġt aħwa jiġġieldu b’modi differenti però fuq l-istess ħaġa. Żewġt aħwa li t-tnejn jiftaħru li għamlu l-istess ħaġa imma aħjar. Kif qed tara, għandek mixja loġika ħafna li tista’ faċilment tinterpretaha bħala familja.”

  “L-implikazzjonijiet ta’ dawn il-ġrajjiet li seħħu fl-istorja ta’ pajjiżna għadhom evidenti saħansitra llum. Ħares lejn l-ammont kbir ta’ Maltin li dan l-aħħar qegħdin jissapportjaw lit-timijiet tal-futbol ta’ l-Italja u ta’ l-Ingilterra. Il-Maltin dejjem qiesu li huma t-tfal ta’ xi ħadd. Però sadanittant, huma għexu wehidhom fuq gżira żgħira u iżolata, b’lingwa semitika u bi drawwiet ewropej. Huma poplu żgħir li jrid jidher kbir bħall-ġenituri tiegħu u huwa għalhekk li waqt dan il-logħob tal-futbol naraw lil xi wħud minna jxejjru l-bnadar barranin. Hemm min ma jinżillu xejn aġir bħal dan. Imma jiena naħseb li m’għandniex għalfejn nieħdu din il-kondotta wisq bis-serjetà għax dawn huma tfal lebsin il-paġama ta’ missierhom u se jaqgħu fiha għax mhux tagħhom. Għaldaqstant ma ninkeddx meta narahom għaddejjin ferħanin bil-bnadar ta’ pajjiż ieħor. Nara biss ix-xewqa li konna kbar minħabba li Malta dejjem għexet fid-dell ta’ imperi u popli kbar.”

  Il-mentalità tradizzjonali: raġel vs mara

  “F’din it-triloġija jiena ppruvajt nistabilixxi verżjoni immaġinattiva, fittizja. Però fil-verità mhi fittizja xejn. Il-karattri kollha jingħarfu. Ippruvajt ukoll nitkellem f’termini ta’ realtà li tinħass dwar is-soċjetà kif inhi u s-soċjetà kif tidher. Dejjem hemm il-mentalità tal-unur fejn f’dawn ir-rumanzi, li tfajla toħroġ tqila huwa diżunur u l-qassis li jidħol għaliha biex isalvaha, jissogra li jaqa’ fil-malafama. Sadanittant, il-missier huwa dejjem fil-poter u l-mara ma tgħodd xejn. Qisha hi ġġib it-tafal imma l-iskultur mhux hi għax huwa l-missier li jiddeciedi kif jaħdmu.”

  Hawnhekk Friggieri stqarr, “Jiena dejjem kont kapaċi biss inpinġi mara li hija tajba ħafna imma li hija sottomessa, li taf li għandha ċertu poter morali imma mhux dak legali, soċjali, jew eżekuttiv u għalhekk finalment ma tgħaddix tagħha. Madanakollu, kif irrakkuntajt anki f’dawn ir-rumanzi, għalkemm il-mara kienet inferjuri għar-raġel, min-naħa l-oħra, moralment kienet tikkmanda hi u allura eventwalment, ir-raġel ikollu jċedi għaliha minħabba li normalment il-mara kien ikollha raġun. Il-mara kienet tkun kapaċi tlissen bl-imħabba dak li l-missier kien jgħid bid-daqqa ta’ ponn.”

  “Min-naħa l-oħra, jiena ma nafx inpinġi raġel li huwa twajjeb. Infatti fir-rumanzi tiegħi, l-irġiel dejjem ikollhom karattru aggressiv. Sa ftit tas-snin ilu, hawn Malta konna qed ngħixu f’soċjetà maskili fejn il-mara ma kienet preżenti f’xejn. Il-mara kienet pupa, teżisti biss biex tħobbha u biex tieħu pjaċir biha. Xi drabi tinqeda biha. Pero ma teħodhiex bis-serjeta għax hija pupa. Eżempju ta’ dan narawh rifless fir-relazzjoni bejn Susanna u Stiefnu.”

  L-istatus tal-mara llum

  “Intant, meta l-mara kisbet id-drittijiet tagħha, dik l-innoċenza tilfitha wkoll. U meta l-mara emanċipat ruħha, studjat, sabet impieg u saret awto-suffiċjenti, l-aktar f’termini ta’ flus, il-mara Maltija tbiddlet u fil-fehma tiegħi, tbiddlet ukoll is-soċjetà Maltija, primarjament fil-funzjoni tal-mara. Fill-fatt, f’dawn l-aħħar 40 sena, il-futur tal-mara nqaleb kompletament. Jien niftakar iż-żmien tas-sittinijiet meta fl-università ma kienx hemm tfajliet. Infatti fil-kors tagħna, fejn konna madwar 100 student, tlieta minnhom biss kienu tfajliet u naturalment l-ebda mara ma kienet lekċerer. Lanqas biss kienet tgħaddilek minn rasek!”

  “Illum, b’xorti tajba r-realtà hija l-oppost: aktar hawn tfajliet milli ġuvintur fl-università. Dan huwa sinjal sabiħ għax jiena nemmen li f’termini intelletwali, xi darba l-mara għad tieħu l-kontroll. U din tkun xi ħaġa tajba. Sinċerament, jien nixtieq li xi darba d-dinja tkun immexxija mit-tfal u min-nisa, għaliex s’issa l-gwerer kważi kollha ġew organizzati, maħsuba u mfassla mill-irġiel. Sadanittant, huwa fatt kurjuż, li bosta min-nisa li rnexxew fil-politika kellhom ikunu b’xi mod maskili, bħal ngħidu aħna Margaret Tatcher. Min-naħa l-oħra, sikwit ninnota li anki l-femminiżmu huwa pjuttost maskilista. Illum il-mara hija kkundanatta li tkun libera, jiġifieri li tagħżel li taħdem, mentri dari, mara kellha d-dritt li tibqa’ d-dar.”

  Fl-opinjoni ta’ Charles Briffa, l-awtur tat-triloġija “… qiegħed fuq vjaġġ ta’ tiftix ta’ ġustizzja għall-karattri differenti li s-soċjetà moderna qed toħloq u tagħġen…. Friggieri bena l-karattru ta’ Susanna skont il-moda postmodernista li abbandunat l-għamliet tradizzjonali tal-karatterizzazzjoni diretta u mfissra mid-dittawtur. Minflok jurina l-karattru tagħha jinħema mill-ġrajjiet u l-attitudnijiet ta’ ħaddiehor li jagħfsu fuqha.”

  “Permezz ta’ din il-ġrajja waħda msensla minn tliet rumanzi, jiena xtaqt niddiskuti wkoll il-problema tal-maternità llum: x’inhi r-relazzjoni tat-tfajla-omm li mhiex miżżewġa, u r-relazzjoni tagħha ma’ wliedha u s-soċjetà li tgħix fiha,” spjegali Friggieri. “Hemm ukoll il-kwistjoni ta’ x’inhi r-responsabbiltà taż-żagħżugħ li taqqalha għax dan ma ħoloqx xi ktieb jew statwa! Ġab bniedem fid-dinja. Ħoloq lil xi ħadd bħalu b’ġisem u b’ruħ tiegħu.”

  L-għeruq ta’ poplu u ta’ pajjiż

  F’kitbietu, Friggieri spiss jirreferi għat-tradizzjonijiet, għall-għeruq, u għall-arloġġ mhedi jtektek u jimmarka ż-żmien dejjem għaddej… “Kelli f’rasi li npinġi raħal li huwa tassew maqtugħ il-bogħod mid-dinja. In-nies li jgħixu hekk, jiena ngħir għalihom. Ironikament, Malta għandha dan il-privileġġ imma llum qed tagħmel minn kollox biex tneħħih. Malta kellha vantaġġ li tgħix gallarija, f’iżolament parzjali. Imma dan il-vantaġġ li tgħix f’fosdqa, Malta qiegħda titlfu, kemm għax hi parti mid-dinja, imma anki għax tixtieq titilfu.”

  “Issa jiena dejjem kelli f’moħħi li l-aktar bniedem kuntent għandu mnejn kien Robinson Crusoe li kien jgħix fid-dinja imma mhux fiċ-ċentru. Iżolament relattiv u organizzat joffrilek il-ġenna tas-sempliċità li tidħol u toħroġ mid-dinja meta trid ħalli b’hekk iżżomm biżżejjed il-bogħod minn dinja li hija nkwieta. Il-bniedem tant jgħix ftit u l-ħajja tant hi interrotta mid-dwejjaq illi l-bniedem għandu bżonn jinsa li qed jgħix. Malta tista’ tgawdi mill-possibilità li tieħu t-tajjeb ta’ pajjiżi oħra filwaqt li ma taċċettax il-ħażin. Għax hi żgħira, kważi ħadd ma jeħodha bis-serjetà u għalhekk tista’ żżomm il-kejk u tieklu wkoll, kif jgħidu l-Ingliżi.”

  Dwar dan l-aspett tal-awtur, Briffa kiteb hekk: “Friggieri qed ikellem lin-nazzjon biex ixammar il-kmiem bid-determinazzjoni ħalli jaffaċċja l-elementi li qed imorru kontra t-tradizzjoni f’isem il-bidla mingħajr ma jitlef kollox. Il-Malti għandu jimxi l-quddiem bla ma jitlaq l-essenzjal ta’ qdumitu. Il-punt ta’ Friggieri mhux li neħduha kontra l-bidla imma li niffaċċjaw il-bidla bil-karattru nattiv tagħna.”

  It-tradizzjonijiet huma sinifikanti ħafna għal Friggieri. Infatti, huwa jirreferi għall-qedem ta’ pajjiżna b’pożittività. “Meta jikkritikaw lil Malta li tilgħab bil-festi, bl-istatwi u bil-marċi, jiena nawgura li d-dinja kollha tagħmel bħalha. U li kieku kellhom jistednuni nagħmel diskors fin-Nazzjonijiet Uniti, hekk kont ngħidilhom “Agħmlu bħal Malta! Ilgħabu bil-ġugarelli li ma jweġġgħu lil ħadd.”

  “Illum id-dinja qed tilgħab bil-missili u pajjiżna jrid joqgħod attent sa liema punt irid jidhol fid-dinja. Jidhirli li Malta għandha żżomm is-semi privatezza tagħha. Hija pajjiż żgħir u trid tgħix ta’ pajjiż żgħir. Għandha bżonn tuża pass meqjus meta tkun qed tagħżel sa fejn trid issir bħall-bqija tad-dinja. Trid tagħraf li hi gżira b’popolazzjoni kbira fuq art żgħira. Jiena qed nissuġġerixxi illi li kieku nagħrfu nieħdu d-deċiżjonijiet it-tajba, n-nies f’pajjiżna jkunu jistgħu jgawdu l-pjaċir tal-weekend il-ġimgħa kollha fejn jgħixu bħala part-timers biss mal-problemi. Ninsab konxju li fir-realtà ma tistax tgħix hekk imma tista’ tirreżisti kemm tiflaħ. Dan ma jfissirx li għandna nżommu lura l-progress. Ma hemmx tradizzjoni ħajja u tajba mingħajr modernità, u ma hemmx modernità f’saħħitha mingħajr tradizzjoni matura.”

  Dan it-tifsil ta’ ħsieb huwa l-bażi tat-triloġija kollha u kif jinnota wkoll Briffa, f’dawn ir-rumanzi jinħass il-“Kunflitt bejn ġenerazzjonijiet suċċessivi: għax il-kbar igawdu istint ta’ konservazzjoni soċjali u ż-żgħar iħarsu lejn l-innovazzjoni.”

  “L-għeruq huma realtà li xi ħadd isibha lesta. Hi l-wirt li jitwassal minn ġenerazzjoni għal oħra, tradizzjoni tajba. Il-ġejjieni ta’ dan il-wirt nobbli jinsab f’idejn iż-żgħażagħ ta’ llum: fidi, lingwa nazzjonali, storja, ambjent, tradizzjonijiet, – maħżen ta’ valuri kbar li mingħajrhom Malta ma għandha ebda futur. Dan il-patrimonju morali, kulturali, reliġjuż ta’ bosta sekli hu waħdu l-mezz li bih iż-żgħażagħ Maltin jistgħu jibqgħu jemmnu fihom infushom u jirrispettaw lilhom infushom bħala l-ulied ta’ din l-art, żgħira u sħiħa u nobbli. Mentalità internazzjonali, Ewropea, moderna, tinbena biss fuq dawn is-sisien. Din hi l-lezzjoni ewlenija tal-Ewropa llum. Soċjetà pluralista, b’qalb miftuħa lejn kulħadd, mibnija fuq ir-rispett u l-imħabba lejn kulħadd.”

  Il-qofol essenzjali Malti

  “Bit-triloġija ta’ ‘Hekk Tħabbat il-Qalb Maltija’ qiegħed nagħti s-sehem tiegħi biex il-qofol essenzjali Malti jerġa’ jsir iċ-ċentru tal-kultura Maltija kollha, u mhux sempliċiment tal-kompartiment letterarju. Qiegħed nittama li din l-istedina tasal għand tliet kategoriji ewlenin tas-soċjetà Maltija: is-saċerdoti, l-għalliema u l-istudenti. L-isfida ewlenija li għandha Malta hi morali, u għalhekk l-Edukazzjoni – mill-Kindergarten sal-Università – għandha wkoll id-dmir li tagħraf is-sinjali taż-żmien. Saċerdoti, għalliema u studenti għandhom il-kompetenza li biha jiggarantixxu li Malta ta’ għada ma tkunx pajjiż imċaħħad mill-punti tar-riferiment, miċ-ċertezzi, mill-valuri li bis-saħħa tagħhom Malta nbniet bħala Nazzjon, u kibret bħala Stat.”

  Jum Nazzjonali wieħed

  Tkellimna dwar bosta aspetti oħra imma se jkolli nieqaf hawn. Madanakollu nixtieq nagħlaq b’punt interessanti li Friggieri semma: “Fil-futur nixtieq nara aktar għaqda nazzjonali. Noħlom b’Jum Nazzjonali wieħed fejn il-Prim Ministru flimkien ma’ l-Oppożizzjoni jiftiehmu dwar jum partikolari. Fl-opinjoni tiegħi din għandha tkun ġurnata ‘ivvintata’ ħalli b’hekk ma jkollha l-ebda marki ta’ swaba, tal-ebda partit jew interessi oħra.”

   

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (9 Parti) fit-Torċa tad-29 ta’ Ġunju 2014)

  Share on Facebook

  2014.06.30 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• Il-ħajja hi sofferenza

  

  

  Darba xi ħadd wissieni biex nevita li nersaq qrib wisq tan-nies li nammira, ħalli ma noħroġx diżappuntata. Kien parir stramb li ħasadni imma mhux darba u tnejn li ż-żmien ikkonfermali kemm kien jagħmel sens. Madanakollu b’xorti tajba, meta xorta nagħmel fattija, ġieli jkun hemm ukoll sorpriżi sbieħ, bħal meta dan l-aħħar kelli l-opportunità li nsir naf aħjar lill-Professur Oliver Friggieri.

  Infatti, għalkemm dan l-individwu ta’ kalibru mill-iprem huwa meqjus bħala kolonna ta’ għerf f’pajjiżna, waqt il-ħin li għaddejt niddiskuti miegħu, għaraft ukoll l-umiltà, il-ġenwinità u s-sensittività li huwa għandu, u dawn komplew żiedu bil-kbir ir-rispett li għandi lejh u lejn ix-xogħolijiet tiegħu. Waqt din il-laqgħa tagħna, id-diskors tiegħu kien katina twila ta’ ħsibijiet u ta’ kunċetti għaqlin, bosta minnhom imqanqla mill-esperjenza ta’ wieħed li ġarrab il-ħajja. Ħafna minn dawn ir-riflessjonijiet ġew miġbura fit-triloġija tiegħu ‘Hekk tħabbat il-qalb Maltija’ – xogħol li huwa ferm għal qalbu u li ħadlu 12 il-sena sakemm finalment ġie ffinalizzat u ppubblikat.

  Min-naħa l-oħra ma kienx daqstant elokwenti dwar il-ħajja tiegħu, għalkemm dak li kien neċessarju nkun naf, sibtu xorta waħda fil-ktieb awtobijografiku tiegħu ‘Fjuri li ma jinxfux: Tifkiriet 1955 – 1990’ u f’CD bl-isem ‘Poeżiji’ li tinkludi wħud mill-aktar versi personali tiegħu.

  Bħal Friggieri, jiena nemmen li xejn m’għandu jittieħed b’mod frivolu u mgħaġġel imma wieħed għandu jaspira li jaqra u jifhem ukoll ħafna mid-djalogu li jkun qed jintqal fis-silenzju, fir-rigi mhux miktuba tal-kotba u kif ukoll fil-waqfiet tad-diskors, fil-konverżazzjoni siekta tal-ħars tal-għajnejn u fiċ-ċaqliq tal-ġisem li jkomplu jitkellmu anki meta x-xufftejn jingħalqu biex jitwaqqaf il-kliem.

  Min hu l-Prof. Oliver Friggieri?

  Twieled fl-1947 fl-inħawi ta’ Balzunetta, il-Furjana. Studja l-Filosofija u l-Letteratura u kien l-ewwel individwu li kiseb M.A. u Ph.D. fil-Letteratura Maltija. Huwa l-awtur ta’ madwar 150 ktieb bil-Malti, filwaqt li għandu wkoll 65 ktieb ieħor tradotti f’bosta lingwi barranin, fosthom l-Ingliż, it-Taljan, il-Franċiż, l-Ungeriż, ir-Rumen, l-Għarbi, in-Norveġiż, is-Sloven, il-Ġermaniż, l-Urdu, il-Maċedonjan, ir-Russu, is-Serbo-Kroat, u l-Portugiż. Kitbietu jinkludu wkoll għadd ta’ poeżiji li bħall-kotba, spiss sabu ruħhom jixterdu u jiġu apprezzati mal-bqija tad-dinja letterarja. Friggieri ta sehemu wkoll f’diversi ġurnali akkademiċi kemm f’dawk li jiġu ppubblikati f’pajjiżna u anki f’pajjiżi oħra. Jgħallem il-Malti fl-Università ta’ Malta u bejn l-1987 u l-2004 kien ukoll il-Kap tad-Dipartiment tal-Malti. Rebaħ bosta unuri, kemm lokali u kif ukoll internazzjonali fosthom: il-Premju Letterarju tal-Gvern Malti (1988, 1996, 1997) u l-Premio Mediterraneo Internazionale (Palermo, 1988). Fl-1999, il-Gvern Malti onorah ukoll bħala Membru tal-Ordni Nazzjonali tal-Mertu, filwaqt li fl-2012 huwa rċieva l-premju Al Merito della Repubblica Italiana mill-ambaxxatur Taljan Luigi Marras, f’isem il-President Giorgio Napolitano, għar-riċerka kbira li huwa għamel fir-rigward tar-relazzjonijiet kulturali bejn Malta u l-Italja.

  Min hu Oliver?

  Għalkemm b’lista ta’ suċċessi bħal din, ma stajtx ma nimpressjonax ruħi, jiena dejjem inkun qed ngħarrex għal aktar minn hekk minħabba li nippreferi li nifhem min hu l-individwu nnifsu u x’wasslu biex laħaq qċaċet bħal dawn.

  Fl-awtobijografija tiegħu Oliver mill-ewwel jistqarr illi għeruqu ġejjin minn Balzunetta li hu jiddeskrivi bħala “…medda art fqira, imgħammra minn nies fqar li jgħixu fi djar aktarx imċaħħda minn kumditajiet elementari, nies tax-xogħol mifrudin mill-bqija tal-Furjana b’ħajt twil….”.

  ‘Fjuri li ma jinxfux’ kienet espressjoni li ħarġet biha ommu biex tiddeskrivi l-fjuri tat-tip sempreviva li ħadd ma kien jagħtihom importanza għax ma kienux sbieħ daqs il-fjuri l-oħrajn, filwaqt li hu u ħutu kienu jaqtgħuhom mill-ġonna pubbliċi tal-Furjana biex iżejjnu d-dar bihom “…fjuri b’eċċezzjoni kbira… li jibqgħu dejjem l-istess. Ma kellhomx il-ħtieġa li jissaqqew jew li jitqiegħdu fid-dawl. Fjuri foqra li ma jfittxux, fjuri speċjali li ma jinxfux.” Fjuri li wara li ltqajt m’Oliver u partikolarment wara li flejt il-kitbiet tiegħu, stħajjilt li kien ixebbaħħhom xi ftit jew wisq miegħu, l-aktar minħabba li dawn kellhom il-kapaċità li bis-sabar, fis-silenzju, u mingħajr ħafna pretensjonijiet, jgħixu u jissoppravvivu saħansitra fl-eqqel ċirkustanzi.

  Ispirazzjoni mit-tbatija

  Minn dejjem jistqarr li kitbietu tispira ruħha minn kollox imma l-iżjed mit-tbatija li huwa jinnota madwaru, kemm fil-bnedmin u anki fl-annimali. “It-tbatija hi waħda għal kulħadd, kull fejn hemm id-demm u l-laħam. Id-dulur huwa wieħed dejjem.”

  Kif esprima fit-triloġija tiegħu li tikkonsisti mill-kotba: ‘It-tfal jiġu bil-vapuri’, ‘La jibnazza niġi lura’ u ‘Dik id-dgħajsa f’nofs il-port’, Oliver juri li “Id-diffikultajiet u l-problemi m’għandhomx klassi soċjali. Il-bniedem qiegħed f’din id-dinja biex ibati. Il-ħajja hi sofferenza. L-ikbar xewqa tal-bniedem hija li jibqa’ jgħix u din hija frustrata u ttraduta mill-mard u mill-mewt. Jista’ jkun li l-bniedem inħoloq biex jiġi frustrat, sfidat, imxekkel, imċekken, imkisser, mirbuħ u umiljat mill-mewt? Jista’ jkun li allura d-dinja hija assurda kif qalu ħafna filosofi qabilna?”

  Il-marki li tħalli l-mewt

  Probabbli s-sensittività profonda tiegħu, li aktar ‘il-quddiem għamlitu poeta u kittieb tal-ħsus tal-ħajja, ġiet affetwata mill-mumenti ta’ niket li ġġib il-mewt magħha, fosthom meta fi tfulitu bdew imutu l-membri anzjani tal-familja tiegħu, imma aktar minn hekk meta mietet oħtu Olga waqt it-twelid u huwa tħalla jara ġisimha mejjet, żgħir u skur. “Ersaqt lejha maħsud u bqajt inħares skantat. Xtaqt immissha, inħarrikha, iżda rogħda ta’ biża’ ġriet ma’ ġismi kollu.”

  Esperjenza qarsa li huwa kellu jerġa’ jgħixha darbtejn oħra aktar il-quddiem, meta tilef lill-aħħar żewġ ulied tiegħu subien, fejn l-ewwel wieħed twieled mejjet, filwaqt li t-tieni miet wara ftit siegħat. Ix-xokk u t-tbatija tremenda li jħallu realtajiet bħal dawn ġew deskritti minn Oliver b’mod akut fil-poeżija eleġija tiegħu ‘Pellegrin distratt’ fejn fosthom kiteb hekk: “Kemm ward li ma jiftaħx…. Int xemgħa li ma xegħeltx… Int poeżija miktuba għalxejn…. Int knisja vojta, għasfur bla kant, munita falza….. B’ilsien sigriet lissint il-kelma ta’ qatt, qatt! Kantajtli l-eleġija ta’ bniedem li m’hu ħadd…. Laqlaqt sillabi suwed, bibbja ta’ verità tal-vjaġġ inutli tiegħek….. Int pellegrin distratt li tilef triqtu…. Int xejn… Int ibni!”

  “Ma naħsibx li hemm poeżija jew hemm letteratura li tinkiteb mingħajr bikja kbira ta’ l-awtur. Hekk hu għallinqas fil-każ tiegħi,” stqarr Oliver. Infatti l-kitba toffrielu spazju biex hu jimraħ aktar fil-wisa’ dwar dawn il-ħsibijiet, it-teoriji u l-mistoqsijiet eżistenzjali u soċjali fejn b’paralelliżmu ma’ storja mmaġinarja, huwa jsensel ukoll realtajiet li ġraw tassew filwaqt li jistieden lill-qarrejja biex jixtarruhom u jistħarrġuhom huma wkoll. Infatti, Arturu u Susanna, tnejn mill-karattri prinċipali f’din it-triloġija, ġew iddiżinjati mill-awtur biex jgħaddu mill-istess imrar, fejn huma jitilfu lill-uliedhom bl-istess mod u permezz ta’ kliemhom, possibilment, il-kittieb żvoga dak kollu li kien ilu biex jgħid dwar it-tbatija tiegħu stess “Għaliex il-ħajja għandha tkun hekk? X’inhi t-tifsira ta’ dan kollu? Din telqet qabel ma bdiet! Għalfejn twieldet jekk kull ma għamlet hu li twieldet biex tmut? Imma xi jrid Alla minna quddiem dan kollu?”

  Anki l-mewt ta’ missieru u ommu aktar il-quddiem ħalliet il-marka tagħha f’qalb dan il-poeta sensibbli. Infatti f’kitbietu hu jistqarr li kellhom jgħaddu l-ġranet qabel ma seta’ jibki l-bikja vera għat-telfa tagħhom. “Dawn l-okkażżjonijiet għallmuni li l-mewt ta’ persuna għażiża hi speċi ta’ ragħda li trid ċertu żmien biex tasal, u mbagħad tasal u ġġib magħha mhux biss ħasda imma wkoll il-paċi.” Paċi li forsi nkisbet permezz taż-żewġ poeżiji ‘Requiem għal missieri’ u ‘Requiem għal ommi’ fejn finalment il-poeta lissen dak li kien ilu biex jgħid.

  Ktieb anki għall-qassisin

  Biex iwieġeb il-mistoqsijiet diffiċli li jqanqlu l-ġrajjiet fit-triloġija tiegħu, Oliver idaħħal il-karattru ta’ Dun Grejbel; qassis li madwaru ddur din il-ġrajja twila aktar minn 700 paġna, u li finalment wara ħafna għawġ u problemi, joħroġ bħala l-eroj ta’ dan ir-rakkont. Fl-introduzzjoni tat-triloġija, Charles Briffa jikteb hekk: “Bil-karattru ta’ Dun Grejbel, Friggieri feda x-xbieha tal-qassis Malti li kien għadda minn ġudizzju aħrax ta’ kundanna fir-rumanzi tat-tmeninijiet. Friggieri ried jiddefamiljarizza d-dehra tal-qassis Malti; il-letteratura kienet ilha mis-sittinijiet tippreżenta lill-qassis bħala element ta’ abbuż tal-mentalità raħlija. Drajna naqraw kemm il-qassisin ingannaw lin-nagħaġ tagħhom. Friggieri issa tana wieħed li kissrilna dak li kien sar familjari biex narawh tabilħaqq bħala xbieha ta’ Kristu.”

  “Kristu huwa preżenti l-ħin kollu f’dan ir-rumanz permezz tal-karattru ta’ Dun Grejbel,” stqarr Oliver. Fit-triloġija tiegħu, Dun Grejbel jingħata l-istess destin ta’ Kristu meta fittex lill-Maddalena (Susanna), talli fittixha biex jgħinha l-poplu akkużah u flimkien ma’ Pilatu (l-Isqof) ikkundannawh, sakemm finalment naraw ir-rebħa tar-risurrezzjoni (ir-ritorn lejn ir-raħal). “Bħal Kristu, waqt l-aħħar mumenti iebsa tiegħu, naraw lil Dun Grejbel isejjaħ lil Alla ‘Alla tiegħi, Alla tiegħi, Għaliex tlaqtni?’. Imma mbagħad bħalu jistabar, jintelaq f’idejn il-Missier u jsib il-mistrieħ ‘Missier f’idejk jien nerħi ruħi.’ U daqshekk. Dik hija l-qofol ta’ kollox. Dik hija l-fidi,” sostna l-awtur.

  “Jiena nemmen. U bil-kotba tiegħi ppruvajt ukoll inxerred it-twemmin f’Alla. Ridt nuri li l-bniedem ma jistax jgħaddi mingħajr l-appoġġ u l-garanzija tat-twemmin f’Alla. Mingħajr Alla l-ħajja hi insopportabbli. Alla huwa anki kuntratt politiku, eżistenzjali, psikoloġiku: huwa jserraħ ras l-umanità li l-umanità ma hix biss razza msejkna, patetika, destinata li tgħix b’mod jew b’ieħor għal ftit snin biex tintrema bħala oġġett moqżież taħt l-art. Il-fidi hi futur, u għalhekk il-fidi hi wkoll kwistjoni politika li tinteressa lil kulħadd, issa u hawn, u dejjem u kullimkien.”

  Fost il-qarrejja tat-triloġija tiegħu, Oliver kellu wkoll f’moħħu lill-qassisin. “Dan ktieb jiena ktibtu anki għall-qassisin. Il-qassis Malti kien benefattur ewlieni tas-soċjetà Maltija matul bosta sekli, inkluż fil-preżent. Il-qassis għalija huwa jew bniedem li qed jaħli ħajtu jew bniedem li qed jagħmel il-ġid. Jaħli ħajtu meta ma jkunx qassis veru – jiġifieri jekk ma jkunx full-timer ma’ Alla billi jitkellem dwaru l-ħin kollu.”

  Il-qassis li qatt ma sar

  Intant, biex wieħed jifhem aktar dan l-aspett tal-awtur, ta’ min insemmi illi Oliver sa minn tfulitu kien ħolom u xtaq li jsir qassis. Fil-fatt huwa għamel numru ta’ snin jistudja fis-Seminarju biex isir qassis sakemm darba minnhom irrealizza li dik ma kienetx triqtu. “L-idea tas-saċerdozju kienet ċara f’moħħna. Ma kinetx idea astratta, u lanqas ma kienet sempliċi frott tat-trobbija u tat-tradizzjoni. Fil-verità, kollox huwa r-riżultat tal-kuntest li wieħed jikber fih…. Is-saċerdozju huwa tassew l-akbar għażla, l-ogħla waħda. Maż-żmien kelli nirrinunzja għal din l-għażla, imma mbagħad kelli nsib ruħi nikteb fuqha u nanalizzaha fir-rumanzi tiegħi kollha…. Tlaqt minn qassis għax ma ħassejtx li stajt ngħix f’kommunità magħluqa. Ridt inkompli nistudja. Maż-żmien ħadt l-istat tiegħi imma xorta bqajt b’rispett kbir lejn Alla u lejn il-Knisja tiegħu.”

  Madanakollu ma setax jonqos li deċiżjoni bħal din iġġib il-konsegwenzi tagħha. “Missieri rrabja ħafna u fit-tul u kellu jdum ħafna biex jgħaddilu. Ħadha bi kbira u l-imġieba tiegħu tbiddlet ta’ taħt fuq miegħi. Kont ħieles dejjem, f’kull pass li għamilt, imma issa kont kissirtlu l-mistennija kollha. It-tamiet li rawwem u saqqa għal snin sħaħ. Tlewwimna sew u kelli ngħaddi minn żmien diffiċli, oppost għal kull ma fassalt sa minn tfuliti,” kiteb Oliver fl-awtobijografija tiegħu.

  Ċertament sitwazzjoni bħal din tweġġa’ għax sa minn dejjem kull iben tħabat biex jogħġob lil missieru. Infatti, akkost li Oliver kompla fit-triq ġdida li huwa għażel u fiha għamel suċċessi kbar li wasslu għal diversi unuri u apprezzamenti minn pubbliku kbir, dan hu dak li kiteb fl-awtobijografija tiegħu lejn l-aħħar tagħha, meta missieru kien xjaħ u marad: “Kont għadni kemm sirt Professur fi tmiem is-snin tmenin u ħsibt li mmur ngħidlu u nagħtih ferħa. Kont konvint li se nferrħu ħafna… “Pa, pa, sirt Professur.” … Ma setax jifhimni u baqa’ ma fehemx. Ma feraħx u jien tbegħidt minnu ftit u bkejt. Kien stenna tant li jara li l-isforzi li għamel għal snin twal miegħi ma kienux għalxejn! Kien ħolom tant! Issa li mort biex narah jifraħ, ma stajtx inferrħu.”

  Anki dan il-kunflitt bejn il-missier u l-ulied ġie studjat u mgħarbel sewwa f’din it-triloġija fejn kultant, jekk wieħed ikun qara wkoll l-awtobijografija tal-awtur, il-qarrej jibda jifhem minn fejn setgħu tnebbħu wħud mis-sitwazzjonijiet li ġew inklużi f’din il-ġrajja.

  Għalkemm kultant id-diffikultajiet jagħmlu aktar ħoss, naturalment kien hemm il-mumenti sbieħ ukoll fil-ħajja ta’ dan il-personaġġ fosthom permezz tat-twelid ta’ bintu Sara li eventwalment għamlitu wkoll nannu.

  Darb’oħra…

  “Jiena ma ridtx nikteb rumanz biss. Ridt nikteb teżi, jiġifieri proposta ta’ x’inhu l-poplu Malti,” spjegali Oliver dwar il-ħsieb wara l-kitba tat-triloġija tiegħu. L-analiżi li pprovdini biha se niddiskutiha l-ġimgħa d-dieħla fl-artiklu li jmiss.

   

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela KOBOR IL-MALTI (8 Parti) fit-Torċa tat-22 ta’ Ġunju 2014)

  Share on Facebook

  2014.06.23 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• PONT MAĊ-ĊINA – IR-RABA’ PARTI – Ir-ritmu tal-kitba

   

  

  Minn dejjem kien magħruf illi l-lingwa Ċiniża tmur lura għal eluf ta’ snin. Imma kien biss fl-1899, permezz ta’ skoperta aċċidentali li għamel Wang Yirong, uffiċjal f’Beijing, li ġie kkonfermat tassew kemm din il-lingwa kienet antika. Ġara li darba minnhom hu marad bil-malarja u t-tabib imperjali kitiblu preskrizzjoni fejn waħda mill-ingredjenti mediċinali kienet tinkludi ‘dragon bone’ (għadma ta’ dragun), li fir-realtà kienet tkun qoxra ta’ fekruna. Huwa xtara din il-mediċina minn ħanut mgħammar b’dawn il-ħxejjex iżda meta mar biex juża dan il-materjal, huwa nnota li fuq l-għadam kien hemm xi marki minquxa. Għajnu mill-ewwel għokritu minn dawk is-sinjali strambi li qatt ma kien ra bħalhom qabel u għalhekk huwa ħadhom għand ħabib tiegħu, Liu E, li kien espert fil-kitba antika Ċiniża. Dan deherlu li probabbilment dak it-tinqix seta’ kien jikkonsisti f’karattri qodma Ċiniżi, u mbuttat mill-ħerqa biex jiskopri aktar, Wang fittex l-oriġini ta’ dan l-għadam sakemm sab li dawn kienu qed jaslu mir-rovini ta’ dik li dari kienet il-belt kapitali tad-Dinastija Shang, qrib il-villaġġ Xiaotun, fil-majjistral ta’ Anyang, Provinċja ta’ Henan. Sfortunatament, ir-riċerka ta’ dan l-individwu kellha tintemm ħesrem meta inqas minn sena wara, pajjiżu safa attakkat u mirbuħ mill-għadu u hu flimien ma’ żewġ membri tal-familja tiegħu, wettqu suwiċidju. Min jaf jekk Wang qattx irrealizza li s-sejba tiegħu kellha tiżvela l-aktar kitba antika Ċiniża li nstabet sa llum u li tmur lura għal madwar 2000 sena Q.K.?

  Il-lingwa Ċiniża hija l-eqdem lingwa li għadha tintuża sa llum. Dan il-fatt, flimkien mal-metodu distint li din tinkiteb biha, jkomplu jagħnu l-kultura rikka ta’ dan il-pajjiż. Bħal bosta aspetti oħra fil-kultura Ċiniża, anki l-lingwa u l-kalligrafija huma bbażati fuq filosofija interessanti ferm. Għaldaqstant, sabiex nifhem aħjar dawn il-kunċetti, din il-ġimgħa ltqajt ma’ Maya Han, lekċerer u ko-direttriċi tal-Istitut Confucius, fl-Università ta’ Malta.

  Min kien Confucius?

  Nibda biex insemmi illi l-personaġġ li dan l-Istitut ġie msemmi għalih huwa wieħed mill-aqwa edukaturi u filosofi li qatt kellha ċ-Ċina. Confucius kien bniedem li beda minn għeruq sempliċi u fqajra iżda maż-żmien huwa għaraf jilħaq livelli għoljin tant li jingħad li matul ħajtu, huwa għallem lil madwar 3000 student. Inizzjalment kienet biss in-nobiltà li kellha d-dritt għat-tagħlim imma din l-istorja nbidlet meta huwa Confucius ta l-bidu għall-edukazzjoni tal-poplu in ġenerali. Taħt l-influwenza tiegħu, il-filosofi Ċiniżi ta’ ġenerazzjonijiet li għexu warajh għarfu illi l-istudenti m’għandhomx biss jimmiraw li jiksbu aktar informazzjoni imma wkoll li jiftħu iżjed moħħhom sabiex jesploraw kunċetti aktar wiesgħa ħalli b’hekk huma jtejjbu wkoll l-abitudni spiritwali tagħhom.

  L-istruttura tal-lingwa Ċiniża

  B’kuntrast mal-kitba li aħna mdorrijin għaliha, li tikkonsisti biss f’numru żgħir ta’ alfabet, il-lingwa Ċiniża tinkludi madwar 90,000 karattru, fejn 3500 minnhom huma l-aktar li jintużaw. Il-karattri Ċiniżi għandhom funzjoni simili ta’ l-ittri tal-alfabet tagħna. Madanakollu, is-simboli u l-ħoss tal-kelma m’humiex ikkumbinati flimkien u allura karattru jista’ jindika sillaba u l-oġġett deskritt innifsu imma mhux il-pronunzja.

  Il-kitba Ċiniża hija magħmula minn tmien sinjali bażiċi li jikkonsistu f’tikka, sinjal orizzontali, sinjal imdawwar, sinjal vertikali, sinjal forma ta’ ganċ, sinjal li jiżżerżaq il-fuq lejn il-lemin, sinjal li jinżel ‘l isfel lejn ix-xellug u ieħor li jinżel ‘l isfel lejn il-lemin. Fatt kurjuż huwa li l-karattru yong li jfisser ‘għal dejjem’ jinkludi dawn is-sinjali kollha fih u għalhekk, jekk wieħed isegwi t-taħżiża tiegħu, jkun jista’ jilmaħ dawn is-sinjali kollha.

  Il-karattri Ċiniżi

  L-ewwel karattri Ċiniżi kellhom forma aktar piktografika, jiġifieri f’forma sempliċi ta’ xbiehat ta’ l-oġġetti li kienu qed jiddeskrivu. Imma maż-żmien, il-ħajja bdiet issir aktar ikkumplikata u l-bniedem ħass li ma setax jesprimi ruħu biżżejjed b’dan il-vokabularju bażiku fejn il-kliem kien jikkonsisti biss minn karattru wieħed. Għaldaqstant, sabiex ikun jista’ jiftaħ aktar il-lingwa tiegħu, anki biex jispjega kunċetti astratti, il-bniedem beda jgħaqqad aktar karattri flimkien. Dan wassal biex il-kitba Ċiniża ħadet forma aktar kumplessa u rfinuta sakemm finalment inħolqot l-arti tal-kalligrafija.

  L-arti tal-kalligrafija

  L-arti tal-kalligrafija Ċiniża tgħaqqad tliet aspetti flimkien: il-kitba, id-disinn u l-poeżija. Infatti kompożizzjoni artistika kalligrafika għandha tkun tixbaħ lill-pittura u twassal riflessjonijiet romantiċi bħal kif tagħmel il-poeżija. Iżda fuq kollox, il-kalligrafija Ċiniża għandha tesprimi l-enerġija interna li ġiet miktuba biha u din tiġi espressa permezz tal-ammont ta’ linka li tintuża, mill-mod kif din tiġi mmellsa mal-karta biex tifforma l-kitba, u mill-moviment aħħari li jitħalla fuq il-karti bojod maħduma apposta biex jixorbu l-linka sewdinija, mingħajr ma jħalluha tinfirex. Din il-forza tal-kalligrafu li tiġi rappreżentata fuq il-karta permezz tas-sinjali ddisinjati fil-forom partikolari tagħhom, għandhom ikunu jixbħu lill-wiċċ kalm tal-ilma li fir-realtà jkun qed jostor lill-belliegħa qawwija li jkollu moħbija fil-profondità tiegħu.

  Skont l-għorrief Ċiniżi antiki, il-kalligrafija hija l-ogħla forma ta’ arti minħabba li din tagħti ċ-ċans lill-artist biex joħroġ fil-beraħ l-emozzjonijiet, il-ħsibijiet u l-karattru tiegħu. L-ispirtu bażiku tal-kalligrafija jikkonsisti f’mużika ta’ ritmi mingħajr ħoss u huwa tassew affaxxinanti li ssegwi lil dawn l-artisti jiffurmaw il-karattri tradizzjonali Ċiniżi permezz tal-pinzell, il-linka, u l-movimenti kiebja, ferrieħa, qawwija jew deċiżi tagħhom.

  L-għodod tal-kalligrafija

  Hemm erbgħa oġġetti fundamentali marbuta mal-arti tal-kalligrafija: il-pinzell, il-linka, ir-reċipjent tal-linka u l-karta. Minn dejjem, tingħata attenzjoni kbira għal dawn l-għodda tal-kalligrafija għax hu permezz tal-professjonalità tagħhom flimkien mat-talent tal-artist li x-xogħol joħroġ impekkabbli.

  Infatti hemm 72 pass biex tinħadem ir-ras ta’ pinzell. Fosthom din tinħadem mix-xagħar tal-mogħża jew tal-ballottra u t-truf tagħha jintrabtu sod bix-xagħar tal-barri sabiex ma joħorġux minn posthom. Il-pinzell innifsu jsir mill-bamboo li jiġi proċessat u moħmi bil-għan li jitneħħew l-insetti kollha li jista’ jkollu fih. Il-linka, li l-invenzjoni tagħha tmur lura għas-seklu 23 Q.K., tissawwar minn materjali naturali, fejn dik l-aktar apprezzata ssir mir-raża tas-siġra tal-arżnu. Ir-reċipjenti li fuqhom tinħadem jew tiġi ppreservata l-linka jinħadmu minn materjali iebsin bħall-granit u dawn jiġu ddekorati b’karattri, figuri jew xeni Ċiniżi. Naturalment, ma nistgħux ma nsemmux il-karta li fiċ-Ċina diġà kienet qed tiġi prodotta sa mit-tielet seklu!

  Il-leġġenda tal-kalligrafu Zhang Xu

  Xeni bħal dawn jgħinuk tifhem aħjar il-leġġenda marbuta mal-kalligrafu popolari Zhang Xu li kien jgħix fil-perjodu tad-Dinastija Tang. Jingħad li Zhang xtaq jassorbi t-tip ta’ kalligrafija msejjħa running-cursive script u għalhekk hu għadda ħafna żmien jipprova jipperfezzjona l-istil tiegħu billi jikkopja għal diversi drabi l-kitbiet tal-aqwa artisti ta’ qablu, iżda ftit li xejn beda jagħmel progress. Sakemm darba minnhom hu kien għaddej mill-belt kapitali ta’ din id-dinastija, fit-triqat ta’ Chang’an, u hemm lemaħ folla kbira ta’ nies qed issegwi ż-żfin ta’ artista popolari magħrufa bħala, Lady Gongshun. Din iż-żeffiena kien irnexxielha toħloq stil partikolari għaliha billi kienet tilbes ilbies magħmul minn veli sbieħ u kkuluriti, filwaqt li kienet tiżfen b’xabla f’idejha. Zhang intilef wara ċ-ċaqliq tagħha hekk kif f’daqqa, huwa xebbaħ lil figuritha misluta, mal-pinzell li soltu jkollu f’idejh, filwaqt li l-ġmiel tal-movimenti tagħha stħajjilhom iż-żerżieq tal-pinzell tiegħu mgħarraq fil-linka fuq il-karta. Kien minn hawn li huwa fehem il-ġmiel tal-kalligrafija u beda jagħmel progress ġmielu. Huwa baqa’ magħruf ukoll minħabba li kien jinsisti li l-aqwa xogħolijiet tiegħu kien jagħmilhom meta jkun fis-sakra u għalhekk qabel jibda jaħdem, huwa kien jara li jkun xorob sewwa. Mhux ta’ b’xejn li l-istil kalligrafiku tiegħu baqa’ magħruf bħala Drunken Style.

  L-istili tal-kitba Ċiniża

  Hemm madwar għaxar stili differenti ta’ kitba fiċ-Ċina fejn l-aktar magħrufa huma l-ħamsa li se nsemmi hawnhekk. L-ewwel tlieta jintużaw b’mod komuni filwaqt li t-tnejn ta’ l-aħħar huma antiki u jsiru biss fil-kalligrafija:

  - Il-Kitba Formali jew l-Istil Regolari (Formal Script jew Regular Style): Dan l-istil għandu storja ta’ madwar 1000 sena iżda l-karattri tiegħu huma faċli ħafna biex jinqraw peress li huma miktuba b’qisien regolari u b’mod ċar, u b’hekk jintużaw fil-pubblikazzjonijiet u fis-sistema tal-kompjuter. Dan l-istil jidher fis-sinjali tal-ħwienet, tal-billboards, u fil-festival couplets. Issibu wkoll fuq dokumenti uffiċċjali u korrispondenza, gazzetti, monumenti, u oqbra.

  - Il-Kitba Mgħaġġla (Running Script): Dan l-istil żviluppa minn dak formali imma jinkiteb b’mod aktar mgħaġġel. Ħafna mill-karattri jinkitbu b’mod imxengel għalkemm l-istil użat huwa sempliċi, ċar u jingħaraf. Din il-kitba ġeneralment tintuża fil-ħajja ta’ kuljum, fosthom meta jinktibu l-ittri ta’ korrispondenza.

  - Il-Kitba Mexxejja (Cursive Script): Dan hu l-aktar stil miktub b’veloċita fejn il-karattri huma kemmxejn imbiegħda minn xulxin. Għandu forma irregolari u kultant il-karattri jitwaħħdu flimkien, tant li hija diffiċli biex wieħed jikteb jew jaqra dan ix-xogħol.

  - Il-Kitba tas-Siġill (Seal Script): Dan huwa l-aktar stil antik ta’ kalligrafija u llum jintuża biss għall-effetti speċjali. Hija f’din il-forma li kienu nstabu l-qxur tal-fkieren minn Wang Yirong, li llum saru magħrufa bħala l-‘Għadam tal-Oraklu’ minħabba li fuqhom instabu talbiet lil xi divinitajiet.

  - Il-Kitba Uffiċjali (Official Script): Dan l-istil inħoloq wara l-Kitba tas-Siġill u kien l-aktar jintuża waqt id-Dinastija Han. Ir-regola ta’ din il-kitba neħħiet il-forma ta’ xbiehat mill-kitba u minflok bidlithom fis-sinjali tal-karattri. Għalkemm dan l-istil huwa antik ferm, huwa faċli biex jinqara.

  It-tagħlim tal-lingwa u tal-kalligrafija Ċiniżi

  Ngħid is-sew, jagħtik li taqta’ qalbek meta tara din il-kumplessità u l-wisà kollha ta’ din il-lingwa. Imma fir-realtà, it-tfal Ċiniżi jitgħallmu l-ewwel 100 karattru sakemm ikollhom 7 snin, waqt li jkunu fil-kindergarden. Imbagħad, meta jilħqu s-16 il-sena, huma jkunu mmemorizzaw 3500 karattru b’kollox li hu biżżejjed biex wieħed jikkomunika tajjeb u jaqra l-kotba u l-gazzetti.

  Maya Han assiguratni li dawk l-individwi li tassew jinteressahom li jitgħallmu din il-lingwa, għalkemm jafu jsibu xi diffikultà fil-bidu, minħabba d-differenzi kollha li jeżistu bejn il-kitba li huma mdorrija għaliha u dik Ċiniża, ma jdumux ma jsibu rkaptu tagħha.

  L-Istitut Confucius fl-Università ta’ Malta

  Infatti fl-Istitut Confucius, li ilu miftuħ mill-2011, jattendu numru ta’ studenti kemm Maltin u kif ukoll barranin li spiss ilestu l-korsijiet b’suċċess.

  Bħalissa hemm erbgħa opportunitajiet differenti li wieħed jista’ jagħżel biex jintroduċi ruħu mal-lingwa u mal-kultura taċ-Ċina:

  - Evening Classes: dawn huma miftuħa għall-pubbliku u jibdew minn livell bażiku għal dawk li qatt ma tgħallmu din il-lingwa qabel. Ta’ min jiċċara li f’dawn il-lezzjonijiet, il-parteċipanti jitħarrġu fl-istil pinyin li ġie żviluppat f’dawn l-aħħar snin sabiex dawk li jixtiequ jitgħallmu jitħaddtu biċ-Ċiniż, isibuha aktar faċli. Fil-fatt, l-istil pinyin jikkonsisti mill-ittri tal-alfabet li nafu aħna u li permezz tagħhom, il-parteċipant ikun qed jitgħallem il-pronunzja tal-lingwa.

  - Degree Plus: din hija miftuħa għall-istudenti tal-università fejn huma għandhom żewġ għażliet; il-lingwa bażika u l-kultura Ċiniża jew il-kalligrafija Ċiniża.

  - Diploma Course – dan il-kors hu mifrux fuq sentejn part-time fejn jibda mill-bidu nett tal-lingwa u jinkludi wkoll għarfien dwar il-kultura Ċiniża.

  - Bachelors Degree – kors mifrux fuq tliet snin li bħat-tagħlim li semmejt qabel, jibda wkoll bl-introduzzjoni ta’ l-ewwel karattri tal-lingwa u jitla’ sal-livell ta’ Baċellerat.

  Għal aktar informazzjoni dwar l-Istitut Confucius u t-taħriġ tiegħu, wieħed jista’ jikkuntattja lil Jacqueline Theuma fuq 23403407 jew lil Maya Han fuq maya.han@um.edu.mt

  Iċ-Ċentru Kulturali taċ-Ċina f’Malta

  Intant, anki ċ-Ċentru Kulturali taċ-Ċina f’Malta li jinsab 173 Triq Melita, Valletta, joffri taħriġ fil-lingwa u fil-kalligrafija Ċiniża. Hemm żewġ tipi ta’ korsijiet fil-lingwa: dawk li jibdew minn Ottubru sa Ġunju, u oħrajn iqsar li jsiru fis-Sajf, bejn ix-xahar ta’ Lulju u Awwissu. Min-naħa l-oħra, il-korsijiet tal-kalligrafija jsiru regolarment minn żmien għall-ieħor u infatti fil-25 t’April li ġej, se jibda kors ieħor fejn il-lezzjonijiet isiru bejn is-6.00pm u s-7.30pm.

  Dan iċ-Ċentru ilu jagħti dan it-taħriġ sa mill-2004 u minn dak iż-żmien attendew numru sostanzjali ta’ Maltin. Infatti, kemm ilu miftuh, kien hemm madwar 400 individwu li attenda għal dawn il-lezzjonijiet u bosta minnhom akkwistaw riżultati tajbin. Hemm sorpriża sabiħa ferm għal dawk li qed jitħajjru jitgħallmu l-linwa Ċiniża hekk kif id-Direttur ta’ dan iċ-Ċentru, Gu Hongxing, għarrafni li kull sena, l-aktar żewġ studenti li jmorru tajjeb fl-istudji tagħhom jingħataw l-opportunità li jmorru fuq btala mħallsa miċ-Ċentru ta’ 10 ijiem fiċ-Ċina. S’issa 14 il-student gawdew minn din l-offerta fantastika.

  Għal aktar informazzjoni dwar iċ-Ċentru Kulturali taċ-Ċina f’Malta tistgħu ċċemplu fuq 21225055, tibgħatu email fuq maltaccc3@gmail.com jew tidħlu fis-sit http://malta.cccweb.org/mt/ jew fil-Facebook China Cultural Centre in Malta.

  Libreriji ta’ kotba dwar iċ-Ċina u bil-lingwa Ċiniża

  Kemm fl-Istitut Confucius u kif ukoll fiċ-Ċentru Kulturali taċ-Ċina f’Malta, wieħed isib librerija b’għażla vasta ta’ kotba u filmati li jkopru informazzjoni interessanti ferm dwar iċ-Ċina u t-taħriġ fil-lingwa Ċiniża.

   

  (Dan l-artiklu ġie ppubblikat fis-sensiela PONT MAĊ-ĊINA (4 Parti) fit-Torċa tat-13 t’April 2014)

  Share on Facebook

  2014.06.22 / no responses / Category: Torca - Features & Articles

• A MATTER OF FATE
• MALTA’S PREHISTORIC TREASURES
• THE MAGIC IS IN THE DETAIL
• THE SELLING GAME
• NEVER FORGOTTEN
• Ġrajjiet mhux mitmuma – 35 sena mit-Traġedja tal-Patrol Boat C23
• AN UNEXPECTED VISIT
• THE SISTERS OF THE CRIB

• Pauline Harkins on Novella – Li kieku stajt!
• admin on IL-KARNIVAL TRAĠIKU TAL-1823
• Albert on IL-KARNIVAL TRAĠIKU TAL-1823
• Martin Ratcliffe on Love in the time of war
• admin on 24 SENA ILU: IT-TRAĠEDJA TAL-PATROL BOAT C23